آب مجازی ، آبی که در ایران گم می شود!
نفس منابع اب کشور به شماره افتاده است اوضاعی که حتی افزایش 68 درصدی بارش سال ابی جاری نسبت به مدت مشابه پارسال هم نتوانست اندکی از بحران ان بکاهد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری صدا وسیما ، نامهربانی طبیعت در کنار برداشت بی رویه از این منابع دو عامل تشدید کننده این بحران است تا انجا که حمید چیت چیان وزیر نیرو براین باور است منابع ابی کشور با بحرانی تمام عیار دست و پنجه نرم می کند.
از کنار شنیدن حال وروز آب نمی توان ساده عبور کرد درحالی که می دانیم همه بخش های کشور را از فرهنگی تا سیاسی تحت تاثیر خود قرار می دهد ؛ البته اگر خشکسالی 15ساله را تنها علتش بدانیم ؛ اما واقعیت این است که کم بارشی فقط بخشی از دلایل معضل آب است ودل از آنجایی به درد می آید که بدانیم همه مصرف کنندگان آب اعم از بخش کشاورزی با سهم استفاده 92 درصدی تا صنعت با مصرف 2 درصدی ، آن را درحجم قابل توجهی هدر می دهد.
اینها اطلاعات در دسترس است و اگرچه تاکنون تلاش قابل توجهی برای اصلاح رویه نشده، به نحوی که حتی رحیم میدانی معاون امورآب وزارت نیرو با انتقاد از روش مدیریت خود ودیگر مدیران آب درهمه بخشهای کشور می گوید : تنها راه نجات ایران وقرار گرفتن آن درمسیری پایدار اصلاح مدیریت منابع پایه کشوراز جمله منابع آب است.
شنیدن این نوع انتقادها درظاهر بسیار دلنشین است البته به شرطی که تا قبل از مرگ سهراب ، نوش دارو برسد.
در کنار همه این معضلات مشخص شده، بحثهای جدید نشان می دهد ظرف مدیریتی آب کشور یک شکاف ریز دیگری که تا امروز از چشمها پنهان بوده است؛ هم دارد که اتفاقا نقشی موثر در حفظ ذخایر آبی ایفا می کند مقوله ای با نام آب مجازی.
آب مجازی مقدار آبی است که کالا یا محصول در یک فرایند تولید از لحظه شروع تا پایان، مصرف می کند.
آمار نشان می دهد متوسط سرانه مصرف آب به ازای هر ایرانی بطور متغیر حدود 190لیتر برثانیه در شبانه روز است اما روزانه هر نفر موادی مصرف می کند که درتولید تک تک آنها مقدار زیادی آب مصرف شده است که شاید تاکنون به آن توجهی نشده باشد.
آب مصرفی به ازای تولید ماده خشک در محصولاتی که ما بطور معمول از آنها استفاده می کنیم عبارت است از: یک عدد پرتقال 100 گرمی- 50 لیتر، یک کیلو گرم گندم معادل 1300 لیتر، یک کیلو گرم جو برابر 1400 لیتر،یک قالب پنیر 500 گرمی معادل 2500 لیتر، یک کیلو گرم گوشت گاو برابر 15000 لیتر، یک کیلو گرم گوشت مرغ - 4000 لیتر، یک کیلو گرم پلاستیک - 190 لیتر، یک عدد همبرگر 150گرمی برابر 2400 لیتر، نان + پنیر30گرمی+ 10 گرمی معادل 90 لیتر، یک عدد سیب 100 گرمی برابر با 70 لیتر، یک عدد گوجه فرنگی 70 گرمی معادل 13 لیتر، یک عدد سیب زمینی 100 گرمی برابر 25 لیتر، یک عدد تخم مرغ 40گرمی - 135 لیتر، یک برش نان 30 گرمی برابر 40 لیتر، یک فنجان چای 125 میلی لیتری معادل 18 لیترو یک لیوان شیر 200 میلی لیتری -200 لیتر آب مصرف می شود.
همچنین مقدار آب مجازی در برخی از کالاهای مصرفی برابر است با: یک برگ کاغذ A4 معادل 10 لیتر، یک جفت کفش چرم برابر با 8هزار لیتر، یک خودروی مسافرتی 1100 کیلو گرمی معادل 400 هزار لیتر، یک ریز تراشه رایانه 2 گرمی - 32 لیتر، گوش پاک کن 33صدم گرمی برابر 3.6 لیتر، شلوار جین نخی 1000 گرمی معادل 10850 لیتر، پیراهن 250 گرمی برابر 2720 لیتر و پوشک بچه 75 گرمی معادل 810 لیتر آب مصرف می کند.
واقعیت این است که ایران با وجود اینکه جزء کشورهای درحال توسعه ورشد صنعت نشانه این روند است اما بخش کشاورزی از صنعت پیشی گرفته واشتغال در این حوزه آمار بیشتری را به خود اختصاص داده است.
این بخش بیش از 90 درصد کل منابع آبی کشور را مصرف می کند که بیش از 70درصد این آب به دلیل استفاده ازشیوه های نادرست کشت هدر می رود در کنار این عدد باید گفت بر اساس اعلام سایت گندم ایران، بیش از 35 درصد محصولات کشاورزی که با آب باقیمانده تولید شده نیز در مراحل مختلف ضایع می شود؛ این رقم تامین کننده غذای 15 تا 20 میلیون نفر وبه معنای از بین رفتن حجم زیادی از منابع آبی کشور است.
مهرزاد احسانی مدیرکل دفتر مدیریت بهم پیوسته حوضه های آبریز فلات مرکزی شرکت مدیریت منابع آب ایران فقط درخصوص هدررفت گندم به عنوان یکی از محصولات راهبردی به خبرگزاری صدا و سیما می گوید : بر اساس امار منتشرشده از سوی وزارت جهاد کشاورزی 30 تا35 درصد گندم تولیدی در 2.5 میلیون هکتار از گندمزارهای کشور در چرخه تولید تا مصرف گندم به ضایعات تبدیل می شود که این به مفهوم هدررفت دستکم 10 میلیارد مترمکعب اب مصرف شده برای تولید 2 میلیون تن گندم است.
وی معتقد است : هم اکنون 30 تا 35 درصد گندم تولیدی کشور معادل دو میلیون تن به صورت ضایعات در چرخه تولید مصرف به ضایعات تبدیل می شود که برای تولید هر کیلوگرم از این گندم دست کم 1500 لیتر اب مصرف شده است .
این هدررفت ها فقط بخشی از دلایل نابودی آب در کشوری خشک ونیمه خشک است که باید برای قطره قطره آبی که به دست می آورد برنامه داشته باشد اما ظواهر نشان می دهد مسئولان آب در ارگانهای مختلف فقط به ابراز نگرانی بسنده کرده اند؛ چراکه آب مجازی
می تواند به عنوان یک منبع قابل برنامه ریزی در سیاست های کلان کشور قرار گیرد.
علی سیدزاده کارشناس ارشد آب در گفتگو با خبرگزاری صداوسیما می گوید: هنوز در کشور ما به ویژه در بخش کشاورزی به این موضوع توجه نشده وکشت برنج در مناطق کویری وکم آب بیانگر این موضوع است؛ این درحالی است که تغییر اقلیم در جهان آب مجازی را در محور توجه این بخش قرارداده است.
وی می گوید: در صورت توجه به آب مجازی در ایران به طور حتم کشت محصولات کشاورزی براساس موقعیت جغرافیای و مقدار دسترسی به منابع آب ، برنامه ریزی می شد.
آمار نشان می دهد آب مجازی مبادله شده سالانه در جهان 1625 میلیارد مترمکعب برآورد می شود که شامل واردات وصادرات کالاها ومحصولات است که در رتبه اول آب مجازی مبادله شده بین کشورهای جهان مربوط به تولیدات کشاورزی با حجمی معادل 987 میلیارد مترمکعب در سال( حدود 61 درصد کل مبادلات آب مجازی ) است.
با توجه به این معاملات ودر نظر گرفتن حجم آب شرب مصرفی ومقدار مصرف دیگر کالاها و محصولات کشاورزی متوسط مصرف آب مجازی در جهان معادل 3400 لیتر در شبانه روز به ازای هر نفر است.
مدیرکل دفتر مدیریت بهم پیوسته حوضه های آبریز فلات مرکزی شرکت مدیریت منابع آب ایران با اشاره به مصرف گرایی مردم ایران گفت : متوسط سرانه مصرف آب مجازی در ایران 4400 لیتر در شبانه روز به ازای هرنفر است.
نکته مهم و قابل توجه در بحث آب مجازی وکنترل آن علاوه بر توجه مردم به نوع مصرف کالاها ومحصولات کشاورزی و جلوگیری از دوریز آنها و استفاده به اندازه از نعمت های خدادای، برنامه ریزی برای صادرات و واردات محصولات و کالاهاست.
ستار محمودی قائم مقام وزارت نیرو به
خبرگزاری صداوسیما می گوید:توجه به صادرات کالاهای کم مصرف و واردات کالاهای پرمصرف همان تبادل آب وبه معنای توجه به آب مجازی است اما درحال حاضر کالاها براساس نیاز کشور وارد می شود و مصرف آب در مرحله بعد قرار گرفته است.
شاهد این مدعا رتبه هایی است که ما در بخش کشاورزی به دست آورده واز آن ابراز خرسندی می کنیم مانند رتبه دوم صادرات هندوانه درحالی که 90 درصد حجم این محصول را آب تشکیل می دهد، مقام چهارم صادرات پیازو رتبه دوم صادرات طالبی، گرمک وخربزه که جزء محصولات پرمصرف آب محسوب می شود.
علی سیدزاده با اشاره به اینکه توجه به میزان مصرف آب محصولات کشاورزی و جلوگیری از تولید محصولات پرمصرف و صادر نکردن آنها درحفظ منابع آبی بسیار موثر است ، تصریح کرد: در کشوری مانند ایران که با کم آبی مواجه است این موضوع باید در سیاست گذاری های کشور مورد توجه قرار گیرد.
برنامه ششم توسعه حامل خبرهای خوبی برای آب مجازی است و نخستین بار آب مجازی مورد توجه قرار گرفته است که طبق آن برای آب مصرفی در تولید کالاومحصولات ، شناخت میزان آب مجازی نهفته در کشور، توجه به میزان آب مجازی محصولاتی که صادرو وارد می شود وتنظیم برنامه ای منسجم برای کاهش تولید محصولاتی که نیاز به آب زیاد دارد، سیاست گذاری خواهد شد.
اما تا به سرانجام رسیدن این برنامه نکات دیگری نیز باید مورد توجه قرار بگیرد، چرا که بررسی و اهمیت دادن به بخش های مختلف در کنار یکدیگر می تواند آینده روشنی برای این منبع جدید آب ترسیم کند و آن بهره گیری از توانمندی های طبیعت و رطوبت خاک
به عنوان بخشی از این پتانسیل هاست.
در این باره احسانی مدیرکل دفتر مدیریت بهم پیوسته حوضه های آبریز فلات مرکزی شرکت مدیریت منابع آب ایران با اشاره به طبقه بندی آب در سه شکل آب آبی، آب سبز و آب خاکستری می گوید : آب آبی همان آب رودخانه ها ، آب سبز هم شامل رطوبت خاک وآب خاکستری نیز پساب است که 85 درصد کل محصولات در جهان با استفاده ازآب سبز و15 درصد با آب آبی تولید می شود اما در ایران 90 درصد تولیدات کشاورزی متکی بر آب آبی و فقط 10درصد متکی بر آب سبز است.
وی اتکا بر رطوبت خاک را سبب کاهش فشار برمنابع آبی دانست وتصریح کرد: استفاده از پوشش پلاستیک در نهرهایی که گیاه کاشته می شود سبب جلوگیر از تبخیر رطوبت خاک ، کنترل آب رسانی به گیاه و مانع از رشد علف هرز و کاهش مصرف آب می شود ، علاوه بر اینها استفاده از روش های آبیاری نوین ،تحت فشار، قطره ای و مالچ گیاهی به منظور کاهش تبخیر در سطح خاک و همه اقدامات بهزراعی ، نحوه انتقال آب ، توزیع و آبیاری کردن کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی را در پی دارد.
بارش در ایران کم و رطوبت خاک هم کم است اما روش های عنوان شده از سوی مدیرکل دفتر مدیریت بهم پیوسته حوضه های آبریز فلات مرکزی شرکت مدیریت منابع آب ایران راهکار حفظ همان رطوبت کم است ونباید همین حجم کم هم از دسترس خارج شود.
* آب در ایران هست اما کم است و نباید با کم توجهی ترکهای افتاده به تن خاکمان را عمیق تر وغیر قابل ترمیم کنیم.