مصادیق پرهیز از خشونت درآموزه‌های دینی

چکیده گزارش پژوهشی:

- اخلاق بیانی رعایت حداکثر حرمت و کرامت انسانی در برخورد با دیگران است.

- خشونت بیانی وجه ناشناخته، مغفول و پنهان جامعه ماست.

- پرخاشگری کلامی غالبا محرک و مقدمه پرخاشگری فیزیکی خطرناک است.

- فضای مجازی در بسیاری از اوقات مملو از انواع خشونت های بیانی است.

-خشونت بیانی در آثار رسانه ای به شیوه­ های مستقیم و غیر مستقیم در یادگیری و قبح شکنی از آن در سطح جامعه موثر است.

-تقویت مهارت ­های ارتباطی، مدیریت سازنده تعارض، تشویق و ترویج الگوهای اخلاق بیانی و تقبیح بد رفتاران در اخلاق بیانی از جمله راهکارهای کاهش خشونت بیانی در جامعه است.

-رسانه ­ها می ­توانند با رعایت اخلاق بیانی و ترویج مهارت های ارتباطی و رفتاری موثر در جامعه به کاهش انواع خشونت در جامعه کمک کند.

-در آموزه­های دینی  و فرهنگی ما رعایت اخلاق بیانی مکرر توصیه شده  و مصادیق فراوانی در سیره ائمه و بزرگان وجود دارد که می­ تواند مستقیم و غیر مستقیم الهام بخش و  دستمایه تولیدات  مختلف رسانه‌ای قرار گیرد.

پژوهش خبری صدا وسیما: دنیای جدید دنیای تعامل و ارتباط است و کیفیت روابط انسانی است که سلامت روان جوامع را تعیین می ­کند. ارتباط از طریق نمادها صورت می­گیرد و نمادهای بیانی اولین وجه ارتباطات انسانی است. نمادهای بیانی شامل گفتاری نوشتاری هیجانی علامتی و حتی سکوت و بی‌توجهی می‌شود. به میزانی که انسان‌ها در روابط میان فردی و میان گروهی شان اخلاق بیانی را رعایت می کنند به سلامت روان خود و محیط وجامعه پیرامونشان کمک می‌کنند. منظور از اخلاق بیانی رعایت حداکثر حرمت و کرامت انسانی در برخورد با دیگران در هنگام انتقال موضوع است.

فضای مجازی در بسیاری از اوقات مملو از انواع خشونت‌های بیانی است. یکی از آفت­ های مهم فرهنگی کشور ما خشونت کلامی است. ما هنوز یاد نگرفته ­ایم که چگونه با هم ارتباط برقرار کنیم و چگونه گفتگو و درخواست داشته باشیم. حال آن که در آموزه‌های دینی ما موارد بسیاری از توصیه به اخلاق خوش و کلام نرم و مدارا با دیگران وجود دارد. اما متاسفانه ما در بیان و کلاممان مشکل داریم و حتی برای امر به معروف و نهی از منکر هم از زبان خشن استفاده می‌کنیم.

این مطلب برگرفته از سخنان دکتر احمد علی نوربالا، مشاور وزیر بهداشت در امور سلامت روان است که در همایش سلامت روان و رسانه، که بهمن 96، در مرکز آموزش‌های تخصصی هلال احمر [1] برگزار شد.

1- سفارش به گفتار نرم و ملایم: برای هدایت گمراهان و طغیانگران

تو و برادرت با معجزات من ]براى هدايت گمراهان[ برويد ، و درباره ذكر من(كه ابلاغ وحى است)سستی نورزيد . هر دو به سوى فرعون برويد ؛ زيرا او(در برابر خدا) سركشى كرده است. پس با گفتارى نرم مسائل الهى را به او بگویید، اميد است كه هوشيار شود و (آيين حق را بپذيرد) يا بترسد و از سركشى باز ايستد. (طه:42-44)

2- سفارش به گفتار نیکو و زیبا: زمانى كه از بنى اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خدا را نپرستيد و به پدر و مادر و خويشان و يتيمان و مستمندان نيكى كنيد و با مردم با خوش زبانى سخن گویید و نماز را بر پا داريد و زكات بپردازيد.... (بقره: 83)

3- سفارش به گفتار استوار و صواب: اى اهل ايمان ! از خدا پروا كنيد و سخن درست و استوار گویید. ( احزاب:70)

سفارش به گفتار رسا و روان (در برابر منافقین): اينان كسانى هستند كه خدا آنچه را (از نيّات شوم و كينه و نفاق) در  دل‌هاى آنان است می¬داند ؛ بنابراين از آنان روى برتاب و پندشان ده و به آنان سخنى رسا که در دلشان اثر کند بگوى (نساء:63)

4- سفارش به گفتار بزرگوارانه و کریمانه با والدین : و پروردگارت فرمان قاطع داده است كه جز او را نپرستيد، و به پدر و مادر نيكى كنيد. هرگاه يكى از آنان يا دو نفرشان در كنارت به پيرى رسند(چنانچه تو را به ستوه آورند) به آنان اُف مگوى و بر آنان (انگ مزن و) پرخاش مکن و به آنان سخنى نرم و شایسته (و بزرگوارانه) بگو (اسراء:23)

5- سفارش به گفتار سهل و آسان( در مواجهه با اسراف کنندگان): و اگر بايد از آنان روى بگردانى (و اين روى گردانى) براى طلب رزقى است كه از سوى پروردگارت رسيدن به آن را اميد دارى، پس با آنان سخنى نرم و امیدوار کننده بگو. (اسراء:28)

6- سفارش به گفتار خوش (در مواجهه با کم خردان): و به کم خردان، اموالشان را که خداوند شما را به سرپرستی آن گماشته است ندهید واز(سود وبهره) آن، خوراک و پوشاکشان دهید و با آنان به زبان خوش سخن بگویید.

7- پرهیز از عیب جویی و طعنه زدن (بدگویي) : واى بر هر عیب جوى بدگوى ! (همزه:1)

8- پرهیز از بیهودگی و ناروایی: بى ترديد مؤمنان(بر موانع راه سعادت) پيروز شدند آنان كه در نمازشان(با حضور قلب)و فروتن اند و آنان که از(هر گفتار و کردارِ) بیهوده روى گردانند.( مومنون:1-3)

آنان که تن به شهادت ناحق نمى‌دهند و در مجالس باطل حاضر نمى‌شوند و هنگامیکه بر گفتار و کردار لغو می¬گذرند  با بزرگوارى و متانت می گذرند.(فرقان:72)

9- پرهیز از پلیدی و گفتار باطل: از پلیدى بت‌ها و از گفتار باطل(چون دروغ، افترا، غیبت و شهادت ناحق) دورى گزینید. (حج:30)

10- پرهیز از فریاد زدن با گفتار زشت: خدا افشاى بدی‌هاى دیگران را دوست ندارد، جز براى كسى كه مورد ستم قرار گرفته است. (نساء: 148)

11- پرهیز از استهزاء، عیب جوئی، بد لقب دادن: اى اهل ایمان! نباید گروهى گروه دیگر را مسخره کنند شايد مسخره شده ها از مسخره كنندگان بهتر باشند.... و از یکدیگر عیب جویى نکنید و یکدیگر را با لقب هاى ناپسند صدا نزنید؛ بد نشانه و علامتى است اينكه انسانى را پس از ايمان آوردنش به لقب زشت علامت گذارى كنند و كسانى كه (از اين امور ناهنجار و زشت) توبه نكنند ستمكارند. (حجرات:11)

12- پرهیز از سوء ظن، تجسس و غیبت: اى اهل ايمان! از بسیارى از گمانها (در حقّ مردم) بپرهیزید، زيرا برخى از گمان ها گناه است و (در امورى که مردم پنهان ماندنش را خواهانند) تفحص و پى جویى نکنید و از یکدیگر غیبت ننمایید، آيا احدى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده اش را بخورد ؟ .... (حجرات:12)

13- پرهیز از دشنام به کافران: و معبودانى را که کافران به جاى خدا مى پرستند دشنام ندهید که آنان هم از روى دشمنى و نادانى خدا را دشنام خواهند داد... (انعام:108)

14- برخورد سلام با جاهلان: بندگان رحمان کسانى هستند که روى زمین با آرامى و فروتنى راه مى روند ، و هنگامى که نادانان آنان را طرف خطاب قرار مى دهند (در پاسخشان) سخنانى مسالمت آمیز مى‌گویند. (فرقان:63)

15- برخورد با کرامت در مواجهه با لغو: آنان که تن به شهادت ناحق نمى دهند و در مجالس باطل حاضر نمى¬شوند و هنگامى که بر گفتار و کردار لغو مى گذرند ، با بزرگوارى و متانت مى گذرند (فرقان: 72)

16- سفارش به بحث ومجادله احسن: مردم را با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به نیکوترین شیوه به بحث و مجادله بپرداز... (نحل: 125)

17- رعایت اخلاق بیانی حتی در مواجهه با نابینایان:  (عبس: 12-1)

  نمونه اخلاق بیانی درآموزه های روایی

1- یا علی، کسی که مردم از زبانش بترسند او اهل آتش است بدترین مردم کسی است که مردم اورا به خاطر ترس ازدشنام و شرش بزرگ بدارند... ( از وصیت پیامبر (ص) به حضرت علی(ع)، روایت 686 از کتاب جهاد بانفس، شیخ حرّعاملی)

2- خداوند انسان باحیای بردبار بی نیاز با عفاف را دوست دارد واز فرد فحاش آزاررسان و گدای اصرار کننده خشم میورزد. (از امام حسین (ع)، روایت 684 از کتاب جهادبانفس، شیخ حرّعاملی)

  ارائه الگوی انسانی از اخلاق بیانی

1- نرم‌خویی رسول خدا (ص) و دستور به مشورت کردن (آل عمران: 152)

2- رئوف و رحیم بودن رسول خدا (ص): يقيناً پيامبرى از جنس خودتان به سويتان آمد که به مشقت افتادنتان بر او دشوار است ، اشتیاق شدیدى به ]هدایتِ[ شما دارد ، و نسبت به مؤمنان رؤوف و مهربان است. (توبه: 1128)

  ارائه الگوی حکومتی از اخلاق بیانی

1- حضرت محمّد(ص)  پس از فتح مکّه: امروز روز رحمت است نه روز انتقام وکشتار. هر کس به خانه رود و در را به روی خود ببندد در امان است. هر کس به مسجد الحرام رود در امان است. هر کس در خانه ابوسفیان پناهنده شود در امان است.

2- حضرت محمّد(ص) پس از فتح خیبر در سال هفتم هجرت : با یهودیان پیمان بست که بر سر زراعت خود باشند ودر سال نصف محصول را به مدینه بفرستند.

3- حضرت علی(ع) خطاب به فرماندهان و سربازان در جنگ با معاویه: .... ، زنان را سخن زشت مگوئید و آزار نرسانید حتیّ اگر بزرگان شما راسبّ کنند یا نوامیس شما را مورد دشنام قرار دهند.

4- اخلاق بیانی در جنگ از دیدگاه علی(ع):  حضرت هنگامى که شنید عده اى از یارانش به وقت نبرد صفّین به اهل شام دشنام مى دهند گفت پسند من نیست که شما دشنام دهنده باشید، ولى اگر در گفتارتان کردار آنان را وصف کنید و حالشان را بیان نمایید به گفتار صواب نزدیکتر و در مرتبه عذر رساتر است. بهتر است به جاى دشنام بگویید: خداوندا، ما و اینان را از ریخته شدن خونمان حفظ فرما، و بین ما و آنان اصلاح کن، این قوم را از گمراهى نجات بخش تا آن که جاهل به حق است آن را بشناسد، و آنکه شیفته گمراهى است از آن باز ایستد. (خطبه 206 نهج البلاغه)

  سخن آخر

در آموزه های دینی، تاکید فراوان بر گفتار نرم، خوش، ملایم، نیکو، زیبا، رسا، استوار، پسندیده، کریمانه، مجادله احسن و پرهیز از بیهوده گویی، زشتی کلام، دروغ گویی، عیب جویی، تمسخر و مجادله بدون علم شده است. رویه عملی پیامبر اسلام(ص) و ائمه و اولیای دیگر در مواجهه با شرایط زمانی و مکانی نیز سلام و سلم است. لازم است تا تمامی صاحبان تأثیر و نفوذ کلام از قبیل رهبرا ن اجتماعی، سیاسی، دینی و فرهنگی، اصحاب رسانه تصویری، گفتاری و نوشتاری، والدین و ...  برای پالایش پرخاشگری بیانی از فرهنگ عمومی و آرایش آن به گفتار نرم، نیکو، سالم و شایسته اقدام کارشناسی و برنامه ریزی شده مستمری را به منصه ظهور برسانند تا جامعه¬ای مزین به لباس اخلاق بیانی را برای جهانیان و آیندگان ترسیم نماییم.

 پژوهش خبری // پژوهشگر: هدایتی

[1] ،  در همایش سلامت روان و رسانه، 1-2 بهمن 96، مرکز آموزش‌های تخصصی هلال احمر .