هر که در مصیبت صبر کند، تا آن را به تسلّی خوبی جواب گوید، خداوند برایش سیصد درجه نویسد، که میان هر درجه تا درجه دیگر مانند میان آسمان تا زمین است.
جامع‌ترین و کامل‌ترین گفتار در باب صبر و شکیبایی، در کلام نبی مکرّم اسلام(ص) برترین اسوه صبر و شکیبایی آمده است. آن‌چنان‌که حضرت فرمودند:
«الصَّبْرُ ثَلاثَةٌ: صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصیبَةِ وَ صَبْرٌ عَلی الطّاعَةِ وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِیةِ. فَمَنْ صَبَرَ عَلَی الْمُصیبَةِ حَتّی یرُدَّها بِحُسْنِ عَزائِها کتَبَ اللهُ لَهُ ثَلاثَمِائَةِ دَرَجَةٍ، ما بَینَ الدَّرَجَةِ إلَی الدَّرَجَةِ کما بَینَ السَّماءِ إلَی الأْرْضِ وَ مَنْ صَبَرَ عَلَی الطّاعَةِ کتَبَ اللهُ لَهُ سِتَّمِائَةِ دَرَجَةٍ ما بَینَ الدَّرَجَةِ إلَی الدَّرَجَةِ کما بَینَ تُخُومِ الأْرْضِ إلَی الْعَرْشِ وَ مَنْ صَبَرَ عَنِ الْمَعْصِیةِ کتَبَ اللهُ لَهُ تِسْعَمِائَةِ دَرَجَةٍ، ما بَینَ الدَّرَجَةِ إلَی الدَّرَجَةِ کما بَینَ تَخُومِ الأْرْضِ إلی مُنْتَهَی الْعَرْشِ»
صبر سه‌گونه است: صبر بر مصیبت و صبر بر طاعت و صبر از معصیت. هر که در مصیبت صبر کند، تا آن را به تسلّی خوبی جواب گوید، خداوند برایش سیصد درجه نویسد، که میان هر درجه تا درجه دیگر مانند میان آسمان است تا زمین و هر که بر طاعت صبر کند، خداوند برایش شش‌صد درجه نویسد، که میان درجه‌ای تا درجه دیگر از عمق زمین است تا عرش و هر که بر معصیت صبر کند، خدا برایش نه‌صد درجه نویسد، که میان هر درجه تا درجه دیگر از عمق زمین تا پایان عرش باشد.
رسول اکرم(ص) در کلام گهربار دیگری صبر و شکیبایی را بهترین و گسترده‌ترین هدیه الهی به انسان معرفی نموده است:
«مَنْ یتَصَبَّرْ یصَبِّرْهُ اللهُ وَمَنْ یسْتَعْفِفْ یعِفَّهُ اللهُ وَمَنْ یسْتَغْنِ یغْنِهِ اللهُ وَما اعْطِی عَبْدٌ عَطاءً هُوَ خَیرٌ وَ اَوْسَعُ مِنَ الصَّبْرِ»
کسی که خود را در گردونۀ شکیبایی قرار دهد، خداوند او را به شکیبایی وامی‌دارد و هر کس خود را به عرصه‌گاه عفت و پارسایی بکشد، خداوند او را به پارسایی بیندازد و هر کس از خدا بی‌نیازی بخواهد، خداوند او را بی‌نیاز کند و به عبد بهتر و گسترده‌تر از صبر چیزی عطا نشده است.
شکیبایی در کلام امیر صبر و سخن(ع)
در روایتی امام صادق(ع) می‌فرماید:
«سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(ع) عَنِ الْإِیمَانِ، فَقَالَ: إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ الْإِیمَانَ عَلی أَرْبَعِ دَعَائِم: عَلی الصَّبْرِ وَ الْیَقِینِ وَ الْعَدْلِ وَ الْجِهَادِ، فَالصَّبْرُ مِنْ ذَلِك عَلی أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلی الشَّوْقِ وَ الْإِشْفَاقِ وَ الزُّهْدِ وَ التَّرَقُّبِ، فَمَنِ اشْتَاقَ إِلی الْجَنَّةِ سَلَا عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ مَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَّارِ رَجَعَ عَنِ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیَا هَانَتْ عَلَیْهِ الْمُصِیبَاتُ وَ مَنْ رَاقَبَ الْمَوْتَ سَارَعَ إِلی الْخَیْرَات»
از امیرمؤمنان علی(ع) درباره ایمان سؤال کردند، حضرت فرمود: خداوند عزوجل ایمان را بر چهار پایه قرار داده است: ۱. صبر ۲. یقین ۳. عدالت ۴. جهاد.
و صبر چهار شعبه دارد: اشتیاق و ترس و زهد و مراقبت (انتظار). پس هر که اشتیاق بهشت داشته باشد، هوس‌رانی‌ها را کنارگذارد و هر که از دوزخ بیم دارد، از چیزهای حرام روی گرداند و هر که در دنیا زهد ورزد (و بی‌رغبت شود)، مصیبت‌ها بر او آسان شود و هر که منتظر مرگ باشد، با انجام دادن نیکی‌ها شتاب کند.
این فرمایش حضرت، حاکی از نگاهی جامع و همه‌جانبه به صبر و شکیبایی در حیات دینی و دنیوی انسان است. در حدیث ارزش‌مند دیگری از ایشان چنین آمده است:
«الْحَقُّ ثَقِیلٌ؛ وَقَدْ یخَفِّفُهُ اللهُ عَلی اقْوامٍ طَلَبُوا الْعاقِبَةَ فَصَبَرُوا نُفُوسَهُمْ وَ وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللهِ لِمَنْ صَبَرُوا، احْتَسِبْ فَکنْ مِنْهُمْ وَاسْتَعِنْ بِاللهِ»
حق سنگین است؛ اما خداوند آن را بر اقوامی که به دنبال عاقبت به خیری هستند و خود را به صبر و شکیبایی وامی‌دارند، سبک می‌نماید. آری، حق را برای آنان که اعتماد به درستی وعدۀ خدا برای صبرکنندگان دارند، خفیف و آسان می‌گرداند. برای خداوند کار نیک انجام بده . . . و در نتیجه از صابران باش و از خدا کمک بخواه.
جابربن عبداللَّه انصاری نیز از امیرمؤمنان علی(ع) چنین نقل می‌کند:
«مِنْ کنُوزِ الجَنَّةِ الْبَرُّ وَ إِخْفاءُ الْعَمَلِ وَ الصَّبْرُ عَلَی الرَّزایا وَ کتْمانُ الْمَصائِبِ»
نیکی و پنهان داشتن عمل برای دوری از ریا و صبر بر ناراحتی‌ها و کتمان مصیبت‌ها از گنج‌های بهشت است.
امیرمؤمنان علی(ع) ضمن دعای کمیل در مواجهه با مصایب و بلاها و صبر در مقابل تلخی‌ها و ناگواری‌ها می‌فرمایند:
«أَنَّ ذَلِك بَلاَءٌ وَ مَکرُوهٌ قَلیلٌ مَکثُه وَ یسیرٌ بَقائُه»
غم و اندوه و ناگواری درنگش کم، بقایش اندک و مدتش کوتاه است.
و در فرازی دیگر از سخنان خود فرمودند:
«اصْبِرْ عَلی مَرارَةِ الْحَقِّ وَایاك انْ تَنْخَدِعَ بِحَلاوَةِ الْباطِلِ»
بر تلخی حق صبر کن و بر حذر باش از این‌که تن به فریب شیرینی باطل دهی.
شاهد مطلب حدیث ارزش‌مندی از امام صادق(ع) درباره این مهم است:
«اصْبِرُوا عَلَی الدُّنْیا فَإِنَّمَا هِی سَاعَةٌ فَمَا مَضَی مِنْهُ فَلَا تَجِدُ لَهُ أَلَماً وَ لَا سُرُوراً وَ مَا لَمْ یجِئْ فَلَا تَدْرِی مَا هُوَ وَ إِنَّمَا هِی سَاعَتُك الَّتِی أَنْتَ فِیهَا فَاصْبِرْ فِیهَا عَلَی طَاعَةِ اللهِ وَ اصْبِرْ فِیهَا عَنْ مَعْصِیةِ اللهِ»
در این مدت زمانی که در دنیا هستید، بر حوادث و بلاها و طوفان‌ها و پیش‌آمدهایش صبر کنید، که دنیا ساعتی بیش نیست. زیرا از گذشته آن رنج و درد و سرور و خوشحالی نمی‌یابی، چون گذشته و اکنون رابطه‌ای با آن نداری، نیامده را هم از آن بی‌خبری. این تویی و ساعتی که در آن به سر می‌بری، در این ساعت بر انجام طاعات و ترک محرّمات صبر کن.
صبرِ صبرت گر دهد تلخی به کام کــام جان یابی از او شیرین مدام (جمالی دهلوی)
در کلام سایر انبیاء عظام و ائمة معصومین(ع) نیز از مقام و جایگاه نعمت صبر بر انسان بسیار سخن گفته شده و این فضیلت و موهبت الهی، همواره مورد توجه و تعمق قرار گرفته است؛ آن‌چنان‌که امام محمد باقر(ع) فرمودند:
«الْجَنَّةُ مَحْفُوفَةٌ بِالْمَکارِهِ وَالصَّبْرِ فَمَنْ صَبَرَ عَلَی الْمَکارِهِ فِی الدُّنْیا دَخَلَ الْجَنَّةَ وَجَهَنَّمُ مَحْفوفَةٌ بِاللَّذّاتِ وَالشَّهَواتِ، فَمَنْ اعْطی نَفْسَهُ لَذَّتها وَشَهْوَتَها دَخَلَ النّار»
بهشت محاصره به ناگواری‌ها و صبر است. کسی که در دنیا بر ناگواری‌ها شکیبایی ورزد، وارد بهشت می‌شود و جهنّم محاصره به خوشی‌ها و شهوات حیوانی است. پس هر کس به دنبال لذات و شهوات باشد، وارد آتش می‌شود.
پاداش صابران در روایات
در مباحث گذشته به پاداش صابران و شکیبان از منظر قرآن و در این مجال به پاداش ایشان بنا بر متون روایی مکتوب پرداخته می‌شود. چنان‌که درکلام ائمه معصومین(ع) نقل شده است:
«ثَوابُ الصَّبْرِ أَعْلَی الثَّوابِ»
پاداش صبر و استقامت [بر طاعت و مصیبت و معصیت] برترین پاداش است.
در کلام نورانی دیگری می‌خوانیم:
«مَنِ ابْتُلِی مِنَ الْمُؤْمِنینَ بِبَلاءٍ فَصَبَرَ عَلَیهِ کانَ لَهُ مِثْلُ أجْرِ ألْفِ شَهیدٍ»
هر مؤمنی که گرفتار شود و بر آن گرفتاری صبر کند، برای او مانند اجر هزار شهید است.
امام صادق(ع) درباره لطف و موهبت خداوند رحمان و پاداش حق‌تعالی به صابران، یوسف نبی(ع) را به عنوان نمونه بیان کرده و می‌فرماید:
«إِنَّ الْحُرَّ حُرٌّ عَلَی جَمِیعِ أَحْوَالِهِ إِنْ نَابَتْهُ نَائِبَةٌ صَبَرَ لَهَا. . . کمَا کانَ یوسُفُ الصِّدِّیقُ الْأَمِینُ لَمْ یضْرُرْ حُرِّیتَهُ أَنِ اسْتُعْبِدَ وَ قُهِرَ وَ أُسِرَ وَ لَمْ تَضْرُرْهُ ظُلْمَةُ الْجُبِّ وَ وَحْشَتُهُ وَ مَا نَالَهُ. . . وَ کذَلِك الصَّبْرُ یعَقِّبُ خَیراً فَاصْبِرُوا»
به درستی که آزاد در تمام حالاتش آزاد است. اگر رنج و مشقّت و درد به او برسد، بر آن صابر است و اگر مصایب کوبنده سنگین بر او حمله‌ور شوند، دچار شکست نمی‌شود. او در اسارت و در چنگال دشمن و به وقت افتادن در بند بردگی دیگران آزاد است؛ به آزادی یوسف صدّیق امین(ع)، بندگی عزیز مصر و اسارت و قهر و غلبه دشمن و تاریکی چاه و آن‌چه به او رسید، ضرر نزد. خداوند بزرگ از پی صبر یوسف(ع) بر او منّت نهاد، تا جایی که جبّار سرکش مصر، بنده او شد. پس از آن‌که کوس مالکیت بر یوسف(ع) را می‌نواخت، خداوند او را به پیامبری انتخاب کرد و به سبب او بر امّتی رحمت آورد. این‌چنین است استقامت و صبر که خیر و خوبی از پی دارد. ای شیعیان ما! صبر کنید و خویش را برای تحمل صبر آماده نمایید، تا به اجر و ثواب حضرت حق برسید.
دراین‌باره امام حسن مجتبی(ع) تعبیر لطیفی از قول رسول خدا (ص) نقل فرمودند:
«إِنَّ فِی الْجَنَّةِ شَجَرَةً یقَالُ لَهَا شَجَرَةُ الْبَلْوَی وَ تُؤْتَی لِأَهْلِ الْبَلَاءِ یوْمَ الْقِیامَةِ فَلَا یرْفَعُ لَهُمْ دِیوَانٌ وَ لَا ینْصَبُ لَهُمْ مِیزَانٌ یصَبُّ عَلَیهِمُ الْأَجْرُ صَبّاً وَ قَرَأَ : إِنَّما یوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیرِ حِسابٍ»
همانا در بهشت درختی است که به آن، درخت بلاها گفته می‌شود. روز قیامت اهل بلا را می‌آورند، پس هیچ دیوانی برای آنان برپا نمی‌شود و هیچ ترازویی نصب نمی‌گردد، فرو می‌ریزد بر آنان اجر و پاداش بی‌حساب. آن‌گاه امام حسن(ع) به این آیه استدلال کردند: { إنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْـرِ حِسابٍ } صابران پاداش خود را بی‌حساب و به تمام خواهند یافت.
حضرت داوود(ع) در مناجات و نیایش خود با وجود باری تعالی چنین فرموده است: «پروردگارا! چیست جزای آن‌که صبر بر مصایب نماید به جهت خشنودی تو؟ خطاب رسید که او را به جامه امان می‌پوشانم و هرگز آن جامه را از او نستانم». نیز آن حضرت فرمود: «صبر، گنجی است از گنج‌های بهشت».
هم‌چنین فرمود: «بالاترین اعمال، چیزی است که بر نفس‌ها دشوار باشد»
اهـل صبـر از جمـله عالم برترند صـابـران از اوج گـردون بـگذرند
هر که کارد تخم صبر اندر جهان بِـدرَوَد مـحـصول عیـش جاودان (مولوی)