چین و چروکی که بر پیشانی هرم جمعیتی مینشیند+فیلم
بر اساس آخرین اخبار مرکز آمار ایران، نرخ باروری برای خانوادههای ایرانی به حدود ۱/۷ فرزند کاهش پیدا کرده است.
به گزارش
خبرگزاری صدا سیما مرکز خوزستان؛ شلوغیِ کلاسهای درس، میز ونیمکتهای چهار نفره، پشت کنکور بودن و صف بازار کار، شما را یاد کدام دهه میاندازد؟
درست حدس زدید، دههی شصت، دههای که حدود۱۶ میلیون به جمعیت ایران اضافه شد.
بر اساس سرشماری سال ۹۵ نرخ رشد جمعیت در آن سالها ۳/۹ بود؛ رشدی که تحت تاثیر بهبود وضعیت بهداشت، اصطلاحا، (انفجار جمعیتی) را به دنبال داشت.
از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷ بیشترین افزایش جمعیت در کشور ثبت شده است. در حال حاضر بیشترین تراکم سنی بین ۳۰ تا ۴۰ سال است. کسانی که سال ۵۸ به دنیا آمده اند حالا دقیقا ۴۰ ساله هستند و کسانی که سال ۶۷ متولد شده اند در حال حاضر ۳۱ ساله هستند که ساختار جمعیت ما را به جمعیتی میانسال تبدیل کرده است.
فراز جمعیت، در دهه ۷۰، شیب کاهشی پیدا کرد
اما به تدریج از دههی ۶۰ شاخص رشد جمعیت روند کاهشی پیدا کرد. شاخص رشد جمعیت در دهه ۷۰ به ۲/۹رسید و نهایتا در سرشماری سال ۹۵ به ۱/۲۴ رسیدیم. بر اساس نرخ باروری کل که یکی از شاخصهای اصلی در باروری است؛ در دههی ۶۰به طور متوسط هر زوج،۶ فرزند داشت؛ ودر دهههای اخیر به زیر دو فرزند رسیدیم (رقم۱/۷).
آیا این آمار نگران کننده است؟
برای پاسخ به این سوال، به سراغ آقای ملتفت، عضو هیات علمی دانشگاه چمران و (جمعیت شناس) رفتم.
آقای ملتفت به سوال ما اینگونه پاسخ داد: یکی از مسائلی که در جمعیت شناسی خیلی روشن است، پیش بینی آینده است.
عددی که مبنا قرار میدهیم، تحت عنوان شاخص جایگزینی است. باروی سطح جانشینی، نشان دهنده تعداد فرزندانی است که هر زن باید به دنیا بیاورد، تا به حفظ سطح جمعیت فعلی بیانجامد. در حال حاضر این عدد در کشور ۲/۱ است و این یک اخطار است که جمعیت شناسان می دهند.
اگر این روند ثابت بماند، شاید خیلی جای نگرانی نباشد؛ اما اگر این روند کاهش پیدا کند؛ میتواند نگران کننده باشد و باعث شود، ساختار سنی جمعیت به هم بخورد ودر چند دهه آینده، باید منتظر تهدیدهای سالمندی باشیم.
بر اساس پیش بینیها در ۳۰ سال آینده، موج جمعیت دههی شصت، به قله سالخوردگی، میرسند واین مسئله فشار زیادی به بیمهها و نظام بهداشت و درمان وارد می کند.
سندروم پیری، تصوری نادرست
فرض کنید؛ ما الان ده درصد جمعیتمان، در سن ۳۵_۴۰ قرار دارند، در ۳۰ سال آینده، عدهای از این جمعیت فوت میکنند و عدهای هم متولد میشوند، ما نسبتی که بین این جمعیت (۳۵-۴۰) و کل جمعیت، وجود دارد را به عنوان جمعیت سالخورده در نظر میگیریم؛ پس اینکه گفته میشود؛ ایران در ۳ دههی آینده، پیرترین جمعیت جهان را خواهد داشت، تصور نادرستی است.
نگرانی ازآینده فرزندان، مهمترین مانع فرزندآوری است
آقای ملتفت؛ ضمنِ اشاره به آمار کاهش ِ۷ درصدی زادآوری در ۹ ماهه نخست سال جاری استان خوزستان، درباره تحقیقات ِجمعیتی که در شهر اهواز انجام داده بود گفت: "هر چند فشارهای اقتصادی با آمدن فرزند بر خانواده تحمیل میشود، امارتبهی اول را در چالشهای فرزندآوری، کسب نکرد؛ چرا که خانوادههای با درآمد بالا، دارای کمترین فرزند بودند، بیشتر این خانوادهها، نگرانی از آینده فرزند را، مانع فرزندآوری اعلام کرده بودند؛
افزایش ِمشکلات اقتصادی با آمدن فرزند جدید، درآمد ناکافی ونداشتن مسکن مناسب در رتبههای بعد قرار داشت؛ بنابراین علاوه بر اقتصاد، باید بخشی از امکانات در حوزه تربیت فرزند وبرنامههای فرهنگی پرورش کودک، متمرکز شود.
جمعیت موضوعی پیچیده و چند وجهی استآقای ملتفت در ادامه یادآور شد: این نکته را فراموش نکنیم با یک برنامه دوساله، نمیتوانیم، باروری را کاهش یا افزایش دهیم، وبا توجه به بالا رفتن قدرت چانه زنیِ زنان در جامعه و همین طور قدرت تصمیم گیری در خانواده، باید شرایط فرزندآوری را برای زنان به گونهای که با حضورشان در جامعه و اشتغال و تحصیلشان مغایرت نداشته باشد را فراهم کنیم، مثلا ایجاد مراکز با کیفیت نگهداری کودکان در سازمانها و دانشگاه ها.
از جمله موارد دیگر در راستای رغبت به فرزند آوری، مبلمان شهری است؛ به گونهای که چیدمان شهر در جهت رفاه مادر و کودک باشد، نکات جزئی که تاثیرات زیادی، در رغبت به فرزندآوری دارد.
رئیس مرکز تحقیقات ناباروری:بیش از ۳ میلیون زوج نابارور در کشور وجود دارد
مسیر مطب را چشم بسته هم میتوانست برود، بس که در این راه تردد می کرد؛ به پایین مطب که رسید، باد سمج در عبایش (چادر عربی) پیچید، سکویی پیدا کرد و همانجا نشست، آنقدر در فکر فرورفته بود که متوجه حضورم نشد.
سرصحبت را که باز کردم؛ فهمیدم ده سالی میشود که نوال، چشم انتظارِ گرمای وجود یک کودک است؛ آه سردی کشید و گفت: " دکتر به من گفته؛ قرص و دارو فایده نداره، باید عمل کنی " هزینه درمانم ۱۵ میلیون میشه، ولی همسرم کارگر روز مزد است و هیچ بیمهای نداریم. خانم! نمیدونید وقتی همسرم با نگاهش بچههای مردم رو دنبال میکنه، چقدر از درون میشکنم ..
داستان ناباروری فقط حکایت نوال نیست
۲۰ درصد از زوجهای ایرانی در سن باروری با این معضل روبه رو هستند وتعداد کل متخصصان حوزه ناباروری در سطح کشور تنها ۱۳۵ نفر است.
خانم دکتر نجفیان متخصص زنان و نازایی می گوید: بالارفتن سن ازدواج، به تاخیر انداختن بارداری و سقط های خود خواسته را از عوامل تشدید کننده ناباروری خواند.
وی در ادامه افزود: درمان ناباروری گاهی نیاز به اقدامات پیچیدهای دارد، مثل کاشت جنین، یا جراحیهای خاص، که نیازهست؛ بیمهها ورود کنند و خانوادههای نابارور حمایت شوند.
سقط جنینهای خود خواسته عامل دیگری است، که سلامت مادر و بارداریهای آینده را تحت الشعاع
قرار میدهد. این موارد معمولا در مراکز غیر مجاز انجام میشود؛ که نیاز به نظارت بیشتری از طرف متولیان امر دارد.
طبق آمار وزارت بهداشت:هر روز ۱۰۰۰ جنین در کشور سقط میشوند که کمتر از ۱۰ مورد آن قانونی است، متاسفانه ابزار سقط خود خواسته هم به راحتی فراهم است.
برای اثبات این قضیه با یک جستجوی ساده در فضای مجازی توانستم با یکی از این مراکز تماس بگیرم، و دارویی که قانوناً با ۳ سونوگرافی و ۳ نسخه باید در اختیار اشخاص قرار بگیرد، خیلی راحت قابل دسترس بود، آن هم با هزینهای گزاف!.
چرا شور فرزندآوری فروکش کرده است؟
آمار بالای سقطهای خود خواسته مرا واداشت، رغبت نداشتن به فرزندآوری را از منظر روانشناسی، مورد واکاوی قرار دهم، به همین جهت با خانم رضایی (دکترای روانشناسی تربیتی) هم صحبت شدم.
بطور کلی، گذر از حالتِ زوج به خانواده و گرفتنِ تصمیم برایِ داشتنِ فرزند، به انگیزه هایِ عاطفی و منطقیِ زیادی وابسته است و هر چند که این تصمیم گیری، شخصی است؛ ولی از نگرشها، باورها و اعتقاداتِ فردیِ زن و شوهر و نیز، بافتِ فرهنگی، اجتماعی و اقتصادیِ محیطِ زندگی، بشدت تأثیر می پذیرد.
تولدِ هر کودک، خانواده را در یک چرخه یِ تکاملیِ جدیدی میاندازد؛ چرخهای که از ویژگیهایِ آن، سازگاری، تعامل و کسب تجاربِ مختلف است. اینکه چرا زوجهایِ جوان، از فرزند آوری گریزان شده اند میتوان موارد زیر را برشمرد:
داشتنِ این باورِ ناصواب که آوردنِ فرزند، جلوی آزادیهایِ روزمره یِ آنان را خواهد گرفت و نیز، برخورداری از این طرزِ تلقیِ غلط که آنان، فرزندی به این دنیا بدهکار نیستند و میخواهند از بقیهی زندگیِ مشترکِ خود، لذت ببرند.
_ داشتنِ این تصور که هنوز فرصت برای فرزند آوری هست؛ در حالیکه در پدر و مادرهای جوان در مقایسه به والدین مسن تر، احتمالِ بدنیا آوردنِ بچه هایِ سالمِ جسمی و ذهنی، بیشتر است و آستانه یِ تحمل والدینِ جوان برای تربیتِ فرزندانی با شخصیتِ سالم، بیشتر است.
_ بسیار گران قیمت و پر هزینه بودنِ فرزند آوری در دنیایِ امروزِ جامعه یِ ما.
_ رواجِ بالایِ نرخِ بیکاری، عدمِ ثبات و امنیتِ شغلی جوانان، تورمِ افسار گسیخته و عدم تأمینِ قطعیِ حداقل امکانات رفاهی، مسکن و درآمدِ خانوادههای جوان.
_ مبادرت به ازدواجهایِ دیر هنگام و در سنینِ بالا.
تک فرزندی یاامپراطوری کوچک خانواده
از کارکردهایِ مهمِ خانواده، فرزند آوری و تربیتِ فرزندانی شایسته در محیطی آرام و امن است. در سالهای اخیر، با تغییرِساختارِ خانواده و تغییراتِ اجتماعی، جامعهی ما نیز با پدیده یِ تک فرزندی یا امپراطوریِ کوچک در خانوادهها مواجه شده است که هم مشکلاتی را متوجهِ خودِ کودک و هم متوجهِ جامعه خواهد کرد.
پر واضح است که تغییر در ساختارِ خانوادهها و کاهشِ تعدادِ فرزندان، تغییراتی را در روابطِ بینِ فردیِ اعضاءِ خانواده ایجاد کرده و کیفیتِ زندگیِ تک فرزندان را نیز متأثر نموده است و متأسفانه به یک فرهنگِ غالب تبدیل شده است.
از عواقبِ تک فرزندی میتوان به مواردِ زیر اشاره کرد:
- تعدادِ قابلِ توجهی از تک فرزندان به دلیلِ وابستگیِ زیاد به والدین و توجهِ بیش از حدِ والدین نسبت به آنان، معمولأ عزت نفسِ پائین تر، استقلالِ عمل و روی پایِ خود ایستادنِ کمتر، زودرنجیِ بیشتر و احساسِ مسئولیت پذیریِ کمتری را تجربه خواهند کرد.
- این قبیل کودکان، به دلیلِ نداشتنِ همبازی در خانواده، از رشدِ عاطفی و اجتماعیِ مناسبی برخوردار نخواهند شد و به دلیلِ عدمِ بهره مندی از تعاملاتِ ارتباطیِ مناسب، در زندگیِ زناشوئیِ آینده یِ خود نیز، با مشکلاتِ بیشتری مواجه خواهند شد.
- تک فرزندان، تنهائیِ بی پایانی را تجربه میکنند و از لذتِ بازی، رقابت، دعوا، یادگیری و تجاربِ بینِ فردیِ خواهر و برادرها، محروم خواهند ماند و در نتیجه، خاطراتِ لذت بخش و شیرینِ خواهر و برادرها را، هرگز تجربه نخواهند کرد. بدیهی است که استمرارِ این وضع، به انقراضِ نسبتهایِ فامیلی نیز منجر خواهد شد.
- در کل، پرتوقعی، سلطه جویی، درونگرایی، داشتنِ روحیهای حساس، شکننده و کمتر صبور، از جمله روحیاتِ کودکانِ تک فرزند خواهد بود.
- لازم به ذکر است که والدینِ کودکانِ تک فرزند بهتر است از طریقِ مدیریتِ بهینه یِ الگوهایِ تربیتی و تقویتِ مهارتهایِ اجتماعی، فرزندِ خود را با همه یِ تنهائیش، سالم و موفق تربیت کنند.
فرزندآوری نیاز به مشوق دارد.
خانم دکتر رضایی در ادامه به ارائه راهکارهایی در مورد فرزندآوری میپردازد: زوجهایِ جوان برایِ فرزند آوری و صبورانه عشق ورزیدن به فرزند، از بهترین آمادگی جسمی و روانی برخوردارند.
وجودِ فرزندان به زندگیِ مشترک، جهت، گرمی و معنایِ خاصی میبخشد. زوجهایِ جوان، با فرزند آوری، به جمعِ منطقیِ اعضاءِ خانواده یِ خود میافزایند و با تربیتِ فرزندانی صالح، سالها به انسان و انسانیت خدمت کرده و منشاءِ خیر واقع میشوند. بدین منظور، راهکارهایِ زیر توصیه میشوند:
- محور قرار دادنِ کمکها و مشوقهایِ مالیِ بلاعوض، معافیتهایِ مالیاتی، بستهها و هدایایِ اقتصادیِ دولت به خانوادهها در ازایِ تولدِ هر فرزند در خانواده.
- افزایشِ قابلِ توجهِ زمانِ مرخصیِ زایمان برای والدینِ کودک و کاهش یا حذفِ هزینههای تحصیل کودک و نگهداریِ او در مراکز آموزشِ عمومی و مهدکودکها.
- اختصاصِ حقوق و مستمریِ ماهانه و سالانه به فرزندان و والدینِ آنها، بر اساسِ تعدادِ فرزندان و زمانی که والدین صرفِ مراقبت از فرزندان میکنند.
- ارائه یِ هدفمند و برنامه ریزی شده یِ مشاوره یِ خانواده یِ قبل از ازدواجِ زوجهایِ جوان، به منظورِ هدایتِ آنان برایِ فرزند آوری در بهترین زمانِ ممکن و نیز، فکر و فرهنگِ خانوادهها را به این سمت سوق دادن که لذت و احساسِ خوشبختی را در تشکیلِ خانواده دانسته و آسیب هایِ تک فرزندی نیز به آنان گوشزد شود.
در نهایت اینکه، روان شناسانِ خانواده میتوانند به والدین آگاهیهایِ لازم را ارائه کنند تا آنها بتوانند، باورهای صحیح را در مورد فرزند آوری، جایگزینِ باورهایِ غلط نمایند.
- ضروری بنظر میرسد که دولت نیز بستر و زیر ساختهایِ لازم و کافی را، برایِ افزایشِ فرزند آوریِ زوجهایِ جوان، از قبل فراهم نموده؛ تا از این راه، امنیت و آرامشِ روانی خانوادهها را تأمین نموده و اعتماد سازی در خانوادهها ایجاد شود.
- راه اندازیِ وزارتِ خانواده و تعیین و اعلامِ روز ملیِ بارداری، جهتِ تشویقِ هر چه بیشترِ زوجهای جوان به فرزند آوری، از طریق اهدایِ جوایز و هدایایِ نفیس به مادرانِ باردار، مانندِ ماشین، خانههای کوچک و وسایل خانه.
ترمیم نرخ تولد، باید الویت سیاست گذاریها قرار بگیرد
یوسفی نماینده مردم اهواز در گفتگو با خبرگزاری صدا و سیما میگوید: با توجه به سیاستهای کلی جمعیت، ابلاغی مقام معظم رهبری، موفق و پایدار بودن برنامههای جمعیتی مستلزم نگاه سیستمی، تعیین اهداف کوتاه مدت وبلند مدت و همکاری بین بخشی و ارزیابی مستمر برنامه هاست؛ بنابراین در تلاشیم، طرح تعالی جمعیت، با سرعت بیشتری در مجلس تصویب شود.
دولت در لایحه بودجه۱۴۰۰ پیش بینی کرده تا در راستای حمایت از فرزندآوری، به هر خانوادهای که امسال و سال آینده صاحب فرزند سوم شوند، وام ۷۰ میلیونی با باز پرداخت ۲۰ ساله اختصاص خواهد داد. اقدام مثبتی که اگر همگام با آن فعالیتهای فرهنگی، صورت بگیرد، مسیر فرزندآوری را هموار می کند.
پیوستهای جمعیتی در برنامههای صدا وسیما
دکتر فرشته روح افزا معاون فرهنگی اجتماعی زنان در این باره میگوید: صدا وسیما ایران به عنوان مرجع فرهنگی در کشورباید سیاستهای جمعیتی را محور برنامهها قرار دهد، تبلیغات و سریالهای تلویزیون باید پیوست جمعیتی داشته باشند و خانوادههای موفق را کم جمعیت یا تک فرزند نمایش ندهند. موردی که در سریالها به وفور دیده می شود.
در کنار آن به تولید برنامهها برای کاهش آمار طلاق مبادرت ورزند، توانمند سازی جوانان برای انتخاب شایسته وآموزش همسر داری کمک موثری به این امر می کند، و شاید مهمترین فاکتور، ارج نهادن به مقام مادری وارزشمند بودن خانه داری است که باید در اولویت برنامه سازان و متولیان فرهنگی قرار گیرد.
مولفههایی که بر شاخصهای جمعیتی موثرند و کشور را درمسیرتحولات جمعیتی قرار میدهد. تحولاتی که، سبب استحکام خانواده میشود وسبک زندگی ایرانی -اسلامی را ترویج میکندو همینطور جامعه را به سمت توسعه سوق می دهد.
دیدگاه اسلام در باره فرزندآوری
نیکتا میرزایی کارشناس ارشد تفسیر قرآن ، پژوهشی در این باره انجام داده که به صورت خلاصه اینچنین تشریح می کند: از دیدگاه اسلام، فرزندان، ارکان مهم خانواده محسوب و در آیات و روایات از فرزندان با تعابیری همچون ثمره فواد، قره عین، مایه خوشبختی، مایه ثواب و پاداش اخروی و رحمت و غفران الهی یاد شده است.
در قرآن کریم به موارد فراوانی از دعای پیامبران به درگاه خداوند برای طلب فرزند اشاره نموده است، مانند تقاضای فرزند از سوی حضرت زکریا علیه السلام به محضر حق تعالی.
زکریا را یاد کن آن هنگام که پروردگار خویش را ندا داد، آیه ۳۸ آلعمران میفرماید: «هُنالِکَ دَعا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمیعُ الدُّعاءِ؛ در آنجا بود که زکریا، (با مشاهده آن همه شایستگى در مریم) پروردگار خویش را خواند و عرض کرد «خداوندا! از طرف خود، فرزند پاکیزهاى (نیز) به من عطا فرما، که تو دعا را میشنوى!
قرآن کریم از استجابت دعای حضرت زکریا برای طلب فرزند در آیه ۹۰ انبیاء اینگونه یاد میکند «فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ یَحْیى» از این آیات فوق میتوان برداشت کرد که اولاً فرزند، یاور پدر و مادر، در امر دین و دنیا است و هم چنین درخواست فرزند و نسل پاک، سنّت و روش انبیاست و ارزش ذریّه و فرزندان، به پاکى و صالح بودن آنان است وصالح بودن به معنای جامع همهی ویژگیهای نیک بودن است.
آیات و روایاتی وجود دارد که فزونی جمعیت مسلمانان را یک معیار مهم هم در دنیا و هم در آخرت قرار داده است. فرزندان در دنیا ز ینت، مایهی استعانت، امداد، قدرت و مایه غلبه مومنان و در آخرت مایهی مباهات پیامبر اسلام علیه السلام معرفی شده اند.
ادله شش گانه بر رجحان کثرت اولاد دلالت دارد که عبارتند از: آیات، روایات، اجماع، عقل، سیره معصومان و سیره عقلا؛ بنابراین داشتن اولاد فراوان، مورد تاکید اسلام است و عقل نیز آن را تایید مینماید.
از نگاه قرآن فرزندآوری سبب شادی و نشاط خانواده ومنبع خیر و برکت است، لذا کاهش جمعیت به هر روش و توجیهی، به خاطر ترس فقر و مشکلات اقتصادی برخلاف روح ایمان و فلسفهی اسلام است به طوری که قرآن در این باره در آیهی ۱۵۱ انعام میفرماید لا تَقتُلوا اَولادَکُم مِن اِملاق نحن نَرزُقکُم و ایّاهُم؛ فرزندانتان را از بیم فقر نکشید ما شما و آنها را روزی میدهیم. فرزندآوری از نگاه قرآن، عامل استحکام خانواده و قدرت جامعه اسلامی خواهد بود.
* محقق و نویسنده : زهرا کیانی