در حالی که ۷۵ درصد محصولات گلخانه‌ای استان یزد به خارج صادر می‌شود، فقدان برنامه‌های حمایتی باعث شده سود سرشار این صنعت نصیب واسطه‌ها شود.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز یزد، از هر طرف به کویر ختم می‌شود و بیابان‌هایی که بی آب و علف است. اینجا یزد است، در مرکزی‌ترین نقطه ایران. استانی کم آب و خشک که در شمار کم بارش‌ترین مناطق کشور محسوب می‌شود و بر اساس آخرین اخبار، بیش از ۱۵ سال است که با بحرانی به نام خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کند. بحرانی که باعث شده تا بیش از ۲۵۰ میلیون مترمکعب از حجم منابع آب زیرزمینی استان یزد کاهش یابد و کم آبی و عطش کویر را دوچندان کند.
اما همه‌ی ماجرا، خشکسالی و کم آبی و عطش نیست. روی دیگر سکه، سختکوشی مردمان کویر است. آنها بخوبی از نیاکان خود آموخته اند که قدر داشته هایشان را بدانند. آری اینجا، آب کیمیاست و قطره قطره آن ارزشی دارد هم وزن طلا. مسئله‌ای که باعث شده تا کشاورزان خطه کویر از آن بیشترین بهره را ببرند و در دل کویر محصولات متنوع کشاورزی تولید کنند.
محصولات کم آبخواهی همچون گیاهان دارویی، زعفران، پسته و زیتون که ناجی حیات کشاورزی استان یزد شده است، اما در این بین، کشت محصولات گلخانه‌ای جایگاهی در بین تولیدات کشاورزی خطه کویری یزد پیدا کرده که بیا و ببین.
تاریخچه کشت گلخانه‌ای
کشت گلخانه ای، فرآیند کشت محصولات زراعی و سبزیجات در محیط اکوسیستم گلخانه است. روشی که به کشاورزان این امکان را می‌دهد تا ضمن افزایش کیفیت محصولات، بازدهی را افزایش دهند.
ایده پرورش گیاهان در مناطق تحت کنترل از زمان روم وجود داشته است. از آنجاییکه تیبریوس، امپراتور روم، روزانه یک سبزی خیار مانند می‌خورد باغبان رومی از روش‌های مصنوعی (شبیه به سیستم گلخانه‌ای امروزی) برای رشد این گیاه استفاده می‌کردند تا هر روز سال این میوه را به صورت تازه برای سفره او فراهم کنند.
گلخانه‌ها سپس در هلند و بعد در قرن ۱۷ در انگلیس به همراه گیاهان گلخانه‌ای ظاهر شدند. برخی از این تلاش‌های اولیه نیاز به کار عظیمی برای کاهش سرمای شب یا زمستان داشتند. در تأمین گرمای کافی و متعادل در این گلخانه‌ها مشکلات جدی وجود داشت. اولین گلخانه گرم در انگلیس در سال ۱۶۸۱ در باغ چلسی بنا شد. امروزه هلند دارای بزرگترین گلخانه‌های جهان است که برخی از آنها آنقدر گسترده هستند که می‌توانند سالانه میلیون‌ها تن سبزیجات تولید کنند.
کشت گلخانه‌ای در ایران برای اولین بار در سال ۱۳۳۵ توسط آلمانی‌ها وارد کشور شد که از نوع گلخانه‌ی شیشه‌ای با اسکلت فلزی بود که به منظور کار‌های پژوهشی مورد استفاده قرار می‌گرفت سپس با ورود پوشش‌های پلاستیکی اغلب گلخانه‌ها با اسکلت چوبی و پوشش پالستیکی ساخته شد که از منطقه فلاورجان اصفهان می‌توان به عنوان نخستین مناطق کشت محصولات گلخانه‌ای ایران یاد کرد.
هم اکنون بیش از هشت هزار و ۵۰۰ گلخانه مدرن و سنتی سراسرکشور احداث شده است که بیش از ۳۰۰ هزار نفر در این شغل امرار معاش و انواع محصولات گلخانه‌ای نظیر خیارسبز، گوجه فرنگی، بادمجان، کدو، فلفل دلمه ای، توت فرنگی، گل‌های زینتی و ... تولید می‌کنند.
یزد، رتبه دوم تولید محصولات گلخانه‌ای
بر اساس آمار‌های اعلام شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی، کشت گلخانه‌ای نقش بسزایی در افزایش بهره وری آب دارد؛ به طور مثال برای تولید هر کیلوگرم گوجه فرنگی و خیارسبز، ۳۰۰ تا ۴۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود در حالی که با انتقال کشت این محصول به فضای گلخانه می‌توان مصرف آب را به ۲۵ تا ۳۰ لیتر کاهش داد.
افزایش تولید در سطح نیز از دیگر مزایای کشت گلخانه‌ای است بطوریکه اگر در یک سطح مشخص ۳۰ تا ۳۵ تن محصول تولید شود با انتقال به فضای گلخانه در همان سطح در دو دوره کشت بیش از ۵۰۰ تن محصول تولید خواهد شد.
علاوه بر صرفه جویی در مصرف آب و تولید محصول بیشتر، سلامت محصول تولیدی گلخانه‌ها و اشتغالزایی نیز از دیگر مزایای توسعه کشت گلخانه‌ای است. مزایایی که باعث شد تا کشاورزان یزدی در چند سال اخیر به کشت محصول در محیط گلخانه روی بیاورند.
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان یزد با بیان اینکه محدودیت منابع آبی باعث شده تا کشاورزان یزدی کشت‌های فضای باز را به گلخانه‌ها تبدیل کنند می‌گوید: هم اکنون ۳ تا ۵ درصد آب کشاورزی استان در گلخانه‌ها استفاده می‌شود و این در حالیست که بهره وری آن ۱۵ برابر محصولات کشاورزی دیگر است.
اکبر شیخ علیشاهی به میزان تولید محصولات گلخانه‌ای اشاره می‌کند و می‌افزاید: با تولید سالانه ۶۰۰ هزار تن محصولات گلخانه ای، استان یزد در رتبه دوم جای گرفته که عمده‌ترین محصولات شامل گوجه فرنگی و خیارسبز است.
وی می‌افزاید: در سالهای اخیر با ترغیب کشاورزان و اعطای تسهیلات به آنها، سطح زیرکشت گلخانه‌ای از هزار و ۱۶۰ هکتار به دو هزار هکتار رسیده است که بدین لحاظ یزد پس از استان‌های تهران، کرمان و اصفهان در رتبه چهارم قرار دارد.
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان یزد همچنین با اشاره به تولید ۲۲ درصد محصولات گلخانه‌ای کشور در استان یزد، می‌گوید: افزایش کشت گیاهان دارویی، گل محمدی و زعفران و شیوه کشت نشائی از اولویت‌های کشت گلخانه‌ای استان است که با اجرای طرح تأمین تسهیلات ایجاد سایبان‌ها در باغات استان می‌توان تبخیر آب در این بخش را تا ۳۰ درصد کاهش داد.
حیات کشاورزی یزد با تولید محصولات گلخانه‌ای
در بین مناطق استان یزد، اشکذر بیشترین سطح زیرکشت گلخانه‌ها را به خود اختصاص داده است بگونه‌ای که با تولید ۱۵۰ هزار تن انواع محصولات صیفی، سبزی و گیاهان زینتی در سطحی معادل ۵۳۰ هکتار، سرآمد است. در این بین شرایط مساعد اقلیمی، منابع آبی و برگزاری کلاس‌های آموزشی-ترویجی نیز باعث شده تا کشت‌های گلخانه‌ای از عوامل موفقیت گلخانه داران اشکذری به حساب آید.
به شهرستان اشکذر می‌روم. جایی در ۲۲ کیلومتری شمال شهر یزد که در بین کشاورزان یزدی به شهر گلخانه‌ها معروف است. با علی آقا یکی از گلخانه داران روستای چرخاب اشکذر وعده کرده ایم، کسی که بیش از سه هکتار از اراضی کشاورزی خود را به کشت محصولات گلخانه‌ای اختصاص داده است.
او مهمترین دلیل روی آوردن به کشت گلخانه‌ای را بارش کم باران و کمبود منابع آبی در منطقه عنوان می‌کند و می‌گوید: اکنون زمین خشک و بایری که داشتم به گلخانه‌ای پرمحصول تبدیل شده است نه تنها خود بلکه اکنون ۲۰ نفر اینجا مشغول به کارند و روزی شان را از این راه بدست می‌آورند.
براستی رونق تولید و اشتغال را می‌توان در این منطقه کوچک دید. هر طرف را که می‌نگری، تحرک و پویایی موج می‌زند. آقای ارجمندی هم از دیگر گلخانه داران اشکذری است که در سطح سه و نیم هکتار از گلخانه خود فلفل دلمه‌ای کاشته است و از هر هکتار ۲۰ تن محصول برداشت و روانه بازار می‌کند.
در یکساعتی که در این گلخانه هستم به سراغ کارگران هم می‌روم. کسانی که سالهاست دسترنج کارشان در تولید محصولات گلخانه‌ای را بر سر سفره‌های ایرانی می‌گذرانند.
احمد، جوان ۳۰ سالهای است که به قول خودش "عشقش، کشاورزی است و بس". دقایقی با او همصحبت می‌شوم. احمد از کار در گلخانه ابراز خرسندی می‌کند و می‌گوید: این نوع کشت، بهترین راهکار برای تولید محصولات کشاورزی است چراکه با کمترین میزان آب می‌توان بیشترین بهره وری را در تولید محصول داشت.
او اکنون با کار در گلخانه چند سالی است که به رشته کشاورزی روی آورده و در حال تحصیل در این حوزه است.
کمی جلوتر، مرد میانسالی در حال برداشت فلفل‌های خوش رنگِ دلمه‌ای است. حاج اکبر برایم از مزایای کشت گلخانه‌ای می‌گوید و می‌افزاید: افزایش کیفیت محصول تولیدی با کنترل دقیق‌تر آفات و بیماری‌ها، کاهش مصرف سموم که باعث افزایش کیفیت محصول و افزایش صادرات و حفظ محیط زیست می‌شود و همچنین تولید بیش از یک محصول در سال ازمزایای این نوع کشت است.
رونق تولید و اشتغال در در دل کویر با راه اندازی گلخانه‌ها
در یکسال گذشته بیش از هزار و ۲۵۰ هزار نفر در بخش گلخانه‌های استان یزد مشغول به کار شدند. خبری که مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان یزد اعلام می‌کند و می‌گوید: این تعداد نیروی کار با احداث ۱۵۶ هکتار گلخانه جدید در مناطق مختلف مشغول به کار شدند.
اکبر شیخ علیشاهی می‌افزاید: متقاضیان ساخت ۳۰ هکتار گلخانه با معرفی این سازمان به بانک‌های عامل، ۱۶۰ میلیارد ریال وام ارزان قیمت دریافت و متقاضیان ساخت ۱۲۰ هکتار گلخانه دیگر هم بدون دریافت وام بانکی و با سرمایه شخصی خود اقدام به ساخت گلخانه کردند.
او می‌گوید: سازمان جهاد کشاورزی استان یزد، برنامه توسعه گلخانه‌ها را در دستور کار دارد بطوریکه طبق برنامه ریزی تا سال ۱۴۰۴، سالانه ۱۵۰ هکتار به سطح گلخانه‌های این استان افزوده می‌شود.
با این اوصاف اکنون با توسعه کشت‌های گلخانه‌ای در استان یزد، زمینه اشتغال بیش از ۱۶ هزار نفر در این بخش فراهم شده است و آنگونه که کارشناسان معتقدند میزان اشتغال در هر هکتار نسبت به کشت‌های زراعی و باغی، ده برابر است.
بازار گرمی محصولات گلخانه ای، در آنسوی مرز‌ها
تولید محصولات کشاورزی در فضای بسته و گلخانه‌ای صرفه بالای اقتصادی دارد به طوریکه به لحاظ کیفیت مناسب آن، می‌توان به سایر کشور‌ها صادر کرد مسئله‌ای که اهمیت ترویج کشت‌های گلخانه‌ای را دوچندان می‌کند.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان یزد می‌گوید: از ۶۰۰ هزار تن محصول گلخانه‌ای که سالانه در گلخانه‌ها تولید می‌شود، ۴۵۰ هزار تن آن یعنی چیزی معادل ۷۵ درصد آن به کشور‌های روسیه و حوزه خلیج فارس صادر می‌شود.
سیدابوالفضل وکیلی به ارزآوری خوب محصولات گلخانه‌ای اشاره می‌کند و می‌افزاید: خیارسبز، گوجه فرهنگی، فلفل دلمه‌ای سبز و بادمجان از محصولات صادراتی استان یزد به خارج از کشور است.
نه به نام یزد و نه به کام یزد
همانطور که به آن اشاره شد، ۷۵ درصد محصولات گلخانه‌ای یزد به خارج از کشور صادر می‌شد. مسئله‌ای که باید سود خوبی هم برای کشاورزان یزدی به ارمغان آورد. اما انگار اینطور نیست. وقتی با گلخانه داران گفتگو می‌کنم از روی دیگر فروش محصولاتشان می‌گویند. محصولاتی که خریداران فراوانی در آنسوی مرز‌ها دارد، اما سود چندانی دستِ گلخانه دار یزدی را نمی‌گیرد.
"سود صادرات در جیب دلالان"، مسئله‌ای که آقای دهقان از گلخانه داران یزدی به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: بیشترین سود حاصل از فروش محصولاتمان را واسطه‌ها می‌برند.
او می‌افزاید: در شرایطی که کشاورزان هزینه‌های زیادی بابت پول کارگر، سیستم‌های گلخانه ای، کود و سم متقبل می‌شوند، متاسفانه محصولشان با پایین‌ترین قیمت خریداری می‌شود، موضوعی که سبب می‌شود بسیاری از گلخانه داران یزدی از ادامه کار منصرف شوند و عطای این کار را به لقایش ببخشند.
آقای میرجلیلی هم که ده سالی است محصولات گلخانه‌ای تولید می‌کند، بسته بندی و بازاریابی نامناسب محصولات گلخانه‌ای یزد را یکی از مشکلات بزرگ این بخش می‌داند و می‌گوید: متاسفانه به دلیل نداشتن دانش فنی در بازار صادرات، مجبوریم به کمک واسطه ها، فروش صادراتی مان را انجام دهیم که برایمان به صرفه نیست.
اما مشکلات فروش و صادرات محصولات گلخانه‌ای یزد به همینجا ختم نمی‌شود. آقای زارع که از کشاورزان کهنه کار یزدی است و به قول خوش مویی در این آسیاب سپید کرده است، می‌گوید: وقتی بسته بندی هایمان مطابق استاندارد‌های صادراتی نیست، وقتی سلیقه بازار خارجی را نمی‌دانیم و در نهایت حمایتی هم برای صادرات محصول از مقصدِ استان یزد به خارج از کشور، زمینه صورت نمی‌گیرد، مجبوریم محصولمان را به واسطه‌ها بفروشیم که نتیجه اش گمنامی محصولاتمان می‌شود.
او با اشاره به اینکه تولید کنندگان، قدرت رقابت با واسطه‌ها را ندارند و مجبورند محصولات خود را پایین‌تر از قیمت بازار به آنها بفروشند، می‌افزاید: با این شرایط نه محصول گلخانه‌ای به نام یزدی‌ها در بازار خارجی به فروش می‌رسد و نه سود حاصل از صادرات، عایدمان می‌شود.
تسهیل صادرات محصولات گلخانه‌ای یزد؛ از حرف تا عمل
چندی پیش بود که مشکلات صادرات محصولات گلخانه‌ای یزد برای بررسی به نشست شورای گفتگوی دولت و بخش خصوصی آمد (هشتم مردادماه ۱۴۰۰). نشستی که در آن استاندار یزد بر استفاده از رایزن‌های بازرگانی برای صادرات محصولات گلخانه‌ای کرد و گفت باید پیگیری‌های لازم برای جذب یارانه صادرات این محصولات صورت گیرد تا بتوانیم در بازار‌های جهانی حضور فعالی داشته باشیم.
محمدعلی طالبی از پیگیری هایش برای تسهیل صادرات و مانع زدایی برای صادرات محصولات گلخانه‌ای یزد خبر داد و با تعیین مهلت دو ماهه برای مسئولان، آنها را مکلف به پیگیری مسئله صادرات هوایی محصولات کشاورزی، استفاده از رایزن‌های بازرگانی و گسترش بازار‌های صادراتی کرد.
برای بررسی بیشتر موضوع صادرات محصولات گلخانه‌ای به سراغ مدیرعامل شرکت تعاونی گلخانه داران استان یزد می‌روم. سیدمسعود مجید دهقان می‌گوید: حمل و نقل محصولات گلخانه‌ای هم اکنون بصورت جاده‌ای انجام می‌شود که به دلیل طی مسافت، خسارات زیادی را به فعالان این صنعت وارد می‌کند.
او با اشاره به اینکه این شیوه جابجایی، زمانبر است می‌افزاید: این کار باعث اتلاف وقت ۱۷ روزه در گمرکات مرزی و خسارت ۳۰ درصدی به کیفیت محصولات گلخانه‌ای می‌شود که یکی از مشکلات عمده ما در بخش صادرات است.
مشکلات را با رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان یزد در میان می‌گذارم. سیدابوالفضل وکیلی از ایجاد سامانه صادراتی تولیدات گلخانه‌ای خبر می‌دهد و می‌گوید: جلسات متعددی برای مکان یابی پایانه صادراتی در استان یزد تشکیل شده است و در آینده نزدیک شاهد صادرات محصولات گلخانه‌ای به صورت ترانزیت هوایی و ریلی خواهیم بود.
بسته بندی محصولات، از دیگر مشکلات پیش روی صادرات محصولات گلخانه‌ای کشاورزان یزدی است. مسئله‌ای که همه کشاورزان قادر به انجام آن نیستند. وقتی این مسئله را با معاون باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان یزد مطرح می‌کنم، او از اقدامات سازمان در این باره می‌گوید و می‌افزاید: با راه اندازی ۵۴ واحد جمع آوری محصولات گلخانه ای، بسته بندی محصولات به صورت مکانیزه و تخصصی صورت می‌گیرد که در نظر داریم با توسعه این بخش، بتوانیم جوابگوی همه‌ی گلخانه داران باشیم.
آنگونه که از خبر‌ها پیداست، مسئولان همه در تلاشند تا بازار فروش و صادرات محصولات گلخانه ای، رونق یابد. مسئله‌ای که اگر محقق شود، می‌توان به آینده‌ای روشن برای گلخانه داران یزدی امیدوار بود.
برداشت پول از خاک تفتیده‌ی کویر
محصولات گلخانه‌ای از کشت‌های نوین است که بعنوان صنعتی رو به رشد در بخش کشاورزی دنیا محسوب می‌شود. با در نظر گرفتن نیاز روزافزون بازار به پرورش و کشت انواع مختلف گلها، گیاهان زینتی، سبزیجات و صیفی جات تازه و خارج از فصل، رونق گلخانه‌ها می‌تواند به یکی از پولسازترین بخش‌های کشاورزی تبدیل شود.
حال که به دلیل شرایط اقلیمی و کمبود منابع آبی، چند سالی است کشاورزان یزدی، کشت گلخانه‌ای را به کشت‌های باغی و زراعی شان ترجیح داده اند، چه خوب است با روی آوردن به محصولات مشتری پسندی چون؛ توت فرنگی، آلوئه ورا، به لیمو، گیاه لوفا، فلفل سبز، بامبو و زعفران بتوانند هم بازار‌های بیشتری را در کشور‌های مختلف از آن خود کنند و هم به اشتغال پایدار در بخش کشاورزی یاری رسانند.
با همه این تفاسیر بخش مهمی از کار به مدیریت و تعامل مسئولان با کشاورزان برمی گردد. اگر تسهیلات لازم داده شود و برای فروش و بازاریابی محصول، بهره برداران گلخانه‌ای دغدغه‌ای نداشته نداشته باشند، می‌توان به روز‌های خوش امیدوار بود تا تولید محصولات گلخانه‌ای بعنوان محصول اصلی و استراتژیک در سبد بخش کشاورزی استان جای گیرد.
به امید آنروز ...
نویسنده: سیده نازنین میرطاهری