تأملی بر مصالحه تاکتیکی میان عربستان و متحدانش با قطر

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: پس از گذشت سه سال و نیم قطع روابط همه جانبه میان عربستان و سه متحد دیگرش یعنی بحرین، امارات و مصر با قطر و تحریم اقتصادی و محاصره زمینی، دریایی، هوایی این کشور از سوی چهار کشور یاد شده، سرانجام هفته گذشته (سه شنبه ۱۶ دی ۱۳۹۹)، حاکم قطر برای شرکت در چهل و یکمین اجلاس سران کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس، وارد عربستان شد و «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی نیز برای استقبال از او به فرودگاه رفت و دو طرف در مراسمی، بیانیه‌ای را امضا کردند که در یک کلام، از «آشتی عربی» حکایت داشت.

 

در روند مذاکرات و نهایتاً تحقق آشتی میان عربستان و متحدانش با قطر، نقش و تلاش‌های میانجی گرانه شخص «جارد کوشنر» داماد و مشاور ارشد «دونالد ترامپ»، بسیار چشمگیر و پررنگ بود. تحلیلگران مسائل منطقه‌ای و بین المللی، این مصالحه را از زوایای مختلفی مورد بررسی قرار داده اند. 

الف- تاکتیکی و مقطعی بودن این مصالحه
به دلایل متعددی پایداری این مصالحه محل تردید است؛ چراکه:
۱- مؤلفه‌های موجد بحران در روابط کشور‌های مورد بحث، همچنان به قوت خود باقی هستند و حداقل تا امروز تغییری در وضعیت آن‌ها ایجاد نشده است. در خرداد سال ۱۳۹۶، عربستان و متحدانش با دستاویز قرار دادن روابط قطر با جمهوری اسلامی ایران، حمایت قطر از گروه‌های اسلام گرا (جریان اخوان المسلمین) یا فعالیت‌های رسانه‌ای و تبلیغاتی شبکه الجزیره روابط خود را با قطر قطع کردند و برای رفع محاصره قطر و برقراری مجدد روابط، شروط ۱۳ گانه‌ای قائل شدند؛ از جمله اینکه قطر یا به طور کامل روابط خود را با جمهوری اسلامی ایران قطع کند یا این روابط را به حداقل برساند؛ شبکه الجزیره را تعطیل کند؛ به حمایت از اخوان المسلمین و معارضین عرب و حماس پایان دهد؛ پایگاه نظامی ترکیه در قطر برچیده شود و ... این در حالی است که تا امروز قطر حتی یکی از این شروط را نپذیرفته و عملی نکرده است. در مقابل نیز، تنها چند روز پس از اجلاس العلا «انور قرقاش» وزیر مشاور در امور خارجه امارات، در مصاحبه مجازی با «سی. بی. اس» گفت: "بازیابی کامل روابط دیپلماتیک با قطر زمان‌بر است و این موضوع به تعامل آتی قطر با ایران، ترکیه و گروه‌های اسلامی افراطی وابسته است. "

۲- امیر قطر در جلسه‌ای که روز سه شنبه در منطقه العلا عربستان برگزار شد، حضور یافت، اما سران چهار کشور طرف اختلاف با قطر حضور نداشتند؛ از عربستان «محمد بن سلمان» ولیعهد این کشور، از امارات «محمد بن راشد آل مکتوم» حاکم دبی، از بحرین «سلمان بن حمد آل خلیفه»، ولیعهد و از مصر «سامح شکری» وزیر خارجه این کشور حضور داشتند. گفته می‌شود امارات، بحرین و مصر با آشتی با قطر مخالف هستند و کارشناسان، حضور نیافتن سران این چهار کشور در جلسه روز سه شنبه را، دلیل جدی نبودن حل و فصل اختلافات می‌دانند.

۳- تجربه ۴۱ سال گذشته شورای همکاری خلیج فارس از بدو تأسیس در سال ۱۳۵۸ تا کنون نشان می‌دهد کشور‌های عضو هیچ گاه بر یک موضوع ثبات قدم نداشته و موضع یکسان اتخاذ نکرده اند. آن‌ها هنوز در خصوص مسائلی همچون نظام مالی واحد، ایجاد بازار مشترک، رژیم گمرکی هماهنگ یا حذف کامل روادید به توافقی نرسیده اند. تفاوت‌های بارز در نظام‌های سیاسی، دیدگاه‌های ایدئولوژیک کاملاً متباین، اختلافات دیرپای سرزمینی، مرزی، تاریخی، قومی و ... میان این کشور‌ها قابل چشم پوشی نیست و این کشور‌ها بار‌ها با یکدیگر قهر و آشتی داشته اند.

۴- صرف نظر از فشار‌های هدفمند آمریکا، تعجیل عربستان برای آشتی با قطر، برای کاستن از دشواری‌های احتمالی بوده است که با روی کار آمدن دولت جدید در آمریکا گریبان گیر عربستان خواهد شد. عربستان کوشید تا قبل از آغاز به کار دولت بایدن، به طور شتابزده، اما به ظاهر آبرومندانه‌ای بحران را فیصله دهد و حداقل یک جبهه از انتقادات بایدن را ببندد. شاید اگر این آشتی بعد از آغاز به کار بایدن صورت می‌گرفت، موقعیت قطر در واشنگتن تقویت و عربستان ناچار می‌شد در شرایط سخت تری تن به مصالحه و امتیازات بیشتری به قطر دهد.

ب- تشکیل جبهه واحد علیه جمهوری اسلامی ایران
۱- هرچند یکی از اهداف آمریکا از تشدید تلاش‌ها برای آشتی دادن عربستان و سه متحد دیگرش با قطر، افزایش فشار‌ها و تشکیل جبهه عربی متحد علیه جمهوری اسلامی ایران بوده است؛ اما باید در نظر داشت که از گذشته تا امروز، همواره راهبرد تشکیل جبهه عربی واحد – چه در برابر ایران و چه با اهداف دیگر همواره به شکست انجامیده است. حتی در دولت دونالد ترامپ نیز چنین شکستی یک بار دیگر تجربه شده؛ به یاد داریم که چگونه در سال ۲۰۱۸، ایده آمریکا مبنی بر ایجاد یک تشکل نظامی برای رویارویی با ایران، تحت عنوان پیمان راهبردی خاورمیانه یا به اختصار «مِسا» در نطفه خفه شد.

 

عربستان نیز در این چارچوب تاکنون چندین تلاش ناموفق داشته: تلاش برای تبدیل شورای همکاری خلیج فارس به یک اتحادیه و ملحق کردن کشور‌هایی مثل مغرب و اردن به آن، تشکیل ائتلاف عربی برای تهاجم به یمن؛ که در ابتدا اعلام شد حدود ده کشور عضو این ائتلاف هستند، اما هر چه گذشت، دیدیم عملاً دو کشور بیشتر در این ائتلاف وجود ندارد (هرچند که بعد‌ها امارات نیز عربستان را در جنگ یمن تنها گذاشت)؛ و یا تشکیل ائتلاف نظامی اسلامی مبارزه با تروریسم در سال ۲۰۱۵ که با ۳۴ کشور تشکیل شد و بعد‌ها به ۴۱ کشور هم رسید و مقر آن در ریاض بود؛ اما در نهایت به صدور بیانیه‌ای اکتفا شد و اقدامات آن‌ها نمودی نداشت.

۲- بین کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس نگاه یکسانی به جمهوری اسلامی ایران به عنوان دشمن مشترک وجود ندارد. در میان این کشورها، قطر روابط گرمی با ایران دارد. راهبرد سیاست خارجی قطر، برقراری روابط مطلوب با بازیگران منطقه‌ای برای به حداکثر رساندن منافع و به حداقل رساندن آسیب‌ها و تهدیدات است. بر این اساس رویکرد قطر به ایران و ترکیه به عنوان قدرت‌های منطقه ای، راهبردی است. ضمن اینکه در حوزه سیاسی، قطر همواره علی رغم وجود اختلاف دیدگاه‌ها با جمهوری اسلامی ایران در زمینه هایی، از بحث مذاکرات منطقه‌ای با ایران حمایت کرده است.

 

جمهوری اسلامی ایران نیز در زمان شروع تحریم قطر از سوی چهار کشور، بر اساس ملاحظات سیاسی و مسائل انسان دوستانه، هواپیما‌هایی حامل کمک‌ها و مواد غذایی به قطر فرستاد و کریدور‌های هوایی خود را به روی قطر گشود. امیر قطر در سفر سال گذشته خود به تهران، این کمک‌ها را فراموش نشدنی توصیف کرد. وزیر امور خارجه قطر این نکته را که بهبود روابط این کشور با عربستان و متحدانش، تأثیری بر روابط دوحه با تهران و سایر کشور‌ها نخواهد داشت مورد تأکید قرار داده است. با این تفاصیل، بعید به نظر می-رسد که قطر روابط خود را با ایران، که یک میدان گازی را نیز با قطر شریک است تحت الشعاع یک آشتی صوری قرار دهد.

کلام آخر اینکه صرف نظر از توان و اقتدار جمهوری اسلامی ایران و موقعیت بلامنازعی که در حاشیه شمالی خلیج فارس دارد، آشتی کشور‌های عرب حاشیه خلیج فارس کم‌ترین نگرانی برای ایران ایجاد نخواهد کرد. به هر روی رقابت‌های درون گروهی یا تضاد منافع میان کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس، آنقدر هست که ایجاد یک جبهه متحد علیه ایران را غیرممکن سازد. شاید این آشتی در کوتاه مدت اندک آثاری برجای گذارد؛ اما در بلندمدت بار دیگر اختلافات سر باز خواهند کرد و ماجرا‌های چهل ساله شورای همکاری خلیج فارس تکرار خواهد شد.

مرجان شریف زاده؛ پژوهشگر اداره پژوهش خبری