پنجاه روز که از نوروز می‌گذرد، از دل آئین‌های کهنِ پیش و پس از بهار، رسمی دیگر سر برمی‌آورد؛ آئینی برای کهنه‌دیارِ کم‌بارانِ قزوین که بنایش مثل هر شهر دیگری، بر آب استوار است.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز قزوین، این سنت حالا از بین گرد و غبار کهنگی و فراموشی، سالی یک بار سرک می‌کشد تا نامش
این روزها در قزوین صحبت از پنجاه‌بدر است...
سنتی که فراموش نمی‌شود
آب مهم‌ترین خواسته ساکنان خطه‌های کم‌باران است و تاریخ قزوین هم آکنده از همین معناست.
طلب آب در گذشته و حال این شهر پررنگ بوده و هست آنقدر که دیروزش را با آب‌انبارها و سرداب‌های تاریخی گذرانده و امروز هم در جستجوی راهی برای جبران کم‌آبی ها و کم‌بارشی‌هاست.
اما یک سنت، گذشته و حالِ کم‌آب قزوین را به هم پیوند داده است، «پنجاه بدر». همان آئینی که خلاصه‌اش باران‌خواهی است؛ دعایی دسته‌جمعی در انتظار نزولات آسمانی.
خزائلی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قزوین می‌گوید: مراسم پنجاه‌بدر در میانه‌ی بهار و شاید در بهترین روز فصل برگزار می‌شود؛ یعنی درست زمانی که کشت و زراعت به پایان رسیده و کشاورزان، چشم به آسمان دوخته، منتظر نزول باران‌های رحمت الهی‌اند تا سعی‌شان به نتیجه برسد.
علت انتخاب نوزدهمین روز اردیبهشت برای این آیین هم، گذشت پنجاه روز از بهار است؛ عددی که در همسویی با «سیزده‌بدر»، آهنگ و طنینی زیبا در لفظ دارد.
روی دیگر این مراسم در واقع تجدید پیوند انسان با طبیعت است اما بیشتر به نظر می‌رسد ریشه در تاریخ و تمدن ایرانی داشته باشد که حتی عمر آن را به دوران پیش از اسلام هم تخمین زده‌اند.
خزائلی هم پنجاه‌بدر را قراری برای بازگشت به آغوش طبیعت می‌داند، آنگونه که در دل باغات سنتی قزوین برگزار می‌شود.
قزوینی‌ها از بعد از ظهر نوزدهم اردیبهشت در باغات حاشیه آب انبار مصلا جمع می‌شوند؛ بنایی تاریخی در جنوبی‌ترین قسمت شهر یعنی خیابان راه ری، که حالا از آن یادی مانده و یک چهاردیواری تنگ و کوچک.
دورهم جمع شدن‌ها که کامل شد، مراسم سنتی آغاز می‌شود.
به گفته علی‌اصغر یوسف گمرکچی فعال فرهنگی استان، برجسته‌ترین وجه برگزاری این مراسم همان باران‌خواهی یا نماز استسقاء است. آئینی به درازای تاریخِ کم آبِ قزوین که گاهی آن را یادگار عصر صفوی و نیم قرن پایتختی قزوین در آن دوران می‌پندارد و گاهی رد اسطوره‌شناسی در آن دیده می‌شود. از همین رهگذر مجتبی عباسی مردم‌شناس قزوینی، پنجاه‌بدر را پاسداشت آناهیتا الهه آب در برابر اهریمن کم‌آبی و خشکسالی می‌داند.
گمرکچی محتمل‌ترین گمانه درباره پنجاه‌بدر را به تاریخ باغستان مرتبط می‌داند. او معتقد است پنجاه‌بدر در اصل همایشی بوده که شاید از صدها سال پیش برای بررسی و تصمیم‌گیری درباره مشکلات آب باغستان سنتی قزوین برپا می‌شده.
از این نگاه، پنجاه بدر تفاوت ماهوی با سیزده‌بدر دارد؛ و هر چند اصالت آن جشن است اما جشنی که بر پایه‌ی آب بنا نهاده شده است.
به گفته نسیبه هاشمی کارشناس میراث فرهنگی، در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی در قزوین، کم‌آبی بی‌سابقه‌ای در پایتخت- قزوین- رخ داد که با رایزنی امرا، به برپایی مراسم نماز باران در نوزدهمین روز از اردیبهشت انجامید. با شروع باران‌های بهاری در آن سال، پنجاه‌بدر در تقویم قزوین ماندگار شد.
این نقل قول هم احتمالا یکی از ریشه‌های نام‌گذاری این روز است با این توضیح که پنجاه‌بدر به دو صورت در بین مردم معرفی شد: روزی برای باران‌خواهی در سالهای کم‌آبی، و یا روزی برای شکرگزاری در سالهای پربارش.
محمدمهدی رضاپور فعال گردشگری و میراث فرهنگی هم می‌گوید: از گذشته‌های دور مردم قزوین در نوزدهمین روز از اردیبهشت، در یک آئین سنتی به مصلای شهر می‌رفتند و در این مکان با خداوند راز و نیاز می‌کردند.
او می‌افزاید: اگر تا آن روز از سال باران خوبی باریده بود نماز شکر بجای می‌آوردند و از خداوند به خاطر نزول باران رحمت سپاسگزاری می‌کردند اما اگر سال کم‌بارانی بود نماز استسقاء اقامه و از درگاه پروردگار، طلب باران می‌کردند.
حکایت پنجاه‌بدر در سالهای اخیر هم، بیشتر دعا و باران‌خواهی و قرائت دعاهای مختلف است که طی آن شرکت‌کنندگان، دسته‌جمعی به نماز باران می‌ایستند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قزوین سایر رسوم این روز را نیز دستمایه‌ای برای ماندگاری و منحصر بفرد بودن آن می‌داند؛ رسومی که در پخت غذاهای مخصوص این روز یعنی آش رشته و دُیماج و دعوت از اقوام و همسایگان هم به روشنی دیده می‌شود.
این خرده آئین‌ها حالا در گذر سالها، به جزئی جدانشدنی از پنجاه بدر تبدیل شده‌اند.
با توجه به چنین تاریخچه‌ای، آئین پنجاه بدر در سال 1385 در فهرست میراث معنوی جای گرفت.
روزی برای مردم
ادای مراسم مذهبی دسته‌جمعی در فضایی باز، تجربه‌ای است که تنها در پنجاه‌بدر به دست می‌آید؛ این را یکی از بانوان قزوینی می‌گوید که اردیبهشتش همیشه با این آئین گره خورده.
خانم آمنه کریم‌زاده می‌گوید: دورهمی اقوام و دوستان به هر بهانه‌ای مطلوب است و وقتی قرار بر نماز و دعای دسته‌جمعی باشد هم، بیشتر مورد استقبال خانواده‌ها قرار می‌گیرد.
شادی مقدم هم بر صله‌ی رحم تاکید دارد، فرصتی که طبیعت، زمینه آن را فراهم می‌کند و به نوعی یادآور دوستی با طبیعت است.
آقا و خانم شعبان‌نژاد هم با تجربه نیم قرن حضور در این مراسم، از تغییرات مراسم پنجاه‌بدر می‌گویند. آئینی که گویا بخش‌هایی از آن در طول تاریخ از بین رفته و پیرایه‌هایی به آن اضافه شده است. به گفته آنها حالا دیگر خبری از چمچه‌خاتون، کوچه‌گردی، دعوت به پنجاه‌بدر و خواندن اشعار باران‌خواهی و مدح آب نیست.
فاطمه صالحی هم از دعوت خویشاوندان راه‌های دور در نوزدهم اردیبهشت می‌گوید. اقدامی برای تقویت گردشگری که میهمان‌نوازی قزوینی‌ها را به رخ می‌کشد.
یکی دیگر از بانوان قزوینی می‌گوید: این مراسم از گذشتگان به ارث رسیده و ما هر سال در کنار جمع خویشاوندان، هم روحیه‌ای تازه می‌کنیم و هم به خاطر نعمت‌های الهی به‌ویژه باران بهاری شکرگزار خداوند هستیم.
زهرا کاظمی که مهمان جمع اقوام خود در مراسم پنجاه‌بدر است می‌گوید: در ایام سال به دلیل مشغله‌های فراوان کمتر فرصت دورهمی فراهم می‌شود بنابراین چنین مراسمی می‌تواند موجب نشاط و تقویت روابط خانوادگی شود.
گمرکچی کارکرد اجتماعی را اصلی‌ترین وجه و در عین حال علت ماندگاری پنجاه‌بدر می‌داند و معتقد است این آئین، سازگارترین مراسم با اقلیم قزوین است که حفظ آن به مردم وابسته است.
او می‌گوید: مردم قزوین با برگزاری این مراسم رفاقت، صمیمیت و میهمان‌دوستی خود را که تا پنجاه روز بعد از عید نوروز هم ادامه دارد به رخ می‌کشند و با تداوم این مراسم درصدد ترویج فرهنگی اصیل خو هستند.
هر چه که هست عصرگاه نوزدهم اردیبهشت متعلق به مردم است. روزی در دل باغات و حوالی مصلای قزوین که حضور خانواده‌ها آن را پرنشاط‌تر می‌کند.
پنجاه‌بدر ظرفیتی برای گردشگری قزوین
آئین پنجاه‌بدر، خاص مردم شهر قزوین است اما برای مردم سایر مناطق کشور هم جذاب و گیراست. این را معاون گردشگری اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان می‌گوید و معتقد است استقبال سالانه 10 هزار نفر از این مراسم، می‌تواند این روز را به جاذبه گردشگری قابل توجهی تبدیل کند.
حالا چند سالی است که به گفته نادر محمدی، اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خیز برداشته تا مراسم «پنجاه بدر» را به همه معرفی کند. این کار با برپایی تورهای محدود گردشگران سایر شهرها به قزوین و توزیع اقلام اطلاع‌رسانی و تبلیغاتی آغاز شده و اگر تداوم داشته باشد، می‌تواند قرینه‌ای برای آئین‌های سنتی سایر شهرها از جمله مراسم گلابگیری کاشان باشد.
به گفته‌ی او انعكاس این برنامه در رسانه‌های تصویری و مكتوب، در کنار برپایی پایگاه‌های اطلاع‌رسانی و توزیع اقلام تبلیغاتی می‌تواند به معرفی این آیین پرافتخار تمدنی کمک کند.
او اضافه می‌کند: امسال این مراسم با انجام پروازهای تفریحی بر فراز باغستان سنتی، دعوت از میهمانانی از سایر استانها، پخت و توزیع دهها دیگ آش رشته، و توزیع اقلام تبلیغاتی همراه است.
در میان ویژگی‌های فرهنگی و اقتصادیِ پنجاه‌بدر، شاید مهم‌ترین مزیت رقابتی، گردشگری غذا باشد.
پنجاه‌بدر برای گردشگرانی که به دنبال تجربه‌ی غذاهای تازه هستند جذاب است. این را می‌توان از گفته‌های مهمانان سالهای گذشته فهمید.
فریده محمدزاده مهمان سال گذشته پنجاه‌بدر می‌گوید: پخت و توزیع آش رشته و دُیماج - یعنی همان عصرانه مخصوص قزوینی‌ها که از نان، پنیر، سبزی، گردو و پیاز داغ تهیه می‌شود- در کنار طعم شیرینی‌های خانگی و آجیل و تنقلات باقی‌مانده از عید، به این روز اصالت خاصی می‌دهد.
همه حاضران مراسم از سفره پذیرایی این روز نصیبی دارند، میزبانند یا مهمان. اما این سفره گنجایش پذیرایی بیش از اینها را دارد.
باغات مصلای قدیمی قزوین حالا اندوخته‌ای از خاطرات بهار و نماز و باران دارد.
دورهمی‌هایی که چه باران ببارد و چه نبارد بخشی از خاطره مشترک همه نسل‌های این شهر است.
نگارنده : معصومه هاشمی
خداوندا نگهدار از زوالش
ان شاءالله به دعای خیر همشهریان سالی پر برکت داشته باشیم
یا علی مددی