امروز مصادف با سومین شنبه ماه اکتبر روز جهانی باستان شناسی است.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، موسسه باستان شناسی آمریکا از سال ۲۰۱۱ یکی از روز‌های ماه اکتبر را به عنوان روز جهانی باستان شناسی اعلام کرد و با توافق کشور‌های مختلف در سال‌های بعد، هر سال در این روز، در مکان‌های مختلف جهان برنامه‌هایی برای بزرگ داشت این روز برگزار می‌شود.
واژه‌شناسی
واژه انگلیسی archaeology از واژه یونانی arkhaiologia به معنی بحث دربارهٔ چیز‌های قدیمی وام گرفته شده است که با پیشرفت این علم در طول سال ها، معنای آن به پژوهش در زمینه گذشته انسان‌ها و آثار باقی مانده از آنها، تغییر کرد که هدف از آن بازسازی تاریخ فرهنگ، بازسازی شیوه‌های زندگی گذشته و مطالعه روند‌های فرهنگی است.
بنا بر مدارک به جا مانده نخستین کسی که برای دست یافتن به اطلاعاتی از بنا‌های اداری دست به حفاری زد یکی از فرمانروایان بابلی در سده ۶ (پیش از میلاد) بود.
توسیدید، مورخ یونانی دورهٔ کلاسیک در سده ۵ (پیش از میلاد) هم با پژوهش باستانشناسی نشان داد که گور‌های جزیرهٔ دلُوس از آنِ اهالی بیگانه بود و این نشان می‌دهد زمانی این جزیره جز قلمرو دیگران بود. این تاریخ‌نویس یونانی نخستین بار اعلام کرد که تاریخ بشر را نباید بر پایه آثار مکتوب پیشین نوشت؛ و بنا‌ها و اشیای متعلق به دوران‌های گذشته نیز اطلاعاتی هستند که باید مورد توجه قرار گیرند.
پس از عصر نوزایی، دوران باستان‌دوستی آغاز شد و از سده ۱۵ (میلادی) در ایتالیا و از سده‌ها ۱۶ و ۱۷ در کشور‌های شمال غربی اروپا انجمن‌های باستان‌دوستی برپا شد و کم کم با شناخت بیشتر درباره آثار گذشته، دوران پیش از تاریخ تقسیم بندی شدند و کشفیات در این دسته‌ها قرار گرفتند.
نگاهی به تاریخچه باستانشناسی در ایران
اواخر قرن نوزدهم، محوطه‌هایی در لرستان و خوزستان ثبت شدند تا اینکه از ۱۸۳۶–۱۸۴۱، یکی از بزرگترین کشفیات در ایران با رمزگشایی و ترجمه کتیبه سه‌زبانه بیستون توسط هنری سی. راولینسون صورت گرفت. با این ترجمه، کتیبه‌های خط میخی و ترجمه متون کلاسیک، نخستین بار تاریخ ایران باستان (از ماد تا ساسانی) به جهانیان معرفی شد. کشفیات و سفر اروپاییان به ایران به تدریج افزایش یافت و البته بسیاری از این آثار از ایران خارج و یا تخریب شد.
ساخت موزه آثار باستانی
کاوش‌های منظم مکان‌های باستانی در ایران از اواخر قرن نوزدهم آغاز شد و ناصرالدین‌شاه امتیاز انحصاری کاوش‌های باستانشناسی در ایران را طی فرمانی در برابر دریافت ده هزار تومان به فرانسوی‌ها واگذار کرد و این انحصار تا سال ۱۳۰۶ خورشیدی در انحصار آنان بود. با دخالت و مصوبه مجلس شورای ملی در سال ۱۳۰۷ سلطه فرانسویان بر پژوهش باستانشناسی در ایران پایان یافت و با تصویب قانون عتیقیات در همان سال، مبنای تشکیل اداره کل عتیقیات در سال ۱۳۰۹ شکل گرفت.
«عزت‌الله نگهبان» در سال ۱۳۳۶ طرح تاسیس «موسسۀ باستانشناسی دانشگاه تهران» را پیشنهاد داد که با موافقت دانشگاه تهران این موسسه تشکیل شد. کاوش‌های باستانشناسی در مارلیک (چراغعلی تپه) رودبار، نخستین همکاری مشترک اداره کل باستانشناسی و موسسه باستانشناسی دانشگاه تهران محسوب می‌شود که بدون شرکت باستان‌شناسان خارجی و به سرپرستی دکتر نگهبان به مدت ۱۴ ماه انجام شد.
نگهبان همواره یکی از سرسخت‌ترین مدافعان برنامه‌های منظم کردن فعالیت‌های مربوط به باستانشناسی بود و برخی وی را دشمن بزرگ قاچاقچیان و دلالان عتیقه در ایران می‌دانستند. با تلاش‌های او در سال ۱۳۴۷، قطعنامه‌ای در محکوم کردن قاچاق و فروش اشیای عتیقه تصویب شد.
ایجاد کارگاه دائمی در دشت قزوین برای فعالیت‌های باستان‌شناختی دانشگاه تهران و تربیت دانشجو در این کارگاه، تحول نظام آموزشی دانشجویان باستانشناسی و چاپ مجله‌های تخصصی باستان شناسی از دیگر اقدامات ماندگار اقای نگهبان بود.
امروزه با توجه به درک جایگاه و نقش باستان شناسی در جهان، حفظ و صیانت از آثار تاریخی و مواریث فرهنگی مورد توجه قرار گرفته است. با تخصصی شدن باستان شناسی در ایران، مطالعات مشترک امروزه تحت سرپرستی گروه ایرانی انجام می‌شود و همه کشفیات به منظور مطالعات بعدی، در مخازن امن داخل کشور نگهداری می‌شود.
در سال‌های اخیر، ایران به عنوان یکی از مراجع باستان شناسی مورد توجه قرار گرفته است و دانشجویان خارجی هم با ورود به ایران برای گذراندن دوره‌های مطالعاتی گروه‌های باستان شناسی را همراهی می‌کنند.