قانون بودجه مهمترین سند مالی دولت است که دخل و خرج کشور را برای یک سال مشخص می‌کند.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما؛ طبق قانون محاسبات عمومی قانون بودجه شامل پیش‌بینی درآمد‌ها و سایر منابع تأمین اعتبار و برآورد هزینه‌ها برای انجام عملیاتی است که منجر به رسیدن به سیاست‌ها و هدف‌های قانونی می‌شود.
در حالی که اغلب ما از نیمه آذرماه یعنی زمانی که لایحه بودجه تقدیم مجلس می‌شود، از اخبار و جزئیات بودجه مطلع می‌شویم، اما جالب است بدانیم که روند تنظیم و تدوین و تصویب لایحه بودجه تا زمانی که به قانون تبدیل و برای اجرا ابلاغ می‌شود حدود ۹ ماه زمان می‌برد که می‌توان آن را در پنج مرحله به شرح زیر خلاصه کرد:
فرایند تنظیم لایحه بودجه در ماه چهارم سال با بررسی وضعیت کلان اقتصادی کشور به منظور مشخص شدن جهت گیری‌های کلان بودجه‌ای در سازمان برنامه و بودجه آغاز می‌شود. سپس بخشنامه بودجه براساس وضعیت کلان اقتصادی تنظیم و پس از تدوین دستورالعمل‌های ضمیمه آن، بخشنامه بودجه برای تأیید به شورای اقتصاد ارسال می‌شود.
پس از تأیید شورای اقتصاد، رئیس جمهور بخشنامه بودجه را به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ می‌کند. دستگاه‌های اجرایی براساس بخشنامه بودجه باید بودجه یک سال آینده خود را در قالب اهداف و خط مشی تعیین شده و با رعایت دستورالعمل‌های سازمان برنامه و بودجه تنظیم و بودجه پیشنهادی خود را به سازمان برنامه و بودجه ارسال کنند. سپس بودجه پیشنهادی دستگاه‌ها در سازمان برنامه و بودجه بررسی و پس از انجام تعدیل و اصلاحات لازم، لایحه بودجه در ستاد بودجه سازمان برنامه و بودجه و شورای اقتصاد بررسی و تصویب می‌شود.
پس از آنکه کار تنظیم و تصویب لایحه بودجه در ستاد بودجه سازمان برنامه و بودجه و شورای اقتصاد به پایان می‌رسد، برای بررسی و تصویب به هیئت دولت ارسال می‌شود.
رئیس جمهور و همه اعضای کابینه معمولاً طی چند روز و حداکثر تا یک هفته با تشکیل جلسات متعدد که گاهی طی دو نوبت در روز برگزار می‌شود، فرایند بررسی و تصویب لایحه بودجه را برای ارائه به مجلس شورای اسلامی انجام می‌دهند.
پس از آنکه لایحه بودجه در هیئت وزیران تصویب می‌شود، برای بررسی و تصویب در اختیار مجلس شورای اسلامی قرار می‌گیرد.
مهلت قانونی ارائه لایحه بودجه به مجلس شورای اسلامی براساس ماده ۱۸۶ آئین نامه داخلی مجلس، حداکثر ۱۵ آذرماه تعیین شده است.
نحوه رسیدگی به لایحه بودجه در مجلس یک شوری و به ترتیب زیر می‌باشد:
گام اول: نمایندگان مجلس از زمان چاپ و توزیع لایحه بودجه و پیوست‌های آن ۱۰ روز فرصت دارند پیشنهاد‌های خود را به کمیسیون‌های تخصصی ارائه کنند.
گام دوم: کمیسیون‌های تخصصی حداکثر ۱۵ روز فرصت دارند، گزارش خود را درباره لایحه بودجه به کمیسیون تلفیق ارائه دهند. کمیسیون تلفیق متشکل از ۹ نفر از اعضای کمیسیون برنامه و بودجه و ۳ نفر از اعضای هر یک از کمیسیون‌های تخصصی می‌باشد و کانون اصلی تصمیم گیری درباره بودجه در مجلس است.
گام سوم: کمیسیون تلفیق موظف است حداکثر ظرف ۱۵ روز پس از پایان مهلت گزارش کمیسیون تخصصی، ضمن رسیدگی به گزارش‌های کمیسیون‌های تخصصی، گزارش نهایی خود را درباره لایحه بودجه تنظیم و به مجلس شورای اسلامی ارائه کند. مهلت رسیدگی کمیسیون تلفیق حداکثر تا پانزده روز با موافقت هیأت رئیسه قابل تمدید می‌باشد.
گام چهارم: پس از آنکه لایجه بودجه به صحن علنی ارائه می‌شود، کلیات آن بررسی می‌شود و پس از تصویب کلیات لایحه بودجه، بررسی و تصویب پیشنهاد‌های مربوط به درآمد‌ها و سایر منابع تأمین اعتبار بودجه عمومی دولت در دستور کار قرار می‌گیرد. در صورت عدم تصویب کلیات لایحه بودجه، فقط یک بار موضوع به کمیسیون تلفیق ارجاع می‌شود و این کمیسیون ۷۲ ساعت زمان دارد تا گزارش اصلاحی خود را به مجلس ارائه کند.
گفتنی است، طبق آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی در جلسه علنی صحن، پس از ارائه گزارش کمیسیون تلفیق، ابتدا کلیات لایحه بودجه مورد بحث قرار می‌گیرد. در جریان بررسی کلیات ۵ نفر مخالف و ۵ نفر موافق به ترتیب یک نفر مخالف و یک نفر موافق و حداکثر هر نفر ۱۵ دقیقه دیدگاه‌های خود را مطرح می‌کنند.
پس از آن دولت و کمیسیون هرکدام حداکثر ۴۵ دقیقه برای دفاع زمان خواهند داشت و در نهایت درباره کلیات برنامه رای‌گیری خواهد شد. اگر کلیات لایحه در صحن علنی مجلس به تصویب نرسد، مراتب به دولت اعلام می‌شود تا ظرف مدت ۲ هفته لایحه را اصلاح و مجدداً به مجلس ارائه کند.
گام پنجم: این مرحله شامل بررسی جزئیات لایحه بودجه در صحن علنی مجلس است که شامل بخش‌های هزینه‌ای و درآمدی است.
نکته‌ای که در فرایند بررسی لایحه بودجه در مجلس شورای اسلامی وجود دارد، پیوسته بودن جلسات مجلس برای رسیدگی به بودجه سالانه در همه روز‌های هفته غیر از جمعه و تعطیلات رسمی براساس ماده ۱۸۳ قانون آیین نامه داخلی مجلس است.
همچنین براساس این ماده، حداقل زمان در نظر گرفته شده برای جلسات رسیدگی به لایحه بودجه ۴ ساعت می‌باشد و تا زمانی که شور و مذاکره پایان نیافته و رأی مجلس اخذ نشده، بررسی لایحه بودجه از دستور کار خارج نمی‌شود.
در صورتی که کلیات و جزئیات بودجه در صحن علنی مجلس به تصویب برسد، لایحه بودجه برای تبدیل شدن به قانون و لازم الاجرا شدن، در اختیار شورای نگهبان قرار می‌گیرد.
شورای نگهبان لایحه بودجه را مورد بررسی قرار می‌دهد و در صورت تصویب و تأیید، تبدیل به قانون لازم الاجرا شده و برای ابلاغ به مجلس شورای اسلامی ارجاع داده می‌شود.
در این مرحله ابتدا، رئیس مجلس شورای اسلامی قانون بودجه را به رئیس جمهور ابلاغ می‌کند و پس از آن رئیس جمهور، آن را برای اجرا به سایر دستگاه‌های دولتی ابلاغ خواهد کرد.
همچنین، چنانچه لایحه بودجه سالانه کشور تا تاریخ تعیین شده در این آیین‌نامه به مجلس تسلیم نشود براساس ماده ۱۸۴ قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی، دولت موظف است لایحه چند دوازدهم بودجه را نیز به مجلس تسلیم نماید.
این لایحه پس از چاپ و توزیع در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد. ابتداء نماینده دولت و سپس دو مخالف و دو موافق به‌ترتیب هرکدام به مدت پنج دقیقه صحبت می‌کنند و سپس کلیات لایحه به رأی گذاشته می‌شود.
درصورت تصویب، رسیدگی به لایحه در ردیف اول دستور جلسه علنی بعد قرار می‌گیرد.
در وقت رسیدگی ابتدا پیشنهاد نمایندگان درخصوص میزان چند دوازدهم مطرح و درصورت تصویب نشدن نسبت به عدد چند دوازدهم پیشنهادی دولت رأی‌گیری می‌شود.
براساس تبصره ۱ این ماده، مبنای رسیدگی به لایحه چند دوازدهم آخرین قانون بودجه سالانه مصوب مجلس است و در تبصره ۲ آن نیز، حداکثر مدتی که مجلس می‌تواند برای بودجه چند دوازدهم تصویب نماید، سه دوازدهم تعیین شده است.