بحران اقتصادی در عربستان و اجرای اصلاحات اقتصادی(طرح۲۰۳۰)

پژوهش خبری صدا و سیما: روز دوشنبه (۱۳۹۵/۷/۵) سلمان بن عبدالعزیز پادشاه عربستان سعودی فرمان کاهش حقوق و مزایای وزیران و اعضای مجلس شورای مشورتی عربستان را صادر کرد. بر اساس این فرمان دستمزد وزرا ۲۰ درصد کاهش پیدا خواهد کرد؛ همچنین حق مسکن و کمک‌ هزینه خرید خودرو که در اختیار اعضای شورای مشورتی قرار می‌گیرد ۱۵ درصد کاسته می‌شود. حقوق کارکنان رده­ های پایین ­تر نیز افزایش پیدا نمی ­کند و حق‌الزحمه اضافه کاری و مرخصی سالانه با حقوق آن­ها هم کم می‌شود. این فرمان اجرای بخشی از طرح اصلاحات اقتصادی موسوم به ۲۰۳۰ است که در ششم اردیبهشت سال جاری به تصویب شورای وزیران عربستان رسید.

طراح و مبدع این طرح آنگونه که خود ادعا دارد محمد بن سلمان است و اهداف رؤیاگونه و بلندپروازانه ­ای برای آن برشمرده است؛ رسانه ­های نزدیک به خاندان سعودی هم به طرز مبالغه ­آمیزی آن را تحسین می­ کنند و شیوخ دربار آل­ سعود اعتراض به تصمیمات اخیر حاکمیت در زمینه ریاضت اقتصادی را مستوجب عذاب دردناک دانسته ­اند. طرح ۲۰۳۰ که تحت ­عنوان برنامه تحول ملی تصویب شد، به طور خلاصه طرحی است که وابستگی عربستان به بخش انرژی را کاهش می ­دهد، خصوصی­ سازی در اولویت قرار می ­گیرد و پادشاهی عربستان نیز ولخرجی کمتر و ریاضت اقتصادی بیشتری را تجربه می ­کند. از سوی دیگر اما بسیاری از آگاهان مسائل سیاسی و اقتصادی معتقدند این طرح بر خلاف آنچه که ادعا می ­شود نه تنها احیاء اقتصادی و پایان وابستگی به نفت و افزایش درآمدهای ملی را به دنبال نخواهد داشت، بلکه به جهت نادیده گرفتن بسیاری از واقعیات جامعه و ساختار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی حاکم بر آن، و همچنین تحولات منطقه­ ای و بین­ المللی محکوم به شکست است و چه بسا به فروپاشی خاندان سلطنتی سعودی بی انجامد.

ما در این نوشتار کوشیده­ ایم ابتدا نگاهی فهرست­ وار به چالش­ های کنونی اقتصاد عربستان داشته باشیم، سپس ضمن آنکه عمده ­ترین محورهای مندرج در طرح اصلاحات اقتصادی ۲۰۳۰ را اجمالاً مرور می ­نمائیم، برای سه سؤال پاسخ­ های مستدل بیابیم: ۱ـ طرح اصلاحات اقتصادی چه واقعیاتی را نادیده گرفته است؟ ۲ـ چرا کارشناسان اجرای این برنامه را ناموفق و حتی خطرناک پیش­ بینی می­ کنند؟ ۳ـ پیامدهای احتمالی اجرای این طرح در جامعه عربستان چیست؟

جدیدترین گزارش­ های آماری از وضعیت اقتصادی عربستان

۱ـ از سال ۲۰۱۲ روند کاهشی درآمدهای نفتیعربستانشروع شد و سیر نزولی آن ادامه پیدا کرد که بیشترین کاهش درآمد، ۲۰۱۶ رقم می‌خورد.

۲ـ شاخص بورس عربستانسعودی روز یکشنبه (۱۱مهر) با کاهش 3.1 درصدی به پایین ­ترین حد از مارس 2011رسید.

۳ـ بخش­ هایی که روز یکشنبه بیشترین ضرر را متحمل شدند مستقیماً با بازار داخلی و هزینه ­های مصرفی مرتبط هستند؛ یعنی بخش­ هایی مانند خرده فروشی، برق، سیمان و حتی سهام رسانه­ ای به شدت سقوط کردند.

۴ـ نتایج یک نظرسنجی انجام شده از سوی رویترز روز پنجشنبه گذشته (۱۵مهر) نشان داد که مدیران صندوق­ های سرمایه ­گذاری خاورمیانه ­ای به وضعیت سهام عربستانسعودی دست­کم در سه ماهه آینده نگاهی منفی دارند.

۵ـ آمارهای دولتی نشان می‌دهد رشد اقتصادی عربستان در ماه‌های آوریل تا ژوئن به کمترین میزان در 3 سال گذشته کاهش یافته است؛ عربستان در سه ماهه دوم سال ۲۰۱۶ رشد اقتصادی 1.4 درصدی را تجربه کرده که نسبت به 1.5 درصد سه ماهه نخست امسال نیز کمتر بوده است و کمترین میزان از سه ماهه نخست سال 2013 تاکنون نیز محسوب می‌شود.

۶ـ بر اساس آمارهای جمع آوری شده توسط بلومبرگ، پیش بینی شده که رشد اقتصادی عربستاندر سال جاری به 1.1 درصد برسد که پایین ­ترین رقم در هفت سال اخیر (از سال 2009) خواهد بود.

۶ـ رشد بخش نفتی عربستان از 5.1 درصد در سال ۲۰۱۵، به 1.6 درصد در سال جاری سقوط کرده است.

۷ـ کسری بودجه عربستان برای دومین سال متوالی قرار است به بالای 10 درصد برسد.

۸ـ در سال ۲۰۱۵ میزان کسری بودجه عربستان به 16 درصد کل تولید ناخالص داخلی این کشور رسید که بالاترین رقم کسری بودجه میان کشورهای عضو گروه 20 به شمار می­ رفت.

۹ـ صندوق بین­ المللی پول در گزارشی در سال ۲۰۱۵ گفت ذخیره ارزی عربستان ظرف شش ماه به میزان 73 میلیارد دلار کاهش داشته و ممکن است دارایی­ های مالی عربستان تا پنج سال آینده تمام شود.

۹ـ بانک سوشیت جنراله فرانسه، در بهمن ۱۳۹۴ اعلام کرد اگر قیمت نفت در کل سال 2016 در سطح فعلی باقی بماند (حدود ۳۶دلار)، حداقل 25 درصد احتمال دارد که در کوتاه مدت ارزش پول ملی عربستان 40 درصد سقوط کند.

۱۰ـ به دنبال کسری بودجه در عربستان، دولتپرداخت بدهی خود به پیمانکاران را به تأخیر انداخته و شروع به کاهش یارانه سوخت نموده است تا اثرات کاهش قیمت نفت را مدیریت نماید.

۱۱ـ دولت سعودی به منظور جبران کسری بودجه، هزینه‌های عمومی را در کشور کاهش داده است؛ همین امر منجر به افزایش فشار بر بخش خصوصی و خرید مصرف‌کنندگان و متعاقباً تشدید روند کاهش رشد اقتصادی عربستان شده است.

۱۲ـ دولتعربستان در جدیدترین اقدام خود پرداخت پاداش به کارمندان دولتی را متوقف کرده و میزان دستمزد کارکنان وزارتخانه ­های مختلف را 20درصد کاهش داده است. دولت همچنین فوق­ العاده پرداختی به کارمندان دولتی را محدود کرده و دستمزد اعضای مجلس شورای این کشور را که وظیفه ارائه مشاوره به پادشاه را دارد، به میزان 15 درصد کاهش داده است.

بر اساس اعلام خبرگزاری رسمیعربستان، این تصمیمات بر پرداخت پاداش های آخر سال قمری جاری که همین ماه به اتمام می ­رسد، تأثیر خواهد گذاشت.

مهم ­ترین علل بروز بحران در اقتصاد عربستان

۱ـ اتخاذ سیاست­ های توطئه­ آمیز نفتی: آل­ سعود به منظور فروپاشیدن اقتصاد و ممانعت از گسترش قدرت و حوزه نفوذ جمهوری اسلامی ایران در منطقه به مدت ۱۸ماه سیاست تولید نفت با حداکثر ظرفیت را پیش گرفت تا جایی که با اشباع بیش از حد بازار، قیمت نفت به کمتر از نصف کاهش یافت. آن­ها از این نکته غافل بودند که آستانه تحمل ایران در سایه تحریم­ های چندین ساله، بسیار بالاتر از عربستانی است که اقتصادش بیش از ۹۵٪ به نفت وابسته است.

۲ـ ادامه سیاست تزریق بیش از نیاز نفت به بازار: عربستان حتی پس از افت شدید قیمت جهانی نفت، برای له کردن رقبای نفتی باز هم به تولید نفت با حداکثر ظرفیت ادامه داد؛‌ علی النعیمی وزیر نفت سابق این کشور در مصاحبه با نشریه اقتصادی «میس» گفته بود: اگر قیمت­ ها پایین ­تر بروند، قبل از اینکه ما احساس درد کنیم، دیگران به شدت متضرر خواهند شد.

۳ـ طولانی شدن بیش از حد روند کاهشی قیمت نفت: عربستان تصور می ­کرد منابع مالی کافی برای یک دوره طولانی مدت پایین ماندن قیمت نفت را دارد و خواهد توانست در چنین شرایطی رقبای خود را به عقب براند، اما بر خلاف میل سعودی­ ها، روند کاهشی قیمت نفت بیش از حد طولانی شد و هنوز هم نشانه ­ای از تمام شدن این روند دیده نمی ­شود.

۴ـ توافق هسته­ ای غرب با جمهوری اسلامی ایران: اعلام موافقت هسته­ ای گروه ۵+۱ با جمهوری اسلامی ایران، اجرایی شدن برجام و لغو تحریم­ های ظالمانه، آزادی میلیاردها دلار از دارایی ­های بلوکه شده ایران و سرازیر شدن مقامات بلندپایه قدرت­ های سیاسی و اقتصادی جهان به سوی تهران به منظور گسترش روابط تجاری، منجر به تقویت موقعیت سیاسی و اقتصادی ایران شد و همین امر به ­عنوان رخدادی غیرمنتظره، نقشه­ های اقتصادی مخرب عربستان را خنثی کرد؛ ضمن اینکه محکم شدن پیوندهای سیاسی و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با کشورهای صنعتی و قدرتمند جهان، بهبود روابط امنیتی را نیز به همراه داشت.

۵ـ خریدها و هزینه ­های سرسام ­آور نظامی: سعودی­ ها در سال ۲۰۱۵ سومین خریدار تسلیحات نظامی در جهان بودند این هزینه ­های گزاف در عین کاهش شدید درآمدها و منابع مالی صورت می ­گرفت که همچنان هم ادامه دارد. دولت اوباما در مردادماه بستۀ کمک تسلیحاتی به عربستان سعودی، به ارزش بالغ بر 1.15 میلیارد دلار را تأیید کرد.

۶ـ طولانی شدن جنگ با یمن: تجاوز نظامی به یمن، این فقیرترین کشور خاورمیانه، علی­رغم آنکه عربستان وعده داده بود بیش از یک ماه طول نخواهد کشید، به نوزده ماه رسیده بدون آنکه حتی یکی از اهداف عربستان از این تهاجم محقق شود؛ گفته می­ شود جنگ عربستان علیه یمن روزانه 200 میلیون دلار و سالانه 72 میلیارد دلار برای عربستان هزینه در بر دارد.

۷ـ هزینه­ گزاف حمایت از گروه­ های تروریستی سلفی: آل­ سعود سال­ هاست برای پیشبرد اهداف توسعه­ طلبانه خود جنگ­ های فرقه­ ای را در منطقه هدایت می­ کند و در این مسیر با دست و دلبازی تمام، بار مالی هنگفت پشتیبانی نظامی و لجستیکی از تروریست ­های تکفیری را به­ ویژه در عراق و سوریه به دوش می­ کشد. گفته می­ شود تأمین هزینۀ جنگ­ های گروه­ های تروریستی مورد حمایت عربستان یک پنجم منابع مالی این کشور را می ­بلعد.

۸ـ نجومی شدن هزینه لابی­گری در آمریکا برای آل­ سعود: عربستان در تلاش برای کاهش اختلافات میان واشنگتن و ریاض بر سر مسائلی چونحملات ۱۱ سپتامبر، بحران سوریه و تجاوز به یمن، بودجه تخصیصی برای لابی­گری در آمریکا را به دو برابر افزایش داده است. طی ۱۴ سال گذشته شرکت «کورویس» هدایت عملیات گسترده لابیگری عربستان در آمریکا را بر عهده داشته اما رژیم سعودیدر سال ۲۰۱۶ پنج شرکت جدید لابی‌گر را نیز اضافه کرده است.

۹ـ صرف پول­ های کلان برای گسترش وهابیت: به مدت چندین دهه است که عربستان سعودی بدون هیچ واهمه‌ای، در سراسر جهان بودجه تبلیغ وهابیت را تأمین م ی­کند و افراط ­گرایی را در جهان پرورش می‌دهد. روزنامه آمریکایی نیویورک‌تایمز در مقاله­ ای در این زمینه نوشته است: در کشورهایی همچون کوزوو و آلبانی که نمونه‌هایی از اعتدال و تساهل مذهبی هستند نتیجه اقدامات عربستان این بوده که طبق گفته دولت کوزوو، ۳۰۰ نفر از اتباع این کشور برای مبارزه در کنار داعش به سوریه یا عراق رفته‌اند و عربستان سعودی یک جامعه اسلامی صبور را به خط لوله‌ای برای گروه ­های افراطی تبدیل کرده است. سعودی‌ها در پاکستان با تأمین بودجه مدارس مذهبی که دانش‌آموزان را با وعده‌های آموزش رایگان، غذای رایگان و بورسیه کامل برای مطالعات خارج از کشور فریب می‌دهد، مفاهیم افراطی از اسلام را آموزش و نشر می ­دهند. نظیر چنین اقداماتی در بسیاری از کشورهای دیگر همچون حوزه بالکان، بوسنی،مالی، بورکینافاسو، نیجر و ...نیز انجام می­ گیرد.

این نامه محرمانه به امضای سعود الفیصل وزیر وقت امور خارجه عربستان رسیده و ممهور به مهر وزارت امور خارجه سعودی شده بود. ناگفته پیداست که چنین توقعاتی، چه ما به ازای مالی هنگفتی طلب می­ کند. بعدها نیز اسناد دخالت عربستان در ساقط شدن حکومت مرسی و تلاش برای آزادی حسنی مبارک فاش شد.

۱۲ـ ولخرجی های گسترده شاهزادگان سعودی: فساد مالی و ریخت و پاش ­های بی­ حساب شاهزاده ­های ریز و درشت سعودی هم درون عربستان و هم در کشورهای دیگر علی ­الخصوص در آمریکا و اروپا آن­هم از محل درآمدهای نفتی کشور دیگر به قصه ­ای کهنه و تکراری تبدیل شده است. تنها در یک مورد اسنادی فاش شده که مربوط به سال 2009 است و در آن از سفارت عربستان در سوئیس خواسته شده تا صورت حساب 1.5 میلیون فرانکی ولخرجی­ های همسر یکی از شاهزادگان را که به دلیل بالا بودن مجبور شده از هتل محل اقامت خود بگریزد، پیگیری و پرداخت کند.

ادامه دارد

پژوهش خبری صدا و سیما// پژوهشگر: مرجان شریف زاده

* منابع در آرشیو در دسترس است.