زمین شکافته ؛ خواب نا آرام مردگان ، هراس آیندگان

به گزارش خبرگزاری صداوسیما استان سمنان، تصاویر منتشر شده از قبرستان قدیمی سنادره سمنان و سنگ قبر‌های شکاف خورده و فرو رفته پیش بینی چند سال پیش کارشناسان زمین شناسی در خصوص پیشروی فروچاله‌ها به سمت شهر را اثبات کرد ؛ حالا اثرات مخرب زلزله خاموش از دشت‌های جنوبی به محل زندگی ما رسیده...

فرونشست چیست ؟

پدیده فرو نشست که در دو دهه اخیر در جای جای کشور با اشکال متفاوت در دشت‌ها نمود دارد در واقع ناشی از خالی شدن لایه‌های زیرین زمین است. در طول سال‌ها به تدریج شکاف‌هایی در زمین  ایجاد می‌شود ودر نقاط بحرانی به ناگاه بخش وسیعی از خاک فرو می‌رود.

عوامل متعددی باعث ایجاد پدیده فرونشست می‌شود که از جمله آن می‌توان به انحلال، آب‌شدگی یخ‌ها و تراکم نهشته‌ها، حرکت آرام زمین و خروج گدازه یا عملیات انسانی نظیر معدن کاری یا برداشت آب زیرزمینی و نفت، برداشت و استخراج مواد معدنی، ریزش سازه‌های زیرزمینی مانند تونل‌ها و یا ایجاد حفرات در اثر انحلال و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، نفت و گاز اشاره کرد.
بر اساس تعریف یونسکو از فرونشست، این پدیده عبارت است از فروریزش و یا فرونشست سطح زمین که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد. معمولاً این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین که می‌تواند با جابه‌جا شدن اندک خاک به‌صورت افقی نیز منجر شود، گفته می‌شود.
این تعریف پدیده‌هایی همچون زمین‌لغزش‌ها را به دلیل اینکه حرکت آن‌ها دارای بردار افقی قابل‌توجهی بوده و همچنین نشست در خاک‌های دستی که دارای مکانیزم متفاوتی است؛ شامل نمی‌شود.
فرونشست زمین به عنوان یکی از مخاطرات طبیعی بوده که در حدود ۳۰۰ دشت از دشت‌های کشور از جمله تهران، مشهد، قزوین، کاشان، سمنان و رفسنجان رخ داده است.

فرونشست های جهانی در سمنان 
۳ دشت در استان سمنان در شهرستان‌های گرمسار، سمنان و دامغان نرخ بالای فرونشست را در سال‌های اخیر ثبت کرده اند .

در حالیکه فرونشست حدود ۳ تا ۴ سانتی متر در سال  یعنی وضعیت بحرانی ، دشت های استان سمنان با میانگین فرونشست  ۱۰ تا ۱۲ سانتی متر در سال، سه برابر عدد بحران جهانی فرونشست دارند.
معاون آب منطقه‌ای استان سمنان می گوید : در مناطق جنوبی دشت سمنان پیزومتر‌های شرکت آب منطقه‌ای استان که سازه‌هایی عمودی برای سنجش سطح آب زیر زمینی است به دلیل همین فرونشست‌ها و انحراف لوله جداره کارکرد خود را از دست داده و محاسبات کارشناسی نشان می‌دهد حداقل تا ۶۵ متری از سطح زمین رگه‌های این فرونشست که روی زمین بصورت درز و شکاف‌های شرقی ـ غربی و شمالی ـ جنوبی پدیدار شده امتداد داشته باشد.
به گفته خاموشی ، موضوع نگران کننده بروز این مشکل در وسعت حدود ۱۰۰ کیلومتری پایین دست شهر‌های استان خطر آسیب جدی به تاسیسات زیربنایی و حساس دارای خط طولی در این محدوده است.

به بیان ساده‌تر خط لوله آب و گاز و تیر‌های برق، جاده، بخشی از مسیر باند فرودگاه و از همه مهم‌تر ریل دو بانده راه آهن تهران ـ مشهد که بخش زیادی از ان در گستره سرزمینی استان سمنان قرار دارد، در تیر رس جدی فرونشست هاست.
علاوه بر نکات فوق نزدیکی این فرونشست‌های طولی و عرضی به قلب اشتغال و تولید یعنی فاصله ۵ کیلومتری با شهرک صنعتی، قرار گرفتن در زمین‌های زراعی و باغی روستا‌های جنوب شهرستان‌ها و تهدید مناطق مسکونی از جمله مواردی است که روز به روز خطرناک‌تر جلوه می‌کند.
قادری مدیر امور آب شهرستان دامغان نمونه بارز این مشکل را در روستای سیدآبادو از توابع بخش امیریه شهرستان دامغان نشان می دهد.

این منطقه جزء مناطقی است که شکاف‌های سطحی ناشی از فرونشست به داخل روستا نفوذ و علاوه بر تخریب زمین‌های زراعی دیوار بسیاری از خانه‌ها را نیز با ترک‌های غیر قابل اصلاح مواجه می‌کند.
وی می افزاید : خطر زیست محیطی تازه بروز کرده فرونشست‌ها در دشت‌های استان سمنان از بین رفتن تاغ زار‌هایی با عمر ۵۰ تا ۷۰ سال است که بدلیل بیرون افتادگی ریشه‌های طویل آن‌ها از خاک و نرسیدن ریشه‌های بلند آن به آب خشک شده و علاوه بر خطر آتش سوزی کم کم زمینه ساز ایجاد کانون‌های گرد و غبار و پیش روی بیابان می‌شوند.

زلزله خاموش مقدمه سیل پر سر و صدا
یکی از موضوعات مغفول مانده در پدیده فرونشست تغییر سالانه شیب زمین در دشت هاست که اثر مستقیم آن بر غیر قابل پیش بینی و غیر قابل مهار شدن سیلاب‌های فصلی است، از انجائیکه عموما سرریز آب‌های سطحی همه شهر‌های استان به سمت دشت‌های جنوبی بصورت روان آب بوده است پایین رفتن سطح زمین و اختلاف سطح تا نیم متر سبب ایجاد شیب‌های شدید خطرناک و هدایت و سرعت تخریب بالای آن در فصول بارندگی خواهد شد.
امیر شمشکی دکترای علوم زمین شناسی و کارشناس ارشد سازمان زمین شناسی کشور می گوید : متوسط افت سطح آب‌های زیرزمینی در کشور سالانه ۵۰ سانتیمتر است در حالی که این رقم در استان سمنان ۱۶ سانتیمتر بیشتر است که نشانه عمیق‌تر بودن اثر خشکسالی در استان سمنان نسبت به متوسط کشوری است.
میزان طبیعی آب زیر زمینی استان سمنان ۹۹۰ میلیون متر مکعب اعلام، اما حفر بی رویه چاه و برداشت فراوان آب سبب برهم خوردن تراز برداشت و واریز در منابع آبی زیر زمینی این استان شده است. میزان اضافه برداشت در سمنان ۱.۷ برابر آب قابل برنامه‌ریزی منابع زیرزمینی استان است.
این کارشناس تاکید می کند تصور عمومی مبنی بر جبران برداشت‌های بی رویه از آب زیر زمینی با بارندگی‌های سیلابی در دهه خشکسالی به عقیده کارشناسان غلط است چرا که آبی که هم اکنون در سطوح زیرین وجود دارد منبع ذخیره در دوران‌تر سالی ده‌ها قرن پیش بوجود آمده و در واقع ما در حال برداشت از مخزن‌های هزار ساله‌ای هستیم که به سادگی و با این سطح پایین بارندگی به هیچ وجه قابل جبران نیست گذشته از آن سطوحی از خاک که از آب خالی شده و پایین افتاده دیگر بر فرض تزریق مصنوعی دشت‌ها قابل اصلاح و بالا آمدن نیست و آن بخش از خاک مسئله دار و سست شده عملا از دسترس بشر خارج شده است.

باران های اندک ؛ رودخانه های بی آب

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان از کاهش قابل توجه آورد رودخانه‌ها در استان خبر می دهد و می گوید :  در حوزه میزان آورد رودخانه‌های استان، نسبت به سال قبل با ۳۴ درصد کاهش مواجه هستیم.
حیدریان ادامه داد: در آبدهی قنوات به عنوان منابع آب زیر زمینی که در مدت طولانی‌تر نسبت به سایر منابع آبی، اثرات را بروز می‌دهند، در درازمدت یک درصد افزایش و نسبت به سال قبل ۲ درصد کاهش داشتیم.
این مدیر مسئول به تامین بخش عمده آب شرب استان از طریق چاه‌ها اشاره و خاطرنشان کرد: در حال حاضر تعداد ۸۹۲ حلقه چاه در محدوده قُرق چاه‌های آب شرب قرار دارد.
وی بر تشدید برخورد‌ها با برداشت غیرمجاز از چاه‌ها تاکید و عنوان کرد: در همین راستا ۳۸ چاه غیرمجاز و ۴۱ حلقه چاه مجاز با اضافه برداشت در حوزه شهری و ۱۲۱ مورد چاه مجاز با اضافه برداشت در حوزه روستایی در استان شناسایی شده است.
مدیرعامل آب منطقه‌ای سمنان اضافه کرد: از تعداد ۳۸ حلقه چاه غیرمجاز، تاکنون ۲۹ حلقه چاه پر شده و در خصوص مابقی موارد، اقدامات در حال انجام است. ضمن اینکه در خصوص چاه‌های تامین آب شرب شهری که اضافه برداشت دارند نیز اقدامات لازم صورت گرفته است.
به گفته حیدریان، در خصوص ۱۲۱ مورد چاه روستایی با اضافه برداشت آب نیز ۱۰۳ مورد نصب کنتور هوشمند انجام و در خصوص مابقی نیز اقدامات در دستور کار قرار دارد.

کسری مخزن آب زیرزمینی در استان سمنان به ۱۴۳ میلیون متر مکعب در سال می‌رسد و عامل اصلی بحران آب اضافه برداشت‌های مستمری است که با حفر چاه‌های عمیق از آبخوان اصلی دشت‌ها انجام شده است.

قصه آب در استان سمنان

در استان سمنان حدود یک میلیارد و ۲۵۰ میلیون مترمکعب آب در سال تولید می‌شود که ۸۷ درصد در بخش کشاورزی، حدود هشت درصد در بخش صنعت و خدمات و حدود پنج درصد در بخش آب آشامیدنی مصرف می‌شود.
۱۳ دشت از ۲۶ دشت استان ممنوعه بوده و سهم آب‌های زیرزمینی از تامین آب در استان بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد است در شرایطی که اگر این میزان ۴۰ درصد باشد بحران محسوب می‌شود.
دمنیان مدیر بهره برداری از تاسیسات آبی استان سمنان معتقد است : یکی از راهکار‌های میان مدت تامین آب اجرای کامل طرح احیاء و تعادل بخشی است .

طرحی که شامل انسداد چاه‌های غیرمجاز، اصلاح پروانه‌های بهره‌برداری، کنتور‌های هوشمند و تقلیل منصوبات چاه‌های دارای اضافه برداشت حدود ۲۷ میلیون و ۱۹۴ هزار متر مکعب است. بعنوان مثال بیشترین میزان صرفه‌جویی در مصرف آب سمنان نصب حدود دو هزار کنتور هوشمند بر روی چاه‌های کشاورزی بود که مدیریت مصرف و شارژ این کنتورها، حدود ۲۲ میلیون متر مکعب صرفه‌جویی در یک سال گذشته انجام شد.

انتقال آب دغدغه نخ نمای مردم سمنان
انتقال آب پایدار به استان سمنان یکی از خواسته‌های اصلی مردم استان سمنان در طول سالیان گذشته بوده است و همواره مسؤولان عالی این استان بر رفع مشکل کم‌آبی سمنان با اجرای طرح‌های مختلف از جمله سد فینسک و انتقال آب از دریای خزر تأکید کرده‌اند ؛ طرح هایی که می تواند می‌تواند به کاهش مشکلات ناشی از فرونشست زمین کمک کند.
یادمان نرفته که زنده یاد پرفسور پرویز کردوانی  پدر علم کویر شناسی ایران در بازدید‌های مستمر از مناطق جنوبی استان دائم این زنگ خطر را گوشزد می‌کرد که پدیده فرونشست علاجی جز چاره اندیشی برای کاهش برداشت از آب زیر زمینی را ندارد و پیشروی کویر به سمت شهر‌ها و تخریب‌های وسیع سبب می‌شود تا کمتر از ۲۰ سال آینده در صورت اقدام نکردن، نه منبع آب زیر زمینی و نه حتی کویر وجود داشته باشد!
بدیهی است وقتی برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی کاهش یابد، احتمال التیام زخم زمین نیز بیشتر است و این امر نیازمند تدبیر و چاره‌اندیشی عاجل مسؤولان است.