چرایی آماده نشدن نسخه نهایی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: به دنبال ناکامی و محقق نشدن بخش عمده برنامه های پنج گانه توسعه در کشور و مشخص شدن آسیب این برنامه ها از حیث توجه ناکافی به اقتضائات ایرانی و اسلامی پیشرفت؛ رهبر انقلاب در سال ۱۳۹۰ در حکمی، مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را تشکیل دادند و رئیس و اعضای شورای عالی آن را منصوب کردند.

حاصل نزدیک به یک دهه فعالیت این نهاد علمی پژوهشی تدوین و تلاش برای نهایی کردن سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت برای سرلوحه قرار گرفتن آن برای افق های چشم انداز بیست ساله و برنامه های پنج ساله است. در سال ۱۳۹۷ متن اولیه الگو به رویت رهبر انقلاب رسید و ایشان مقرر کردند که با بررسی های نهادها ی مسئول و استادان و صاحب نظران این سند حد اکثر ظرف مدت دو سال یعنی تا مهر ۱۳۹۹ نهایی و مبنای برنامه های پیشرفت کشور باشد و به خصوص قرن ۱۵ هجری شمسی با مبنا قرار گرفتن این الگو با شکل گیری برنامه هفتم توسعه در راستای این سند که مقرر بود نهایی شود آغاز شود.

اکنون با وجود گذشت بیش از یک سال از زمان پایان مهلت تدوین این سند و در پیش بودن برنامه هفتم که می بایست مبنای بودجه ها و برنامه های سنواتی باشد هنوز این سند نهایی و ابلاغ نشده است . تا کنون ده کنفرانس سالانه به همت این مرکز در تهران برگزار شده، اما با وجود تصریح یکی از حاضران در آخرین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت؛ خبری از نهایی شدن این سند نیست.

از این رو مسئله پژوهش حاضر مشکل محقق نشدن خواسته رهبر انقلاب است؛ چرا که در پی تدوین الگوی پایه‌ی اسلامی ایرانی پیشرفت که در آن، اهم مبانی و آرمان‌های پیشرفت و افق مطلوب کشور در پنج دهه‌ی آینده، ترسیم و تدابیر مؤثر برای دستیابی به آن طراحی شده است، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی، دستگاه‌ها، مراکز علمی، نخبگان و صاحب‌نظران را به بررسی عمیق ابعاد مختلف سند تدوین‌شده و ارائه‌ی نظرات مشورتی جهت تکمیل و ارتقای این سند بالادستی فراخواندند. ایشان همچنین مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را موظف کردند که با مشورت مراجع مندرج در ابلاغ، نظرات و پیشنهاد‌های تکمیلی را دقیقاً بررسی و بهره‌برداری کند و نسخه‌ی ارتقایافته‌ی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را حداکثر ظرف دو سال آینده برای تصویب و ابلاغ ارائه نماید، به‌طوری‌که از ابتدای قرن پانزده هجری شمسی اجرای این الگو با سرعت مطلوب، آغاز و امور کشور بر مدار آن قرار گیرد. اما این مطالبه هنو ز محقق نشده یا اگر هم در شرف ابلاغ است درباره آن اطلاع رسانی نشده است.

قوانین بالادستی سند:
الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت: سال ۱۳۹۰ رهبر انقلاب ضمن ابلاغ سند پایه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در ابلاغیه ای مقرر کردند مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با مشورت مراجع مخاطب ، برنامه زمانی بررسی نسخه حاضر الگو از سوی آن‌ها را تنظیم و نظرات و پیشنهاد‌های تکمیلی را دریافت و دقیقاً بررسی و بهره‌برداری کند؛ و ان‌شاءالله نسخه‌ی ارتقایافته الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را حداکثر ظرف دو سال آینده برای تصویب و ابلاغ ارائه نماید.

تاکیدات رهبر معظم انقلاب
متن ابلاغ رهبر انقلاب اسلامی در سال ۱۳۹۷ به شرح زیر است:
بسم الله الرّحمن الرّحیم
خداوند جلّ و علا را سپاس میگزارم که با هدایت و توفیق او تلاش نظام‌مند چند هزار تن از صاحب‌نظران و استادان دانشگاهی و حوزوی و فرزانگان جوان برای طرّاحی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت پس از هفت سال در چهلمین سال پیروزی انقلاب اسلامی به نتیجه رسید. این سند، اهمّ مبانی و آرمان‌های پیشرفت را تدوین کرده و افق مطلوب کشور را در پنج دهه‌ی آینده ترسیم و تدابیر مؤثّر برای نیل به آن را طرّاحی کرده است که با تحقّق آن، که کاری عظیم و دشوار، امّا ممکن و شیرین است، کشور راه پیشرفت را خواهد پیمود و طلیعه‌ی مبارک تمدّن نوین اسلامی ایرانی در زیست‌بوم ایران رخ خواهد نمود. ان‌شاءالله.
اکنون با تقدیر از متفکّران و استادان و صاحب‌نظرانی که طرّاحی این سند مهم و مدیریّت تهیّه‌ی آن را بر عهده داشته‌اند، مقرّر میدارد:
۱- مجمع تشخیص مصلحت نظام سند پیوست را بعنوان چارچوب بالادستی سیاست‌های کلی مورد ملاحظه قرار دهد و پیشنهاد‌های تکمیلی برای حصول اطمینان از کفایت آن را در جایگاه یاد شده ارائه کند و پس از ابلاغ نسخه نهایی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، سیاست‌های کلی نظام را برای انطباق با الگو بازنگری نماید.
۲- مجلس شورای اسلامی با نگاه ملی به بررسی سند حاضر بپردازد و نکات ضروری برای ارتقای آن را بعنوان سند بالادستی قوانین برنامه‌ای کشور پیشنهاد نماید و تمهیدات لازم را برای تهیه و تصویب طرح‌ها و لوایح برنامه‌ای در چارچوب نسخه نهایی آن مقرر سازد.

۳- دولت فارغ از ملاحظات زودگذر، این سند را از جهت قابلیت اجرا و تحول‌آفرینی بررسی نماید و پیشنهاد‌های عملی برای ارتقای آن را ارائه دهد. از ذخیره مدیریتی و کارشناسی دولت در مرکز و استان ها برای این منظور استفاده شود.
۴- شورای عالی امنیت ملی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی فضای مجازی در حیطه وظایف خود به بررسی و ارائه پیشنهاد نسبت به این نسخه از الگو بپردازند.

۵- دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه و صاحب‌نظران این سند را عمیقاً بررسی نمایند و با ارائه پیشنهاد‌های مشخص برای ارتقای آن بیش از پیش در ترسیم هدف و مسیر پیشرفت کشور مشارکت جویند.
۶- مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با مشورت مراجع مخاطب در بالا، برنامه زمانی بررسی نسخه حاضر الگو از سوی آن‌ها را تنظیم و نظرات و پیشنهاد‌های تکمیلی را دریافت و دقیقاً بررسی و بهره‌برداری کند؛ و ان‌شاءالله نسخه‌ی ارتقاءیافته الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت را حداکثر ظرف دو سال آینده برای تصویب و ابلاغ ارائه نماید.

۷- پس از آن، برای آماده شدن همه‌ی دستگاه‌های کشور و کمک عمومی مردم برای اجرای الگو، زمانی اختصاص خواهد یافت، بطوری‌که ان‌شاءالله از ابتدای قرن پانزده هجری شمسی اجرای الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی با مقدمات کافی و سرعت مطلوب آغاز شود و امور کشور بر مدار آن قرار گیرد.
۸- صداوسیما و دستگاه های تبلیغی و اطلاع‌رسانی رسمی کشور، اخبار فعالیت‌های یادشده را منتشر نمایند، البته بررسی و ارتقای نسخه حاضر الگو در مراجع یاد شده متمرکز خواهد بود تا این کار مهم دستخوش مجادلات روزمره نگردد.
پیشرفت، مستلزم تحول مطلوب نفوس انسانی و هنجار‌ها و سازوکار‌های اجتماعی است و لذا امری تدریجی و طولانی و وابسته به ایمان و عزم و تلاش ملی و صبر و مداومت همگانی و از همه برتر، تفضلات الهی است که به حول و قوه کبریایی‌اش ان‌شاءالله در تداوم انقلاب اسلامی به این ملت عنایت خواهد فرمود.
سیّدعلی خامنه‌ای ۲۲ مهر ۱۳۹۷

چرایی و اهمیت موضوع
اهمیت راهبردی تدوین سند الگوی پیشرفت از چند جهت قابل بررسی است:
۱- مهمترین آسیب و نقص برنامه های تدوین شده برا ی توسعه ایران از سال ۱۳۲۸ تا کنون که نظام برنامه ریزی در کشور سابقه داشته، بی توجهی به مبانی نظری و اقتضائات ایرانی و از ابتدای انقلاب اسلامی توجه ناکافی به اسلامی بودن این برنامه ها و الگوبرداری از نسخه های وارداتی توسعه بوده است. البته نمی توان از این واقعیت چشم پوشی کرد که عملا میزان تحقق برنامه های توسعه در سال های بعد از جنگ تحمیلی کمتر از ۵۰ درصد بوده و گذشته از وضعیت بحرانی دهه اول بعد از پیروزی انقلاب که کشور عملا بدون برنامه توسعه اداره می شد؛ برنامه های توسعه در دوران دولت های بعد از جنگ نیز تا حد زیادی متاثر از شرایط حساس و بعضا تحمیل شده بر کشور بوده است، اما در هر حال به اعتراف صاحب نظران برنامه های توسعه تا زمانی که با الهام از مبانی نظری و نیز واقعیات و نیاز‌های ایران تدوین نشود و مهمتر از آن با همت و جدیت و کارآمدی دستگاه های مسئول؛ اجرایی نشود؛ نمی تواند اهداف توسعه و پیشرفت را در کشور محقق کند. شاهد زنده به طور مثال ؛ سیاست نادرست تمرکز دادن بسیاری از صنایع سنگین و نیازمند به آب فراوان به مناطق مرکزی بدون آب کشور است که این روز‌ها به طور محسوس و بارزی نادرستی آن آشکار شده و اثرات این برنامه ریزی غلط روشن شده است . از این رو تدوین سندی همه جانبه نگر از توسعه مبتنی بر معیار‌های اسلامی ایرانی به خصوص در آستانه ورود به قرن جدید شمسی از ضروریات و نیاز‌های حیاتی نظام برنامه ریزی کشور است.

۲- نمی توان بدون استقلال در الگوی پیشرفت انتظار تحقق استقلال در دیگر عرصه ها را داشت همچنان که مرحوم هزاوه ای در مقاله مستخرج از رساله دکتری خود نشان داده : کلیه اقدامات و سیاست های توسعه در ایران معاصر به دلایل فرهنگی، سیاسی و اقتصادی مورد نظر در رهیافت های پیشرفت ناکام مانده است بلکه تأثیرپذیری این سیاست ها و اقدامات از الگو‌های مسلط غربی به ویژه در دولت های قبل و بعد از انقلاب عامل اصلی ناکامی سیاست های توسعه در ایران بوده و است. غلبه گفتمانی توسعه غربی در جهان با سیاست های مورد نظر در ایران همسویی نداشته و بدون آنکه مقتضیات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی ایران در این سیاست ها لحاظ شوند، به صورت غیرانتقادی به کار رفته اند.

۳- اینکه کشور در آستانه تدوین برنامه هفتم توسعه است، اما هنوز سند الگو نهایی نشده بدین معناست که احتمالا برنامه هفتم نیز صرفا با نظرداشت ملاحظات حال حاضر کشور و احتمالا تحت تاثیر فشار‌ها و انتظارات وارد شده بر دولت و مجلس برای رسیدگی فوری تر به نیاز‌های کشور تدوین بشود حتی تدوین بودجه سال ۱۴۰۱ بدون تصویب برنامه هفتم به معنای آن است که تدوین و اجرای برنامه هفتم نیز با تاخیر همراه خواهد بود و از این جهت وضعیت های حساس و بحرانی تحمیل شده بر کشور؛ نظام برنامه ریزی راهبردی را نیز دستخوش تاخیر‌های تازه می کند؛ از این جهت می توان گفت که اگر هم وضعیت‌های حساس کنونی مانع از آرامش و تمرکز لازم برای تصویب و نهایی کردن سند اسلامی ایرانی پیشرفت است، اما تاخیر بیش از این نیز کشور را متاثر از همان مشکلاتی می کند که در اثر تصویب و اجرای شتابزده برنامه های گذشته گریبانگیر کشور شده است.

ارزش فراگیری و پرداخت سند
اهمیت برنامه ریزی در کشور و نیز بالادستی بودن و اساسی بودن الگوی پیشرفت که حتی در سایه آن چشم انداز‌ها و برنامه های پنج ساله کشور که مهمترین سند راهنمای تدوین قوانین بودجه های سالانه به منزله مهمترین سند سالیانه اقتصاد کشور است؛ نشان دهنده فراگیری و اهمیت راهبردی تدوین سند اسلامی ایرانی پیشرفت است.

سابقه موضوع:
ایران تا پیش از دهه ۱۳۳۰ شمسی فاقد هر گونه نظام سازمان یافته برنامه‌ریزی برای توسعه کشور بود و طرح‌های کم‌شمار عمرانی هم عمدتاً با سلیقه‌های فردی صاحب‌منصبان از سوی شرکت‌های خارجی به اجرا در می‌آمدند. با شتاب گرفتن اندیشه‌های توسعه، ضرورت برنامه‌ریزی بیش از پیش آشکار و سازمان برنامه و بودجه کشور تأسیس شد.

از سال ۱۳۱۶ که اندیشه برنامه‌ریزی شکل گرفت تا روزی که سازمان برنامه به طور قانونی رسمیت پیدا کرد و برنامه ۷ ساله اول آغاز شد، ۱۲ سال طول کشید و ۱۷ کابینه به علت نابسامانی‌های سیاسی و اقتصادی عوض شد. زیرا زمان زیادی لازم بود تا دولت مردان و دیوان‌سالاران ایرانی به درکی از توسعه رسیده و با اهمیت برنامه‌ریزی آشنایی ابتدایی پیدا کنند.

 قانون برنامه ۷ ساله دوم عمرانی کشور (۱۳۴۱ـ۱۳۳۴)
 برنامه سوم (۱۳۴۶-۱۳۴۱
 برنامه چهارم عمرانی (۱۳۵۱-۱۳۴۷
 برنامه پنجم عمرانی (۱۳۵۶ – ۱۳۵۲)،
 برنامه ششم (۱۳۶۱-۱۳۵۷) که با اوج گرفتن پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ متوقف شد.

 برنامه ۵ ساله برای دوره ۱۳۶۶ ـ ۱۳۶۲ تهیه و در شهریور ۱۳۶۱ به تصویب شورای اقتصاد و در تیرماه ۱۳۶۲ به تصویب هیئت دولت رسید، اما هرگز به تصویب مجلس شورای اسلامی نرسید.
 سرانجام پس از ده سال چالش و جنگ و گریز بین موافقان و مخالفان برنامه‌ریزی، به ویژه بعد از سپری‌شدن دوران ۸ ساله جنگ تحمیلی، مباحث تعدیل اقتصادی و خصوصی‌سازی مطرح شدند. دولت با هدف بازسازی اقتصادی پس از جنگ به طراحی و اجرای برنامه‌های توسعه مبادرت ورزید. برنامه اول توسعه (۱۳۷۲ ـ‌۱۳۶۸)، پس از تصویب به اجرا گذاشته شد.
 برنامه دوم توسعه (۱۳۷۴ ـ ۱۳۷۸)
 برنامه سوم توسعه جمهوری اسلامی (۱۳۸۳ ـ‌۱۳۷۹)

 ابلاغ سند چشم انداز چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴ هجری شمسی (آذر ۱۳۸۲)
 برنامه چهارم توسعه (۱۳۸۸ ـ‌۱۳۸۴)
 برنامه پنجساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران (۱۳۹۴ ـ ۱۳۹۰)
 تشکیل مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و ابلاغ ماموریت آن به دنبال تشکیل این مرکز با اندیشکده های متعدد سالانه کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با موضوعات و عناوین مختلف صحنه ارائه دستاورد‌های علمی و تحقیقات صاحب نظرات فعال در گفتمان سازی الگوی پیشرفت بوده است.
 برنامه ششم توسعه ( ۱۴۰۰- ۱۳۹۶)
۲۲ مهر ۱۳۹۷ ابلاغ سند اولیه و پایه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از جانب رهبر انقلاب و فراخوان به دستگاه های مسئول و استادان و صاحب-نظران برای تکمیل و نهایی کردن سند
 آذر ۱۴۰۰ تقدیم لایحه بودجه ۱۴۰۱ به مجلس بدون تصویب برنامه هفتم توسعه و بدون تدوین سند الگوی پیشرفت با وجود گذشت یک سال از پایان مهلت مقرر از سوی رهبر انقلاب

مسئله بر زمین مانده
- تدوین سند و نسخه ارتقا یافته الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت
- تدوین نشدن برنامه هفتم توسعه بر مبنای الگو با وجود ابلاغ رهبر انقلاب که
در ابلاغ خود در سال ۱۳۹۷ ابراز امیدواری کردند بعد از نهایی شدن سند
و پس از آن، برای آماده شدن همه‌ی دستگاه های کشور و کمک عمومی مردم برای اجرای الگو، زمانی اختصاص خواهد یافت، به طوری‌که ان‌شاءالله از ابتدای قرن پانزده هجری شمسی اجرای الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی با مقدمات کافی و سرعت مطلوب آغاز شود و امور کشور بر مدار آن قرار گیرد.

پژوهشگر: دکتر حسن مجیدی