سوره ای که با چهار قسم آغاز می‌شود

پرسش
با تعمّق در سوره «تین» می‌خواهم از قسم‌هایی که خداوند متعال در این سوره خورده سر در بیاورم؛ و این‌که «و التین» در صدد فهم و بیان چیست؟ آیا به خاطر اجزاء و عناصر میوه است یا نماد و سمبلی از پیامبر آن زمان بوده که این میوه روئیده یا مکانی است که آن میوه در آنجا روئیده است؟ آیا هیچ تفسیر عرفانی دیگری در این خصوص موجود است؟ «و الزیتون» در صدد فهماندن چیست؟ «و طور سینین» و آیه «و هذا البلد الامین» حاکی از چیست؟ آیا این قسم‌های خداوند ارتباطی با انسان دارد؟ آیا آن‌ها هیچ پیوندی با امام زمان و ظهورش دارند؟ آیا می‌توانیم چنین بگوییم که احتمالاً آیه «و هذا البلد الأمین» به این معنا است که این شهر جایی است که امام زمان ظهور خواهد کرد؟ آیا تفسیر دیگری از این آیه وجود دارد؟ از این سوره چه درس‌هایی را می‌توانیم برای خودمان بگیریم؟
پاسخ اجمالی
خداوند در سوره تین به چهار چیز قسم یاد می‌کند تا در نهایت بفرماید که، انسان را در بهترین شکل آفریده است؛ اما همین انسان با تمام نعمت‌ها و قدرت‌هایی که دارد به پایین‌ترین حد و مرحله کشیده می‌شود و تنها راه فرار از این مسیر، ایمان و عمل صالح است. این مطلوب و نکته، اصلی‌ترین پیام این سوره است که به حق، ارزش قسم خوردن خداوند را دارد.

پاسخ تفصیلی
سوره «تین» از جمله سوره‌های مکی است [۱]که هشت آیه دارد. این سوره از جمله سوره‌هایی است که خداوند در آن چندین بار قسم خورده سپس مطالب مهمّی را بیان می‌فرماید. در این‌جا با بیان نکاتی، به معنای مفردات و تفسیر آیات این سوره پرداخته می‌شود:
۱. «وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ. وَ طُورِ سِینِین. وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمینِ»؛ «تین» در لغت به معنای «انجیر» است. و زیتون نیز نام میوه‌ای است که امروزه نیز زیتون نامیده می‌شود. اما مفسران در این‌که همین معنا مراد آیه است یا مصداقی دیگر، اختلاف نظر دارند و نظریات مختلفی ارائه کرده‌اند. علاوه بر این، تفسیر باطنی نیز از این آیه وجود دارد و روایتی نیز بر آن دلالت می‌کند که البته حجیت آن منافاتی با حجیت معنای ظاهری آیه ندارد.
۲. «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ»؛ این آیه و آیات بعد جواب قسم هستند؛ یعنی خداوند به تین و زیتون و... قسم خورده تا بگوید: «لَقَدْ خَلَقْنَا...». البته همانا برای خداوند خَلق و آفرینشی که بهتر از انسان باشد، وجود ندارد؛ خداوند انسان را زنده، عالم، قادر، با اراده، سخن‌گو، سمیع، بصیر، مدبّر و حکیم آفریده است و این‌ها صفات پروردگار است که او خود به انسان عطا کرده است. مفسران در مورد معنای «أَحْسَنِ تَقْوِیم» معانی مختلفی را گفته‌اند که به صورت خلاصه می‌توان آن‌ها را در دو دسته تقسیم کرد:
الف. بیشتر مفسران معتقدند که مراد از «احسن تقویم»؛ خلقت و آفرینش ظاهری است؛ یعنی انسان را در بهترین نظم و شکل ظاهری آفریدیم، صورت، دست و پا و ... همه و همه بر اساس نظمی شگرف و ظاهری زیبا آفریده شده است. البته در همین نوع از تفسیر، برخی از مفسران، راست قامتی انسان (بر روی دو پا راه رفتن) را معنای احسن تقویم دانسته‌اند.
ب. برخی علاوه بر قول اول این احتمال را نیز داده‌اند که منظور از احسن تقویم، می‌تواند فراتر از خلقت مادّی باشد. البته در معنای خاص این خلقت بیانات مختلفی وجود دارد. برای نمونه، یکی از مفسران، فطرت خداشناسی انسان را با احسن تقویم ارتباط داده است: «همانا انسان بر یک فطرت انسانی خلق شده است و خداوند آن‌را در او قرار داده است تا آثار مختلف آن نیز در انسان شکل گیرد. درک این فطرت فراتر از درک حواس پنج‌گانه است؛ یعنی با حقیقت اشیاء ثابته در نفس الأمر مطابقت دارد». همچنین معانی دیگری مانند عقل، فهم، ادب و بیان و ... مصداق احسن تقویم ذکر شده است. ۳. «ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلینَ. إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ»؛ معنای این آیه شریفه برگشت به معنای آیه قبلی دارد و ما هر معنایی که در آیه قبل بپذیریم، بر همان اساس باید این آیه را معنا کنیم.، اما به نظر می‌رسد با توجه به قَسَم‌های متعدد در ابتدای سوره و همچنین بیان موجود در این آیه، باید معنای «احسن تقویم» را فراتر از خلقت جسمانی بدانیم، چیزی که ارزش و محتوای بسیار بالایی دارد. البته بسیاری از آنان که قول اول را پسندیده‌اند، «أَسْفَلَ سافِلینَ» را به معنای پیری (که مطابق با آیه قبل است) نگرفته‌اند بلکه به گونه‌ای معنا کردند تا با معنای آیه بعد سازگار باشد: «همین انسان با تمام این امتیازات اگر از مسیر حق منحرف گردد چنان سقوط می‌کند که به اسفل السافلین کشیده می‌شود». در آیات دیگر نیز ذکر شده که این انسان به جهت اعمالش، گاه بدتر از حیوان نیز می‌باشد

خواص انجیر
ورزشکاران و کسانی که دچار ضعف و پیری هستند، به خوردن انجیر سفارش شده اند. بر اساس برخی روایات، انجیر میوه‌ای بهشتی است و در طبّ قدیم، مصرف معجون انجیر و عسل برای زخم معده و انجیر خشک برای تقویت فکر سفارش شده است.

امام رضا (ع) فرمودند: انجیر بوی دهان را می‌برد، لثه‌ها و استخوان‌ها را محکم می‌کند، مو را می‌رویاند، درد را برطرف می‌سازد و مثل دارو مؤثر است. زیتون، بلغم را برطرف می‌سازد، رنگ صورت را صفا و اعصاب را تقویت می کند، بیماری و درد و ضعف را از بین می‌برد و آتش خشم را فرو می‌نشاند.

بر مبنای آیات سوره تین، تنها راه رسیدن انسان به سعادت و کمال دنیوی و اخروی، ایمان به خداوند و انجام عمل صالح است. چنین کسانی پاداشی بی‌منت از سوی خداوند دریافت خواهند کرد.

پیام آیات سوره تین

۱- نعمت‌های دنیوی حتی خوردنی ها، قداست دارد و مورد سوگند الهی واقع شده اند. «وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ»
۲- سلامتی که از طریق غذا به دست می‌آید و امنیّت، مهم‌ترین نیاز‌های مادّی انسان است. «اَلتِّینِ وَ الزَّیْتُونِ ... اَلْبَلَدِ الْأَمِینِ»
۳- قداست وحی، به زمین‌ها نیز سرایت می‌کند. «طُورِ سِینِینَ»
۴- امنیّت شهر مکّه، به خاطر دعای حضرت ابراهیم است که گفت: «رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً» و این دعا مورد استجابت واقع شد. «هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ»
۵-انسان در آفرینش بر همه موجودات برتری دارد. «خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ»
۶- خداوند بر آغاز و فرجام انسان حاکم است. «خَلَقْنَا ... رَدَدْناهُ»
۷- انسان در اصل خلقت پستی ندارد و سقوط او در طیّ مراحل زندگی واقع می‌شود. «خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِینَ»
۸-انسان که برترین مخلوق است، سقوطش نیز از همه موجودات پست‌تر است. «أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ ... أَسْفَلَ سافِلِینَ »
۹- دوری از ایمان و عمل صالح سبب سقوط است و ایمان، عامل دوری از هرگونه پستی و نزول است. «رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِینَ إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ»
۱۰- با آنکه خداوند خالق انسان است و هرگونه بخواهد حق دارد با مخلوقش رفتار کند، امّا او بر اساس عدل، حکم می‌کند و بهترین داوران است. «بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ»


تلاوت سوره تین با صدای استاد مشاری العفاسی: