امروز ۲۹ بهمن ماه، سالروز وقوع حادثه‌ای تاثیرگذار در روند پیروزی انقلاب اسلامی مردم ایران در سال ۱۳۵۶ در خطه قهرمان پرور آذربایجان است.
قیام مردم تبریز در ۲۹ بهمن ۵۶ را باید آغازی بر پایان حکومت طاغوت دانست. حرکتی که موجب به پاخاستن قشر‌های مختلف مردم در ایران شد و سرانجام انقلاب اسلامی را به پیروزی رساند.
قیام خونین مردم تبریز در دو مقطع از تاریخ معاصر ایران بسیار موثر بود و مسیر تاریخ کشورمان را تغییر داد.
قیام تبریزی‌ها در دوره استبداد صغیر و شکست محمدعلی شاه و قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ علیه محمدرضا پهلوی هر دو تأثیر غیر قابل انکاری در روند تاریخ معاصر به جا گذاشته اند.
در بررسی مسیر حوادث منجر به پیروزی انقلاب اسلامی، قیام ۲۹ بهمن تبریز نخستین حلقۀ زنجیره‌ای بود که قیام ۱۹ دی قم را به قیام‌های پی در پی ایران زمین متصل کرد.
واکاوی نقش مساجد در شکل گیری انقلاب اسلامی در ایران
مسجد علاوه بر اینکه مرکز عبادت و تربیت معنوی است، کانونی برای مقاومت در برابر استبداد و سلطه گران و قوای استکبار است و بر همین مبنا تمامی فریادها، خروش‌ها و نهضت اسلامی به طور مستقیم و غیر مستقیم از مساجد سرچشمه گرفته است.
مسجد در تاریخ پرفراز و نشیب اسلام و به خصوص تشیع بزرگ‌ترین پایگاه تجمّع مردم و از سویی مهم‌ترین خار چشم حکومت‌های ظالم و جفا پیشه بوده است و همواره آنان در صدد بوده اند با شیوه‌های گوناگون اماکن مقدس را به تعطیلی بکشانند.
درجریان انقلاب اسلامی ایران، مساجد به عنوان یکی از عوامل مؤثر و مهم در ایجاد و شکل گیری نهضت اسلامی و زمینه ساز گسترش، تعمیق و تثبیت این جریانات و تحولات انسانی بود.
مسجد نه تنها در شکل دهی مبارزه علیه ظلم و استبداد نظام شاهنشاهی نقش مهمی را ایفاء کرده است، بلکه در چهل سال گذشته و به خصوص در دفاع مقدس مسجد همواره در رأس هرم دفاعی قرار داشته است.
در تبریز ساماندهی، مدیریت و رهبری تشکلها و صنوف مختلف در کوچه و بازار از مساجدی همچون شعبان، مقبره، قزللی و سید حمزه توسط شهید آیت الله قاضی شکل می‌گرفت و بسیاری از اطرافیان ایشان هم در اطراف و اکناف به روشنگری علیه رژِیم شاهنشاهی می‌پرداختند.
نقش علما و روحانیان در روند شکل گیری قیام ۲۹ بهمن
ماجرا از آن جا شروع شد که با صلاحدید آیت الله قاضی طباطبایی قرار شد مجلس بزرگداشتی در چهلمین روز شهدای ۱۹ دی قم، در تبریز برگزار شود.
به این مناسب، جمعه ۲۸ بهمن ۱۳۵۶ اعلامیه‌ای با عنوان دعوت مردم به برگزاری مراسم چهلم شهدای قم در مسجد قزللی (حاج یوسف) پخش شد، این اعلامیه به امضای ۱۱ تن از علما و روحانیون از جمله آیت الله قاضی طباطبایی، آیت الله غروی، آیت الله قزلجه‌ای و آیت الله انگجی رسید.
نقش آیت الله قاضی در هدایت مردم باعث شده بود که خود مردم به او لقب «خمینی دوم» بدهند و ساواک و نیرو‌های امنیتی هم به وی حساسیت بیشتری داشته باشند.
آن روز هم آیت الله قاضی نماز ظهر و عصر را در مسجد مقبره و نماز مغرب و عشا را در مسجد شعبان که در نزدیکی منزلش واقع شده بود اقامه می‌کرد و همین مسجد بود که سرچشمه حرکت و قیام مردم در تبریز شد.
نگاهی به حوادث تاریخ انقلاب نشان می‌دهد سال ۱۳۵۶ سال شتاب نهضت اسلامی با حوادث مهمی، چون شهادت مصطفی خمینی فرزند امام خمینی، فوت دکتر شریعتی، اهانت روزنامه اطلاعات به امام خمینی، قیام ۱۹ دی قم در اعتراض به اهانت صورت گرفته و سرانجام قیام ۲۹ بهمن تبریز در چهلم شهدای قیام مردم قم است.
هر یک از حوادث مهم تاریخی نشان می‌دهد آذربایجان همچنان در تاریخ پر فراز و نشیب ایران نقش مهمی داشته و پیوستگی گسست‌ناپذیر خود را با ایران و حرکت اسلامی مردم آن به اثبات رسانده است.
قیام مردم تبریز در سال ۵۶ در واقع عکس‌العمل مردم غیور آذربایجان به اهانت صورت گرفته به ساحت مرجعیت و زعامت سیاسی مذهبی تشیع بود.
چندی قبل از این قیام هم، مراسم باشکوه ترحیم فرزند ارشد امام خمینی حاج آقا مصطفی در تبریز منعقد شده بود.
ماجرای خونین صبح تبریز
صبح روز شنبه ۲۹ بهمن ۱۳۵۶، مردم تبریز برای برگزاری این مراسم به طرف بازار تبریز حرکت کردند.
عده‌ای از دانشجویان و مردم در مقابل در مسجد گرد آمده بودند و اعلامیه مراسم چهلم شهدای قم را که به در و دیوار زده شده بود، مطالعه می‌کردند.
در ساعت ۹:۳۰ سرگرد حق شناس رئیس کلانتری ناحیه ۶ تبریز به دستور اسکندر آزموده، استاندار آذربایجان با جمعی از مأموران برای جلوگیری از تجمع مردم به آن جا رفتند و با لحنی خشن، ضمن فحاشی به مردم و اهانت به حضرت امام خمینی، به مردم اعلام کردند که متفرق شوند، ولی مردم متفرق نشدند.
سرگرد، اعلامیه را پاره کرد و دستور داد در‌های مسجد را ببندند. این بی ادبی و اهانت گستاخانه به حضرت امام خمینی و مسجد، چنان به غیرت مردم برخورد که خشم در چهره‌های آنان مشخص بود.
جوان دانشجویی از غیرتمندان تبریز به نام محمد تجلا که از سخنان توهین آمیز سرگرد حق شناس به خشم آمده بود، به او اعتراض کرد.
افسر کلانتری به طرف او حمله کرد و با اسلحه اش قلب جوان را هدف گرفت و شلیک کرد و دانشجوی جوان به شهادت رسید.
شلیک اسلحه کمری حق شناس و شهادت شهید محمد تجلا همان و انفجار خشم دینی غیورمردان تبریزی همان.
مردم با هر چیزی که در دست داشتند، از سنگ و چوب به نیرو‌های کلانتری که مسجد را محاصره کرده بودند حمله ور شدند و بین مردم خشمگین و نیرو‌های شهربانی زد و خورد شدیدی صورت گرفت که بر اثر آن، تعدادی از مردم بیگناه تبریز به شهادت رسیدند.
مورخ وقایع انقلاب اسلامی تبریز درباره قیام ۲۹ بهمن می‌گوید: قبل از این قیام مردم تبریز به‌صورت جسته و گریخته با شرکت در سخنرانی‌ها و پخش اعلامیه‌ها فعالیت‌هایی داشتند و رژیم پهلوی روی آذربایجان و به خصوص تبریز حساب ویژه‌ای باز کرده بود و انتظار نداشت تبریزی‌ها در قیام‌های انقلابی فعالیت داشته باشند، زیرا زن شاه تبریزی الاصل بود و انتظار قیام به خاطر زن شاه در نظر رژیم شاهنشاهی نزدیک به صفر بود.
مسعود نقیب می‌افزاید: مردم تبریز به بهانه برگزاری مراسم چهلم شهدای قم تصمیم گرفتند قیام کنند و به همین منظور جلسات برنامه‌ریزی و هدایت مردم به صورت کاملا مخفیانه در خانه آیت‌الله قاضی طباطبایی برگزار می‌شد.
وی خاطرنشان می‌کند: مردم برای برگزاری تظاهرات آماده بودند که با شهادت محمد تجلا (اولین شهید قیام ۲۹ بهمن مردم تبریز) طغیان کردند و در یک حرکت کاملا اسلامی و حسینی در مرحله اول تمام مراکز منتسب به بهائیت و مشروب فروشی‌ها را به صورت خودجوش به آتش کشیدند.
مدیر اسبق مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال غرب کشور ادامه می‌دهد: قیام مردم تبریز باعث شد شعله انقلاب بر افروخته‌تر و کمر رژیم پهلوی شکسته‌تر شود.
به گفته این مورخ در قیام ۲۹ بهمن مردم تبریز ۱۴ نفر شهید و بیش از ۱۰۰ نفر مجروح شدند.
برخی منابع تعداد مجروحان حادثه را ۱۲۵ نفر ذکر کرده اند و گفته شده که در بیمارستان پهلوی ۸۷ زخمی بستری شده بودند. البته بسیاری از مردم از ترس این که مجروحانشان به دست ساواک بیفتد از انتقال آنان به بیمارستان خودداری کرده بودند.
در مورد تعداد دستگیر شدگان آمار و ارقامی بین ۵۰۴ تا ۶۰۸ نفر ذکر شده است.
نقیب می‌گوید: به دستور حضرت امام و توسط آیت‌الله قاضی طباطبایی و حجت‌الاسلام والمسلمین آقازاده به خانواده هرکدام از شهدا و جانبازان ۵۰۰ تا ۱۰۰ تومان کمک هزینه درمان پرداخت شد چرا که مجروحان نمی‌توانستند برای مداوا به بیمارستان‌ها بروند و در خانه معالجه می‌شدند باید هزینه این معالجه‌ها از جایی تامین می‌شد.
وی می‌افزاید: نخستین اقدام برای سرنگونی مجسمه شاه در ۲۹ بهمن ۵۶ به همت مردم تبریز روی داد و در این اقدام تا جایی پیش رفت که مردم طناب را دور گردن مجسمه شاه انداختند.
این فعال سیاسی می‌گوید: مراسم چهلم مردم تبریز در شهر‌های دیگر کشور برگزار شد و رفته رفته دامنه اعتراضات گسترش یافت و باعث برکناری ۹ نفر از جمله استاندار آذربایجان و رئیس شهربانی وقت شد.
اصغر آسایش از شاهدان عینی قیام ۲۹ بهمن می‌گوید: همه جا تعطیل و مغازه‌ها بسته شده بود حدودساعت ۹:۳۰ به مقابل بازار شیشه گر خانه رسیدم که درگیری‌ها آغاز شد و صدای صلوات مردم را به خوبی به یاد دارم.
اقتصادخواه، معاون اداری و مالی شهردار تبریز در سال ۱۳۵۶ هم می‌گوید: مردم، شیشه‌های درب و پنجره ساختمان شهرداری تبریز را شکسته بودند، اما به علت قفل بودن آنها، وارد ساختمان نشده بودند.
وی خاطرنشان می‌کند: در شهرداری تبریز ۱۶ پلیس محافظ وجود داشت که به آنان نیز اعلام شد اسلحه‌های خود را به شهربانی تحویل بدهند.
به گفته این شاهد عینی در آن روز در ۱۲۳ نقطه شهر تبریز، آتش سوزی گزارش شده بود.
محمد فاتح هم می‌گوید: برای پیشگیری از صدمات گاز اشک آور که ماموران رژیم شاهنشاهی و ساواک برای سرکوب مردم به کار می‌بردند در جیب هایمان، همیشه سیر و پیاز به همراه داشتیم.
محمدرضا خبازی گوگانی یکی دیگر از شاهدان قیام ۲۹ بهمن تبریز تعریف می‌کند: هنگامی که دویدن افراد را مشاهده کردیم، ما هم در خیابان پشت ترمینال تبریز درحال دویدن بودیم و ماموران لباس شخصی را دیدیم که در دستشان چماق هم داشتند.
غلامحسین غایب، از دانشجویان رشته روانشناسی دانشگاه تبریز در سال ۵۶ هم به یاد می‌آوَرد: از دو سه روز قبل از برگزاری مراسم ۲۹ بهمن در محلات مختلف شهر اطلاع رسانی توسط دانشجویان تشکل مذهبی دانشگاه تبریز صورت گرفته بود.
سرانجام ساعت ۱۷ نیرو‌های نظامی بر شهر مسلط شدند. در آماری که برای رئیس ساواک تبریز تهیه شده بود، این طور نوشته شده بود: «۵۸۱ نفر دستگیر، ۹ نفر کشته، ۱۱۸ نفر زخمی شدند و ۳ دستگاه تانک، ۲ سینما، یک هتل، کاخ جوانان، حزب رستاخیز و تعدادی اتومبیل به آتش کشیده شدند.»
پیام امام خمینی به مردم تبریز
در پی قیام خونین مردم تبریز که توسط عمال رژیم سر سپرده به خاک و خون کشیده شد، امام خمینی (ره) پیامی که به تعبیر ایشان "غمنامه" بود صادر کردند.
ایشان در این غمنامه گفتند: «سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان عزیز. درود بر مردان برومند و جوانان غیرتمند تبریز. درود بر مردانی که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد «مرگ بر شاه» خط بطلان بر گزافه گویی‌های او کشیدند.
زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز که با نهضت عظیم خود، مشت محکم بر دهان یاوه گویانی زدند. من نمی‌دانم با چه زبانی به اهالی محترم تبریز و به مادران داغدیده و پدران مصیبت کشیده تسلیت بگویم، به یاری خدا آثار این رژیم ضدِ اسلامی محو خواهد کرد.»
انعکاس حادثه از طرف حامیان رژیم شاهنشاهی
سر کنسول گری آمریکا در تبریز در واپسین ساعت‌های روز یادداشتی را به سفارت آمریکا در تهران اینگونه مخابره کرد:
«بیشتر تظاهر کنندگان را مردان جوان تشکیل می‌دهند و اهدافشان مظاهر جامعه غیر مذهبی از قبیل سینما‌ها و کلوپ‌ها است.»
نیرو‌های اجتماعی و مذهبی به حالتی در آمده اند که کنترلشان آسان نیست. شاه (شاید) با تعویض استاندار آذربایجان و تحت انضباط در آوردن ساواک و مقامات پلیس این استان، به شورش‌های تبریز واکنش نشان دهد. با این حال چهل روز بعد، باز هم در شهر‌های مختلف ایران تظاهرات و خشونت‌هایی به وقوع خواهد پیوست.»
فریدون هویدا در کتاب سقوط شاه می‌نویسد: «هنوز مدتی از واقعه قم نگذشته بود که در ۱۸ فوریه ۱۹۷۸ [۲۹ بهمن ۱۳۵۶]چندین هزار تن از مردم تبریز به عنوان بزرگداشت چهلم کشته شدگان حادثه قم دست به تظاهرات زدند و به دنبال آن نیز شورشی پدید آمد که بنا به گفته شاهدان عینی، در خلال آن برای اولین بار شعار «مرگ بر شاه» شنیده شد.»
جمشید آموزگار طغیان مردم تبریز را برانگیخته شده به دست بیگانگان برشمرد و اشاره به شورشی‌ها کرد و گفت: همه این افراد از آن سوی مرز آمده بودند.
وزیر مشاور کابینه او در مجلس اظهار کرد: «آشوب و بلوای تبریز را کمونیست‌های شناخته شده به راه انداختند.»
خود شاه هم از زدن برچسب بر چهره نهضت اصیل اسلامی تبریز ابا نکرد و در مصاحبه‌ای که چند روز بعد با خبرنگار بی. بی. سی داشت گفت: «شورش‌های قم و تبریز نتیجه اتحاد نامقدس بین کمونیست‌ها و اشخاص بسیار مرتجع است.»
نگاه طنزآمیز مردم تبریز به دروغگویی عوامل رژِیم شاهنشاهی
مطبوعات وابسته به حکومت و تریبون‌های رسمی نیز تحلیل‌هایی داشتند و می‌خواستند قیام را به خارجی‌ها نسبت دهند، اما مردم تبریز تحلیل آنها را به باد استهزاء گرفتند و ابیاتی چند از اقای ذوالفقار، بر سر زبان‌ها می‌افتد که: «زلفعلی نن، اروجعلی / هاردان اولدی خارجه لی؟! /تبریز لی اؤزودور، اؤزی/بهمنین ییرمی دوققوزی! (زلفعلی و اروجعلی از کجا خارجی شدند؟ خود تبریزی بودند که ۲۹ بهمن را آفریدند.)
تجلیل رهبر معظم انقلاب از قیام ۲۹ بهمن ۵۶ تبریز
رهبر معظم انقلاب اسلامی قیام مردم تبریز را سرنوشت‌ساز و تاریخ‌آفرین می‌دانند و معتقدند: «حادثه ۲۹ بهمن تبریز موجب ثمردهی انقلاب شد و اگر این قیام پرعظمت نبود، به احتمال زیاد حادثه ۱۹ دیِ قم فراموش و مسیر تاریخ کشور عوض می‌شد، بنابراین تبریزی‌ها با قیام و فهم درست و اقدام به موقع توانستند حرکت عظیمی را به وجود آوردند که آن حرکت به ۲۲ بهمن ۵۷ و پیروزی انقلاب اسلامی منتهی شد.»
حضرت آیت الله خامنه‌ای ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ را روز درخشش تبریز می‌دانند و با تأکید بر اینکه حرکت و ابتکار مردم تبریز در این روز موجب شکل‌گیری سنتِ چهلم‌گیری و استمرار مبارزه ملت و ثمردهی انقلاب شد، می‌افزایند: «این انقلاب با تفنگ و سیاسی کاری و حزب‌بازی به پیروزی نرسید بلکه عامل اصلی پیروزی انقلاب حضور میدانی مردم بود و مردم تبریز با ابتکار خود پایه‌گذار استمرار این حرکت میدانی شدند.»
حضرت آیت الله خامنه ای قیام ۲۹ بهمن تبریزی ها را «مقطعی تعیین کننده و روز ورق خوردن تاریخ ایران» می دانند و تاکید می کنند: اگر مردم تبریز در چهلم قیام مردم قم، بپا نمی خواستند آن قیام مهم فراموش می‌شد اما تبریزی ها با تبدیل حادثه قم به قیام و حرکتی ملی که در کمتر از یک سال بعد به سرنگونی رژیم استبدادی وابسته منجر شد، پرچم آزادی ایران را در دست گرفتند و مقطعی تاریخی به وجود آوردند.
رهبر انقلاب با تجلیل از ایمان و غیرت و صفای مردم تبریز و آذربایجان تصریح می کنند: پرچم آزادی و اتحاد ایران هم در دستان آذربایجانی‌ها است.
حال بعد از گذشت ۴۵ سال از قیام مردم تبریز مورخان و تحلیلگران سیاسی از این حرکت اصیل اسلامی به عنوان سرسلسلهٔ قیام‌های انقلاب اسلامی که تیر خلاص را به پیکر منحوس رژیم ستمشاهی پهلوی زد نام می‌برند.
پاینده باد نام و یاد همه شهدای انقلاب اسلامی
گردآوری و تنظیم: مهدی جلیلی ـ خبرگزاری صداوسیما ـ تبریز