سطح خاک در دشت قزوین سالانه ۲ تا ۱۷ سانتیمتر پایین‌تر می‌رود.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز قزوین، این جدی‌ترین تهدید محیط زیستی است که در سه دهه‌ی اخیر، دامن‌گیر بسیاری از مناطق کشور از جمله استان قزوین شده و دست‌کم سی برابر بیش از نرخ جهانی است.
فرونشست زمین در نگاه کلی ، همان فروچاله‌ها، ترک برداشتن و یا شکسته شدن لایه‌های زمین است که در جای‌جای استان به ویژه دشت قزوین دیده می‌شود.
مخاطره‌ای که از آن به عنوان «فاجعه قرن» یا «بحران خاموش» یاد می‌شود، در طول چند دهه‌ی گذشته، به صورت خزنده در ۲۳۰ دشت از ۳۰۰ دشت کشور از جمله مرکز دشت حاصلخیز قزوین آغاز شده و به تدریج به حاشیه‌های این ثروت عظیم طبیعت گسترده شده است.
زمین‌شناسان بر این باورند که خطر پدیده فرونشست بیش از زلزله است؛ چراکه خرابی‌های ناشی از زمین‌لرزه پس از مدتی بازسازی می‌شود، اما منطقه‌ای که در اثر فرونشست از بین رفته و یا دچار تخلیه آبخوان شود، دیگر با هیچ انرژی و سرمایه‌گذاری قابل بازسازی نیست.
خوش‌بینانه‌اش این است که بهبود زخمِ فرونشست بر پیکره‌ی یکپارچه خاک، ۷ هزار سال زمان می‌برد.
* بمب بی‌صدای زمین
در تعریف یونسکو، فرونشست یعنی فروریزش و یا نشست سطح زمین در محور قائم که می‌تواند در مقیاس‌های بزرگ رخ دهد.
عوامل متعددی موجب این پدیده می‌شود که از حرکت آرام لایه‌های زمین، خروج گدازه‌ها، زمین‌لرزه و یا عملیات انسانی از جمله معدن‌کاری متغیر است.
اما بی‌تردید مهم‌ترین علت آن به ویژه در مراتع، اراضی کشاورزی و دشت‌ها، برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی است.
رئیس اسبق موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و اولین رئیس مرکز لرزه‌نگاری کشور می‌گوید: وقتی در اثر برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی، میزان آب کاهش می‌یابد، منافذ بین لایه‌های خاک، به علت سنگینی لایه‌های بالایی آرام‌آرام پر و در واقع تخریب می‌شود.
به گفته‌ی کمالیان، این روند به شکلی است که به ازای یک دهم سانتیمتر جابه‌جایی در عمق ۲۰۰ متری، فرونشست ۵۰ سانتیمتری در سطح زمین ایجاد می‌شود؛ بنابراین فرونشست زمین، بر اثر خالی شدن آب بافت‌های متراکم و لایه‌های زیرین خاک رخ می‌دهد و در اثر آن سطح زمین به صورت تدریجی و در برخی موارد به صورت ناگهانی فرومی‌نشیند.
به اعتقاد کارشناسان، فرونشست زمین، بر الگوی جریان‌های زیرزمینی و سطحی هم تاثیر گذاشته و کیفیت آب‌های زیرزمینی و شکل سطح زمین را دچار تغییر می‌کند؛ اما مهم‌تر از این‌ها سیل‌خیز شدن مناطق است که این خطر در دشت قزوین بسیار جدی است.
زنگ خطر جدی دیگر کویری شدن دشت است.
به گفته‌ی رمضانی معاون بهره‌برداری و توسعه منابع آب شرکت آب و فاضلاب استان میزان ذخایر سفره‌های آب در دشت قزوین در اوایل دهه ۱۳۴۰ تقریبا ۵۰۰ میلیون مترمکعب برآورد شده بود. از آن زمان تا دو سه سال پیش، سالانه یک و نیم میلیون متر مکعب از این ذخایر برداشت شده و همین روند در ۴ هزار حلقه چاه غیرمجاز ادامه دارد.
یعنی با روند فعلی مصرف آب، طی ۱۰ سال آینده دشت آبرُفتی قزوین بی‌آب شده و به کویر تبدیل خواهد شد.
* سوءمدیریت‌ها یکی از دلایل فرونشست زمین
سوءمدیریت بی‌شک یکی از دلایل مهمی است که باعث شده امروز مناطقی از کشور از جمله دشت قزوین، دچار این مشکل شود. اما مسئله مهم در وقوع چنین پدیده‌هایی در منطقه‌ای مانند قزوین، عامل انسانی است که عملکرد نادرست آن در برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی نمود دارد. این مسئله تاکنون نیز خسارت‌های فراوانی به مجموعه اراضی کشاورزی وارد آورده است.
براساس نتایج به دست آمده، طی دهه‌های گذشته، همین پدیده‌ی بحرانی ناشی از سوء مدیریت، بسیاری از اراضی کشاورزی و حاصلخیز کشور، از جمله دشت قزوین را تحت تاثیر قرار داده و نگرانی‌های زیادی در زمینه‌ی کاهش راندمان کار را نیز به همراه داشته است؛ موضوعی که در سالیان اخیر در کنار خشکسالی‌ها، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و شکاف‌هایی تا عمق چند متر، مشکل تازه‌ای به حوزه کشاورزی وارد کرده است.
* فرونشست زمین هشداری جدی در بروز بحران
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین می‌گوید: به سبب تغییر اقلیم و تبدیل بارش‌ها از برف به باران و بر اثر خشکسالی‌ها از اوایل دهه ۸۰ تاکنون نه تنها آب‌های زیرزمین تغذیه نشده، بلکه با برداشت‌های بی‌رویه آب از دشت‌ها روز به روز، سطح ایست آبی آنها کاهش یافته است.
یدالله ملکی می‌افزاید: فرونشست زمین در برخی مناطق جنوبی استان و نیز افت ۲۰ تا ۴۰ متری سطح آب‌های زیرزمینی در دهه گذشته علائم هشداردهنده‌ای در بروز بحران برای دشت قزوین است که برای حل آن باید به سرعت چاره‌اندیشی کنیم.
ملکی اضافه می‌کند: آبخوان دشت قزوین بزرگترین منبع برای تامین آب مورد نیاز کشاورزی و شرب و صنعت استان است که ضریب ذخیره آن بین ۵ تا ۶ درصد و ذخیره آب آن ۱۶ تا ۱۸ میلیارد مترمکعب است.
* کاهش ۹ سانتیمتری سطح آب‌های زیرزمینی در سال
با افزایش میزان مصرف آب، سالانه شاهد کاهش سطح آب‌های زیرزمینی به میزان ۹۰ سانتیمتر هستیم.
وی اضافه می‌گوید: این روند در ۱۳ سال گذشته موجب افت ۲۰ تا ۴۰ متری آب در دشت قزوین شده که در منطقه بوئین‌زهرا بیش از سایر مناطق است.
به گفته ملکی فرونشست زمین و پیشروی شوری آب علائم هشداردهنده‌ای است که زنگ خطر بحران در دشت قزوین را به صدا درآورده که باید با ارائه راهکار‌های کارشناسی از پیشروی بحران جلوگیری کنیم.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین می‌گوید: سالانه با کسری ۲۵۰ میلیون مترمکعبی آب در مخازن روبرو هستیم که امیدواریم با بارش‌های خوب، بخشی از این کمبود برطرف شود.
یدالله ملکی می‌گوید: یکی از مشکلات حوزه آب استان، برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی است و اگر برای آن چاره‌جویی نشود شاهد فرونشست بیشتر دشت قزوین خواهیم بود.
* برداشت سالانه یک میلیارد و ۵۴۰ میلیون مترمکعب آب از دشت قزوین
آنطور که مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای می‌گوید: سالانه بیش از یک میلیارد و ۵۴۰ میلیون متر مکعب آب در دشت قزوین برداشت می‌شود که این میزان باید به ۸۷۰ میلیون مترمکعب کاهش یابد.
ملکی می‌افزاید: خسارات افت آب زیرزمینی غیرقابل جبران است و باعث فرونشست زمین، کف‌شکنی و خشک شدن چاه‌ها و در نتیجه کاهش کیفیت و کمیت آب خواهد شد که آثار این پیامد‌ها در دشت قزوین سالهاست مشاهده می‌شود.
او می‌گوید: دشت قزوین که زمانی مملو ازمحصولات کشاورزی و تکاپوی کشاورزان بوده، در حال حاضر به بیابانی بی‌روح تبدیل شده که این وضعیت سال به سال بدتر هم می‌شود.
اهمیت این موضوع آنجا مشخص می‌شود که به لحاظ تاریخی، دشت قزوین از نظر کشت محصولات متنوع، یکی از مناطق استراتژیک و مهم کشور و منطقه بوده، اما متاسفانه به علت برخی بی‌مبادلاتی‌ها و تخلیه بی‌رویه سفره‌های آب زیرزمینی، این دشت به معضل مهم محیط‌زیستی با عنوان فرونشست روبرو شده که روز به روز نیز وضعیت آن وخیم‌تر از گذشته می‌شود.
* قزوین جزو ده استان اول در پدیده‌ی فرونشست
امروزه ۱۵ استان کشور با بحران فرونشست زمین روبرو هستند و قزوین جزو ۱۰ استان نخست این معضل قرار دارد؛ حدود ۲۰ سال است که خشکسالی، این استان، به خصوص دشت قزوین را تهدید می‌کند
نتایج تحقیقات اخیر بر روی دشت قزوین نشان داده که افت شدید آب‌های زیرزمینی طی سال‌های اخیر براثر برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب صورت گرفته تا جایی که بعد از زلزله سال ۱۳۴۲ بویین‌زهرا، کارشناسان سازمان ملل در بازدید خود از این استان، ظرفیت دشت قزوین را ۵۰۰ میلیون متر مکعب برآورد کرده بودند در صورتی که متاسفانه میزان برداشت آب از این دشت بیش از یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون متر مکعب برآورد شده است.
یوسف شیخ الملوکی مدیرکل هواشناسی استان هم می‌گوید: فشار به محیط زیست طبیعی، تغییر اقلیم، افزایش تقاضای آب، افزایش جمعیت و افزایش دمایی که پس از صنعتی شدن ایجاد شده باعث کاهش بارش نزولات آسمانی شده است.
* ده‌ها متر عمق فرونشست زمین در دشت قزوین
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قزوین نیز می‌گوید: عمق فرونشست زمین در دشت قزوین از چند سانتیمتر شروع می‌شود و تا ده‌ها متر هم می‌رسد.
محسن قاسم‌زاده می‌افزاید: تَرَک‌های ایجاد شده در برخی مناطق، در شعاع کمتر از صد متری جاده اصلی است و پیشروی آنها برخی مناطق مسکونی را هم تهدید می‌کند.
قاسم‌زاده اضافه می‌کند: رشد فزاینده جمعیت و تبدیل اراضی مستعد کشاورزی به زمین‌هایی برای ساخت و ساز شهری، برداشت خاک توسط کوره‌های آجرپزی، دستکاری توپوگرافیکی و موفولوژیکی از طریق احداث راه‌های ارتباطی از جمله عوامل غیرطبیعی است که باعث آلودگی و فرسایش و در نهایت فرونشست خاک می‌شود.
او بهره‌برداری از معادن بدون رعایت ملاحظه‌های محیط‌زیستی و استفاده غیراصولی در بهره‌برداری از منابع آب‌های سطحی را از دلایل دیگر فرسایش خاک ذکر می‌کند.
مدیرکل منابع طبیعی وآبخیزداری استان اضافه می‌کند: فرسایش خاک در شرایط کنونی در جهان حدود ۸.۵ تن، اما این میزان در ایران ۲۴ تن و در استان قزوین ۱۲ تا ۱۴ تن است.
* ساختمان‌های قزوین ۱۶ سانتیمتر نشست دارد
کارشناس مهندسی ساختمان استان قزوین می‌گوید: کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و بی‌توجهی به مطالعات ژئوتکنیک در استان موجب شده تا شاهد نشست ۱۶ سانتیمتری در ساختمان‌های شهر قزوین باشیم.
امیر کلهر درباره فرونشست ساختمان می‌افزاید: تغییر حجم خاک به علت تنش‌های اعمالی منجر به فرونشست می‌شود که از نگاه فرونشست‌ها تا حد مجاز می‌توان آن را پذیرفت و از برخی نشست‌ها جلوگیری کرد.
کلهر اضافه می‌کند: در ساختمان‌های ۴ طبقه نشست بین یک تا دو سانتیمتر مجاز است و بیشتر از آن موجب ترک خوردن ساختمان می‌شود.
کلهر می‌گوید: به علت کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در استان، شاهد فرونشست تا ۱۶ سانتیمتر هستیم از این رو باید توجه به مقررات ملی ساختمان در ساخت و ساز‌ها جدی گرفته شود.
وقتی فرونشست صورت می‌گیرد یعنی اینکه حفره‌های خالی زیرزمین که خالی از آب می‌شود، بسته شده و هر قدر هم بعد‌ها با بارندگی روبرو باشیم دیگر ظرفی برای جمع‌آوری آب نمی‌ماند؛ به معنای دیگر وقتی سفره از بین می‌رود منفذ‌ها بسته و دیگر آبی در آن جمع نمی‌شود.
* نابودی زیرساخت‌های شهری
علی بیت اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی درباره‌ی مکانیسم فرونشست زمین در اراضی شهر‌ها می‌گوید: سطح زمین بر اثر اُفت آب‌های زیرزمینی پایین می‌رود که نتیجه‌ی حفر چاه‌های متعدد برای تامین آب شرب است.
به گفته‌ی وی در چنین شرایطی لوله‌های گاز، فاضلاب و آب، و همچنین سازه‌های شهری مثل بناها، جاده‌ها و خطوط آهن، تحت تاثیر این پدیده قرار گرفته و آسیب پذیر، گسیخته و در نهایت تخریب می‌شوند.
از این رو این پدیده علاوه بر آنکه دشت‌ها را از بین می‌برد، زیرساخت‌های شهری را نیز نابود می‌کند.
* بحران پیشِ رو
بحران فرونشست زمین، تبعات زیادی بر اقتصاد کشاورزی و زندگی شهری دارد که شاید مهم‌ترین آنها، پیامد‌های محیط زیستی باشد.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری قزوین می‌گوید: ۴۵ درصد دشت قزوین یعنی وسعتی حدود ۲ هزار و ۴۰۰ هکتار، گرفتار برداشت‌های بی‌رویه آب و فرونشست زمین است.
به گفته‌ی مهدی‌خانی غیر از شهرستان آوج، همه شهرستان‌های استان، به طور مستقیم با پدیده فرونشست درگیر هستند و این خطر در برخی مناطق بسیار جدی است.
این گفته، وقتی معنا پیدا می‌کند که بدانیم دست‌کم ۱۳۰ روستا با جمعیتی حدود ۱۰۰ هزار نفر در این محدوده قرار دارد؛ و اگر زندگی نیمی از این جمعیت وابسته به زمین باشد، در کمتر از یک دهه، شاهد مهاجرت‌های گسترده خواهیم بود.
مثلا در حاشیه جاده بوئین‌زهرا، گسل‌های ناشی از فرونشست زمین به ۲۵۰ متری روستای زلیخا رسیده و این یعنی، زنگ خطر تخلیه‌ی روستا در سال‌های نه چندان دور!
در جنگل‌های فتح‌آباد بوئین‌زهرا فاجعه عمیق‌تر است؛ فرونشست زمین در مناطق جنوبی به طول یک کیلومتر گسترده شده و آنقدر به دل خاک نفوذ کرده که عمق شکاف مشخص نیست. دیدن این شکاف‌ها یعنی به زودی باید منتظر فروچاله‌هایی نظیر دشت کبودرآهنگ باشیم که جان شهروندان را هم تهدید می‌کند.
تنها شانس اهالی منطقه این است که اراضی شکسته شده، متعلق به اداره کل منابع طبیعی است و لااقل با فنس‌کشی می‌توان مانع ورود افراد به محدوده‌ی خطر شد.
غیر از این موارد، فرونشست زمین، زیرساخت‌های صنعتی و خدماتی را هم تهدید می‌کند.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین می‌گوید: فرونشست زمین به زیرساخت‌های بزرگ از جمله نیروگاهها، خطوط ارتباطی، بزرگراه‌ها و خطوط راه‌آهن و جاده‌ها خسارت وارد می‌کند و جبران این خسارت‌ها نیازمند صرف هزینه‌های هنگفت است.
مدیرکل مدیریت بحران هم از ۳۴۰ کیلومتر تاسیساتی می‌گوید که درگیر فرونشست زمین هستند؛ از خطوط برق و راه‌آهن گرفته تا فرودگاه، شهرک‌ها و نواحی صنعتی و حتی نیروگاه شهیدرجایی!
این وضعیت، به اندازه‌ای شکننده است که در صورت بروز زلزله‌ی ۶ ریشتری، می‌تواند کل تاسیسات را به کام زمین فرو ببرد. به ویژه اینکه دوره‌ی بازگشت فعالیت گسل‌های استان فرارسیده و تنها در یک نمونه، برای گسل باراجین، حداقل ۷ ریشتر زلزله به شعاع ۸۰ کیلومتر پیش‌بینی شده است.
اما نکته قابل تامل در این میان، برنامه‌ریزی برای جانمایی تاسیسات جدید در حریم خطِ گسل است مثلا اینکه مطالعات راه‌اندازی شرکت فولادی یا نیروگاه سیکل ترکیبی در بوئین‌زهرا آغاز شده؛ حال آنکه دشت قزوین نه از نظر منابع آبی و نه از منظر توپوگرافی زمین، تاب‌آوری تاسیسات جدید ندارد!
* از تهدید تا راه‌حل
کنترل برداشت آب‌های زیرزمینی، تغذیه آبخوان‌ها و مدیریت آب‌های سطحی اصلی‌ترین راه‌حل بحران فرونشست زمین است؛ مشروط به اینکه منابع معتنابهی از آب موجود باشد.
مدیرکل مدیریت بحران می‌گوید: اُفت سطح سفره‌های زیرزمینی به ۲۰ متر رسیده و در برخی مناطق از جمله فتح‌آباد، که تا چند سال پیش، آب در ۹۰ متری سطح زمین در دسترس بود، حالا به ۱۸۰ متر رسیده است.
این یعنی محدودیت شدید منابع آبخوان‌ها در دشت قزوین؛ حال آنکه دشت قزوین از سال ۱۳۴۵، دشت ممنوعه اعلام شده بود!
از این رو چاره‌ای جز مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز و جایگزین کردن کشت مکانیزه به چای کشت و زراعت سنتی باقی نمانده است.
از سوی دیگر تغذیه آبخوان‌ها اولویت دارد؛ موضوعی که هر چند با بارندگی‌های مداوم و افزایش نفوذپذیری خاک ارتباط مستقیم دارد، اما نیازمند ایجاد حوضچه‌هایی برای تغذیه مصنوعی است.
نظیر ۵ حوضچه‌ی تغذیه مصنوعی در حوزه‌ی بیدستان که در شرایط ثبات، عملکرد ذخیره‌سازی دارد و در فصول بارندگی و طغیانی شدن رودخانه‌های فصلی به مثابه‌ی سوپاپ اطمینان عمل می‌کند.
در کنار این موضوع، باید مدیریت روان‌آب‌ها مورد بازنگری قرار گیرد.
به گفته‌ی مهدی‌خانی بازنویسی و بازنگری حقآبه‌های استان ضروری است.
او می‌گوید: آب‌های سطحی در استان به ویژه در مناطق جنوبی مدیریت درستی نمی‌شود. به طور مثال آب رودخانه‌های حاجی‌عرب و خررود از سمت دشت الله‌آباد، به خارج از استان و به استان البرز هدایت می‌شود.
در پاسخ به این سوال اساسی و مهم، که چگونه می‌توانیم با فرونشست زمین مقابله کنیم، معاون هماهنگی امورعمرانی استانداری قزوین هم این‌گونه پاسخ می‌دهد: تدابیر مختلفی برای پیشگیری از فرونشست خاک صورت گرفته و این موضوع در اولویت مدیریت اجرایی استان به ویژه استانداری قرار گرفته است.
علی فرخزاد پلمپ چاه‌های غیرمجاز، برنامه‌ریزی برای کم کردن میزان مصرف چاه‌های مجاز به عنوان راه‌حل کوتاه‌مدت و برنامه‌ریزی برای مکانیزه کردن سیستم کشاورزی و استفاده از پساب‌ها به عنوان برنامه‌ی بلند‌مدت را از جمله برنامه‌های در دست اقدام ذکر می‌کند.
* مسدود کردن بیش از سه هزار و ۱۰۰ چاه آب
فرخزاد اضافه می‌کند: با حمایت دستگاه‌های ذیربط از جمله شرکت آب منطقه‌ای و به خصوص دستگاه قضایی استان موفق شده‌ایم بیش از هزار و ۷۰۲ حلقه چاه آب فرم ۵ و یک هزار و ۶۰۰ حلقه چاه آب فرم ۲ را از سال ۹۶ تا امروز مسدود کنیم؛ انسداد سایر چاه‌های غیرمجاز نیز در دستور کار است.
او می‌گوید: با توجه به اخطار‌های داده شده به یک هزار و ۱۸۸ حلقه چاه آب فرم یک، جهت نصب کنتور‌های هوشمند، ۲۷۵ حلقه آن پر و مسلوب‌المنفعه شده و دیگر به آنان مجوز داده نخواهد شد.
با این حال نمی‌توان از نقش تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پی‌درپی در طول سه دهه‌ی اخیر در خصوص فرونشست زمین چشم‌پوشی کرد به نحوی که میزان نزولات جوی به کمتر از یک سومِ میانگین ۵۰ ساله رسیده است.
فرونشست زمین، همان زلزله خاموش و تدریجی است که روند آن قابل اندازه‌گیری، کنترل و پیشگیری است. واقعیتی که برای حفظ آب، سکونت‌گاه‌ها، محیط زیست و به طور کلی حیات انسانی باید مدیریت شود.
دشت قزوین با ۴۴۳ هزار هکتار وسعت از نظر پیشینه تاریخی، کشت محصولات کشاورزی استراتژیک و وجود گونه‌های جانوری دارای اهمیت بسیار بالایی است.
با وجود چنین استعدادی باید هر چه زودتر تدابیر بهتری اندیشید تا بحران فرونشست زمین و کاهش سفره‌های آب زیرزمینی در دشت قزوین متوقف شود.
نویسنده: معصومه هاشمی