حصیربافی خوزستان علاوه برجنبه های مصرفی ، انعکاس دهنده ی فرهنگ ، روحیات و بخشی از هویت مردم خوزستان است .
به گزارش خبرگزاری صدا وسیما مرکز خوزستان ؛ تاریخ نگاران، پس از سنگ تراشی ، سبدبافی با رشته‌های گیاهی را کهن‌ترین صنعتی می‌دانند که انسان با آن آشنا شده است و نمونه‌های حصیر یافت شده در عراق، که احتمالا ً متعلق به ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح است بازگو کننده قدمت حصیر بافی است.
در مناطق عرب نشین به علت فراوانی درختان نخل، هنر صنعت حصیر بافی به موازات شغل کشاورزی رواج یافته است و انواع سبد‌ها، محصولات کاربردی و زیرانداز‌ها با کاربرد نوار‌های تهیه شده از برگ درخت خرما تولید می‌شود.
در گذشته هیچ گاه حصیر بافی خوزستان، به عنوان حرفه اصلی مردم مطرح نبود و همواره کشاورزان به این حرفه به عنوان کار جانبی در نظر می‌گرفتند و از درآمد مختصر آن به گردش چرخ اقتصاد خانواده کمک می‌کردند.
امروزه محصول حصیرخوزستان به عنوان یک هنر صنعت در اغلب مناطق ایران شناخته شده است.
شیوه‌ی مشابه حصیر بافی خوزستان، در کشور‌های عربی همجوار نیز رواج دارد.
اهمیت فرهنگی و اقنصادی محصول حصیر باعث شده است در سال‌های اخیر تولید کنندگان فعال در استان خوزستان به ویژه در مناطق عرب نشین توجه ویژه‌ای به این هنر صنعت داشته باشند.
پراکندگی جغرافیایی مراکز حصیر بافی در خوزستان
شهرستان‌های شادگان ، آبادان ، خرمشهر ، دشت آزادگان ، هویزه ، شوش ، دزفول مهم ترن مراکز حصیر بافی خوزستان محسوب می‌شوند.
این نوع حصیر بافی در سال‌های اخیر در شهرستان‌های اهواز و کارون نیز رونق گرفته است.
محصولات حصیر بافی خوزستان
هنرمندان حصیر باف خوزستانی، با استفاده از برگ‌های جوان درخت خرما به صورت دستی با فرم‌ها، اندازه‌ها، و کاربرد‌های گوناگون تولید می‌شود و اغلب دارای طرح‌های ساده هندسی است.
در بافت محصول حصیر خوزستان، رشته‌های خوص (برگ‌های جوان درخت خرما) به تناوب از زیر و روی یکدیگر می‌گذرند و در اثر پیوستگی و درگیری آن‌ها با یکدیگر، نوعی حصیر نازک تولید می‌شود.
در گذشته اغلب عشایر و روستائیان در مناطق عرب نشین خوزستان از زیر انداز حصیری به عنوان کف پوش منازل خود استفاده می‌کردند و امروزه نیز استفاده از زیرانداز حصیری در برخی مناطق همچنان کاربرد دارد.
در برخی مناطق از زیرانداز حصیری برای پوشش دهی دیوار‌ها و یا سقف کپر‌ها و خانه‌ها استفاده می‌شد.
جارو ، سبد، زنبیل ، سفره و بادبزن حصیری از انواع محصولات پر کاربرد حصیرخوزستان است.
دست بافته هایی که به برگ های نخل جان می دهند
منال بیش از ۶۰ سال سن دارد و از وقتی یادش می‌آید حصیر بافته است.
دستان توانای او با مهارت خاصی سفره ، کلاه ، زنبیل و بادبزن را می‌بافد تا جایی که چشم‌ها از حرکت دست‌ها عقب می‌ماند.
این هنرمند شادگانی می‌گوید: خانواده ما همگی حصیرباف هستند و از این راه امرار معاش می‌کنیم و حصیرهای بافته شده را به مناطق مختلف کشور ارسال می‌کنیم.
او مواد اولیه حصیر بافی را، خوص (برگ درخت خرما)، گلب (مرکز شاخه‌های نخل)، حضانه، بردلایه (خوص دارای رنگ سبز)، سعفایه (خوص با کیفیت پایین برای تولید جارو) عنوان کرد.
منال درباره مراحل کارش می گوید : پس از برداشت محصول خرما (ماه‌های مرداد و شهریور) برگ‌های نخل را از درخت جدا می‌کنیم و مراحل کار آغاز می‌شود:
- چیدن خوص‌ها
- رنگرزی
- خیساندن خوص‌ها
- تهیه نخ گیاهی
او در ادامه گفت: بعد از اتمام این مراحل، حصیر باف بافت ابتدا نوار حصیری را می‌بافد و در مرحله بعد نوار‌های حصیری را متصل می‌کند و در مرحله آخر به یکپارچه سازی محصول اقدام می‌کند.
خوص‌های به دست آمده از نخل را پیش از استفاده باید کاملاً خشک کرده و در هنگام حصیر بافی، آن‌ها را دوباره خیس کرد.
او در ادامه گفت : خوص‌ها در چند رنگ کرم، سفید مایل به سبز و سفید مایل به زرد یافت می‌شود و برای تولید هر محصول حصیری معمولا ازخوص‌های بارنگ یکسان استفاده می‌شود.
بعد به گوشه‌ای رفت و ابزار‌های کار حصیر بافی مثل مِسِل (سوزن) ، مِنیل (داس)، مقراض (قیچی) و سچین (چاقو) را به ما نشان داد.
انواع حصیرهای خوزستان
محصول حصیر ممکن است از لحاظ ساختاری دارای کف، بدنه، درپوش و دسته باشد.
بر اساس دانشنامه صنایع دستی خوزستان، انواع حصیر خوزستان از نظر ساختار:
حصیر مسطح: به صورت مسطح و یکنواخت بافته می‌شود، مانند: سفره
حصیر حجمی: دارای حجم است و به صورت درب دار و یا بدون درب بافته می‌شود، مانند انواع زنبیل و سبد
البته در سال‌های اخیر با رویکرد تازه و خلاقانه به دست بافت‌های حصیری از برخی محصولات حصیر در معماری داخلی به عنوان عنصر تزئینی استفاده می‌شود.
پژوهش‌های صورت گرفته اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان انواع محصولات حصیراز نظر بافت را به ۵ نوع بافت تقسیم بندی کرده است.
حصیر ساده: بدون نقش بوده ودر ساختار آن فقط از رنگ طبیعی استفاده می‌شود.
حصیر نقش دار: دارای نقش بوده و علاوه بر رنگ طبیعی از خوص‌های رنگ رزی شده برای تزئین استفاده می‌شود.
حصیر با بافت نواری: بافت این نوع حصیر شامل نوار‌های حصیری بافته شده به یکدیگر است.
حصیر با بافت بل: نوار‌های بافته شده دراین نوع حصیر دارای بافت شطرنجی است.
حصیر با بافت بادبزن:این نوع حصیر به صورت یکپارچه و پیوسته بافته می‌شود.
دراین محصولات کاربرد‌های مصرفی بر جنبه تزئینی پیشی گرفته است.
درمیان انواع نژاد‌های نخل موجود در استان خوزستان، خوص‌های حاصل از نژاد برحی ، زاهدی ، گنتار، خوصفائیه ، بلیانی و بریم به ترتیب دارای کیفیت مرغوب هستند.
متاسفانه خشکسالی و نمکی شدن آب و زمین‌های کشاورزی منطقه در سال‌های اخیر منجر به کوتاه شدن درازا و کاهش کیفیت خوص‌ها در استان خوزستان شده و این مسئله بر کیفیت محصولات حصیری خوزستان تاثیر منفی گذاشته است.
عیب های ظاهری محصول حصیر
یکنواخت نبودن ردیف‌های بافت شده ، رنگ پس دادن ، ساییدگی ، نمایان شدن نخ‌های اتصال دهنده از لا به لای نوار‌های حصیر، شکستگی خوص‌ها ، در پوش نامتناسب با دهانه محصول ، چند رنگی و جلوه نازیبای محصول از جمله عیب‌ها ظاهری محصول به حساب می‌آید.
بسته بندی مناسب ، حلقه مفقوده زنجیره ارزش آفرین
معاون اداره کل میراث فرهنگی خوزستان با بیان این که به منظور ارتقا سطح حصیر بافی استان ، بیست محصول جدید با حفظ اصالت‌های بومی طراحی شد گفت: از مجموع بیست محصول جدید، ده نمونه‌ی آن‌ها توسط استاد کاران حصیر باف، نمونه سازی شده است.
صلاحی، بسته بندی را حلقه مفقوده زنجیره ارزش آفرین صنایع دستی دانست و گفت: هنرمندانی که قصد صادرات محصولات تولیدی
خود را دارند حتماً به الزامات بسته بندی محصول توجه کنند.
محصول حصیر باید در کیسه‌ی پلی اتیلن بی رنگ و سالم و سپس در مقوای مقاوم بسته بندی شود.
وی خاطر نشان کرد: نشانه گذاری بسته بندی ، برچسب و راهنمای نگه داری محصول از ملزومات برند سازی و ایجاد ارزش افزوده در محصول است.
بیشتر بخوانید : پامنار، خاستگاه اصلی کپو در ایران +فیلم
آسیب جدی کرونا به تولید کنندگان صنایع دستی
حیدری یکی از این صنعتگران حصیر بافی استان خوزستان است او می‌گوید: به علت همه گیری ویروس کرونا و قرنطینه بودن، مردم مثل گذشته سفارش نمی‌دهند یا اینکه برای تحویل سفارشات قبلی خودشان از منزل خارج نمی‌شوند.
او گفت: سفارشات روی دست من و باقی صنعتگران مانده است و شرایط برای صنعتگران سخت شده است .
خسارت میلیاردی کرونا به صنایع دستی استان خوزستان
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی خوزستان گفت: میزان خسارت ناشی از شیوع کرونا دراین استان در سال گذشته ۱۸ میلیارد تومان تخمین زده شده است و البته ممکن است خسارت‌ها بیش از این باشد.
شکر الله قاسمی با بیان این که در حال حاضر ۱۷۶۴ کارگاه انفرادی و ۳۲ کارگاه تولیدی صنایع دستی در استان خوزستان موجود است گفت: در حوزه حصیر بافی خوزستان ۸۰ کارگاه و بیش از ۲۰۰ نفر صنعتگر فعال مشغول به کارند.
قاسمی تصریح کرد: شیوع این ویروس هم به تولید کنندگان و هم به فروشندگان صنایع دستی آسیب جدی وارد کرده است.
معاونت صنایع دستی استان خوزستان افزود: در راستای جبران بخشی از خسارت‌های ناشی از ویروس کرونا اقدام به پرداخت تسهیلات به صنعتگران و تولید کنندگان صنایع دستی در استان شده است.
وی عنوان کرد: این اقدامات در قالب عناوین مختلف و به صورت کمک‌های بلا عوض و با تسهیلات کم بهره به تمامی صنعتگران واجد شرایط در این حوزه صورت گرفته است.
قاسمی تصریح کرد: از ابتدای شیوع کرونا مجموعاً مبلغ ۸ میلیارد تومان تسهیلات که ۴ میلیارد آن با نرخ بهره ۴ درصد و ۴ میلیارد مابقی نیز با نرخ بهره ۱۲ درصد محاسبه شد، پرداخت شد ه است و همچنین ۱۸۴ میلیون تومان تسهیلات بلا عوض در استان خوزستان تا کنون پرداخت شده است.
گام نهادن در مسیر توسعه پایدار
محصولات حصیر خوزستان علاوه برجنبه های مصرفی ، انعکاس دهنده ی فرهنگ روحیات و بخشی از هویت مردم خوزستان است .
با شناسایی جنبه های مختلف این صنعت و تعیین نقاط ضعف و قوت آن می توان در مسیر حفاظت ، رونق و توسعه پایدار گام های موثری برداشت و برای بازارهای بعد از دوران کرونا از هم اکنون اندیشید .
نویسنده : زهراکیانی