صنعت پتروشیمی امروز چرخ ۱۵ هزار بنگاه کوچک و متوسط را به گردش درآورده است و علاوه بر ایجاد اشتغال برای بیش از ۸۰۰ هزار نفر، سالانه ۳۵ میلیون تن محصول هم تولید می‌کند.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: صنعت پتروشیمی در ایران اگرچه در سال‌های پایانی دهه ۱۳۳۰ پایه گذاری شد، اما در دهه هفتاد با جهشی مواجه شد که به شکل گیری بسیاری از مجتمع‌های پرقدرت پتروشیمی انجامید.
این صنعت، طبق برنامه ریزی‌های صورت گرفته امسال با بهره برداری از چندین واحد پیش رونده و فن آورانه پتروشیمی گام‌های اساسی برای تحقق جهش دوم را برداشته است و آماده ورود به زنجیره تکمیلی جهش سوم می‌شود. با توجه به پراکندگی جغرافیایی واحد‌های پتروشیمی در اکثر استان‌های کشور و نقش این صنعت در ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی، در این پژوهش به شیوه اسنادی ضمن بررسی وضع کمی مجتمع‌ها و واحد‌های پتروشیمی، تاثیراین صنعت دراقتصاد کشور را بررسی می‌کنیم.
پتروشیمی؛ بخشی پایین دستی از صنعت نفت
صنعت نفت را به دو بخش بالا دستی و پایین دستی تقسیم می‌کنند. بخش بالادستی شامل تمام مراحل مربوط به اکتشاف، حفاری و تولید نفت وگاز است و بخش پایین دستی شامل تمام عملیات تصفیه، پالایش برای تولید محصولات پتروشیمی، انتقال، توزیع ذخیره سازی و تولید فرآورده‌های نفت وگاز از جمله گاز مایع (LPG)، گاز CNG، بنزین، سوخت جت، گازوئیل، روغن‌ها و آسفالت می‌شود. بر خلاف بخش بالا دستی صنعت نفت، بخش پایین دستی آن، به صورت مستقیم با مصرف کنندگان در ارتباط است. برقراری این رابطه از طریق هزاران محصول مانند بنزین، گازوئیل، گاز طبیعی، گاز مایع، مازوت، گریس، لاستیک ها، پلاستیک ها، کود، ضد یخ، آفت کش و صد‌ها محصول دیگر پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها است.
اثرگذاری بر توسعه اقتصادی
صنعت پتروشیمی بالاترین ارزش افزوده را در زنجیره نفت وگاز ایجاد می‌کند. جلوگیری از خام‌فروشی نفت و گاز و ایجاد ارزش افزوده، افزایش سهم صادرات غیرنفتی و درآمد ارزی کشور، تکمیل زنجیره ارزش در صنایع پایین‌دست، ایجاد اشتغال بیشتر و بهبود معیشت مردم از جمله نقش‌های اثرگذار صنعت پتروشیمی در توسعه صنعت نفت و اقتصاد کشور است.
این صنعت به قدری اهمیت دارد که حتی کشور‌هایی که نفت وگاز و منابع هیدروکربوری در اختیار ندارند از طریق واردات خوراک، اقدام به ساخت و توسعه مجتمع‌های پتروشیمی کرده اند.
با تکمیل زنجیره ارزش و تنوع‌بخشی به محصولات و کاهش واردات صنعت پتروشیمی، افزون بر بهره‌مندی داخل کشور از این محصولات، مازاد بر نیاز آن نیز صادر می‌شود.
زنجیره تولید
صنعت پتروشیمی امروز چرخ ۱۵ هزار بنگاه کوچک و متوسط را به گردش درآورده است و علاوه بر ایجاد اشتغال برای بیش از ۸۰۰ هزار نفر، سالانه ۳۵ میلیون تن محصول هم تولید می‌کند که ۳۰ درصد آن صرف تامین نیاز‌های داخلی و ۷۰ درصد آن صادر می‌شود.
تولیدات صنعت پتروشمی چند گروه اصلی همچون پلیمرها، مواد شیمیایی، آروماتیک‌ها، کود‌ها (در بخش کشاورزی) و هیدروکربور‌هایی را که صرف سوخت و خوراک می‌شوند شامل می‌شود. درمجموع نزدیک به ۱۰۰ مجتمع پتروشیمی در کشور فعال است که درپنج گروه، دسته بندی می‌شوند:
- واحد‌های تولیدکننده مواد اولیه پتروشیمی شامل گاز سنتز، هیدروژناسیون بنزین پیرولیز و...
- واحد‌های تولیدکننده مواد پایه پتروشیمی شامل متانول، آمونیاک، الفین، آروماتیک، بوتادین و...
- واحد‌های تولیدکننده مواد میانی پتروشیمی شامل اتیلن اکساید، اتیل بنزن، اسید استیک، اکسوالکل و...
- واحد‌های تولیدکننده فرآورده‌های پتروشیمی شامل اوره، پلی اتیلن، پلی پروپیلن، گلایکول اتر، استر‌های آکریلات و...
- واحد‌های تولیدکننده محصولات نهایی پتروشیمی شامل پلی استایرن، دی اکتیل فتالات، رزین‌های پلی استر غیراشباع و...
مجتمع‌های پتروشیمی ایران
دو قطب (هاب) پتروشیمی کشور در دو منطقه ماهشهر در استان خوزستان و عسلویه در استان بوشهر واقع شده است.
- منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی ماهشهر
منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی ماهشهرسال ۱۳۷۷ با دعوت از سرمایه گذاران داخلی و خارجی در محدوده‌ای به وسعت ۲۸۵۰ هکتار در جنوب غربی ایران و در ساحل خلیج فارس، در استان خوزستان، شهرستان ماهشهر، بخش بندرامام خمینی (ره) تاسیس شد و هم اکنون با حضور ۲۲ شرکت پتروشیمی در حال فعالیت است.
پتروشیمی‌های بندر امام، اروند، امیرکبیر، کارون، بوعلی سینا؛ شهید تندگویان، خوزستان، فجر، کارون، فن آوران، رازی، مارون، لاله، فارابی، غدیر، شیمی بافت، زرشیمی، شهید رسولی، تخت جمشید، رجال، آریا فسفریک جنوب و تکس آریا شرکت‌های فعال در منطقه ویژه اقتصادی ماهشهر هستند.
محصولات شرکت های پتروشیمی در تولید انواع پلاستیک، لاستیک، نخ نساجی، الیاف، پنبه مصنوعی، گاز مایع، انواع بطری و کیسه‌های بسته بندی، لوله، کابل، بشکه‌های حمل مواد غذایی و شیمیایی، انواع فیلم، تصفیه گاز، اکسیژن، ازت، بخار، انواع عایق‌ها، صنایع خودروسازی و.. کاربرد دارند.
- منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس (عسلویه)
ایـن سـازمان شـامل سه منطقه پـارس یک (پـارس جنوبی) منطقه پارس دو (پارس کنگان) و منطقه پارس سه (پارس شمالی) با ۱۶ هزار هکتار مسـاحت و با هـدف پشتیـبانی از طرح توسعه بزرگترین میدان گـازی جهـان (میدان گـازی مشتـرک پـارس جنوبی) و نیـز ۵ میدان گازی گلشن، فردوسی، مند، پارس شمالی و فرزاد درسال ۱۳۷۷ در حاشیه خلیج فارس و در استان بوشهر تاسیس شده است. وجود مجتمع‌های پتروشیمی در کنار پالایشگاه‌های گاز، این منطقه را به قطب انرژی بدل کرده است.
پتروشیمی پردیس، نوری، پارس، آریا ساسول، مبین، زاگرس، مهر، جم، مروارید، کاویان، فرسا شیمی، پلی پروپلین جم، اهتمام جم، انتخاب و تخت جمشید پارس جزو ۱۵ مجتمع پتروشیمی هستند که در عسلویه در حال فعالیت هستند.
- پتروشیمی سایر مناطق:
پتروشیمی شیراز درواقع اولین واحد پتروشیمی درایران است که سال ۱۳۳۸ آغازبه کارکرده است.
پتروشیمی شازند (اراک) و پتروشیمی‌های اصفهان، خارک، کرمانشاه، بیستون، پلیمرکرمانشاه، ارومیه، کردستان، تبریز، پلی نار (درآذربایجان شرقی)، خراسان، ایلام، آبادن، کربن ایران (دراهواز)، قائد بصیر (در اصفهان)، لرستان، مهاباد، مرودشت، پتروشیمی NPC Alliance که توسط بخش خصوصی سال ۱۳۷۷ در فیلیپین تاسیس شده است.
وچند پتروشیمی تازه تاسیس از جمله پتروشیمی پالایش پارسیان سپهر که با ظرفیت تولید سالانه ۳.۳ میلیون تن اتان، پروپان، بوتان و میعانات گازی به عنوان یکی از طرح‌های پیش رونده صنعت پتروشیمی در دو بخش واحد بازیابی اتان در سایت مُهر در استان فارس و واحد تفکیک اتان در سایت عسلویه استان بوشهر احداث شده است. واحد استحصال اتان در سایت مُهر روزانه ۷۴ میلیون مترمکعب گاز غنی چهار میدان تابناک، شانول، وراوی و هما را از طریق پالایشگاه پارسیان دریافت می‌کند که پس از جداسازی سالانه ۱۶ میلیون تن متان به شبکه گاز شهری اختصاص می‌یابد و اتان تولیدی برای تفکیک نهایی و تولید سالانه ۳.۳ میلیون تن اتان، پروپان، بوتان و میعانات گازی به‌عنوان محصول اصلی به‌وسیله خط لوله ۱۸ اینچ به طول حدود ۶۳ کیلومتر به مجتمع پالایشگاه پارسیان سپهر در سایت عسلویه منتقل می‌شود.
پتروشیمی سبلان (در عسلویه) نیز مجتمعی متانولی است که هم‌اکنون ۹۰ درصد محصول متانول این مجتمع صادر می‌شود و در آینده با توسعه پایین‌دست این طرح، متانول به محصولات پلیمری تبدیل می‌شود.
پتروشیمی مسجد سلیمان هم از ظرفیت تولید روزانه ۳ هزار و ۲۵۰ تن اوره، برخوردار است و سالیانه مبلغ ۲۶۸ میلیون دلار ارزآوری برای کشور دارد.
این مجتمع صنعت پتروشیمی با کاتالیست‌های تماما ساخت ایران، راه‌اندازی شده و به این ترتیب ایران را در کنار سه کشور تولیدکننده این محصولات قرار داده است. بهره‌برداری از طرح‌های اوره و آمونیاک مسجدسلیمان، یک میلیون و ۷۶۰ هزار تن به ظرفیت پتروشیمی کشور افزوده است.
محصول اوره می‌تواند صرف کشاورزی در منطقه شود و هم به‌دلیل نزدیکی به بازار صادراتی عراق ودیگرکشور‌های حوزه خلیج فارس، می‌تواند بخشی از آن نیز به کشور‌های همسایه صادر شود.
طبق گزارش‌های وزارت نفت، در بخش پتروشیمی و پالایشی از ۸۵ نوع کاتالیست به ارزش ۲۷۵ میلیون دلار در سال، تاکنون ۳۰ نوع کاتالیست داخلی‌سازی شده است و طبق پیش بینی‌ها تا پایان سال تا ۲۰۰ میلیون دلار صرفه جویی ارزی از محل بومی سازی این کالای حیاتی در کشور را شاهد خواهیم بود.
ارزآوری و درآمد
صنعت پتروشیمی در دوران تحریم‌ها یکی از ارکان اصلی مقاومت کشور بود به نحوی که براساس گزارش بانک مرکزی نزدیک ۹۰ درصد ارزی که در سال ۱۳۹۹ در سامانه نیما عرضه شد از سوی شرکت‌های پتروشیمی بوده است.
مقدار ارزآوری صنعت پتروشیمی در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ که از مسیر صادرات محصولات بالادست پتروشیمی به‌دست آمده ۲۵ میلیون تن محصول، با ارزش سالانه نزدیک به ۱۰ میلیارد دلار است.
در این سال‌ها و به موازات توسعه صنعت پتروشیمی از میزان واردات محصولات پتروشیمی و خروج ارز از کشور نیز کاسته شده است به طوری که میزان واردات این محصولات براساس اعلام گمرگ ۱.۳ میلیارد دلار است.
مقصد‌های صادرات
محصولات شرکت‌های پتروشیمی ایران درکنار بازار‌های داخلی در بازار‌های کشور‌های منطقه به ویژه در خاورمیانه و آسیای شرقی همچنین در کشور‌های اروپایی نیز با تقاضا روبروست.
بر اساس آمار اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی در سال ۱۳۹۹ از مجموع ارزش حدود ۲۵ میلیارد دلاری سبد صادراتی انرژی کشور، ارزش مالی صادرات صنعت پتروشیمی بطور مشخص حدود ۱۲ میلیارد دلار است. عمده صادرات هم مربوط به گازمایع، اوره، متانول می‌شود که در داخل چندان مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و بخشی نیز مربوط به پلیمرها است.
آمار گمرگ جمهوری اسلامی ایران هم حاکیست محصولات پتروشیمی و پایه نفتی با سهم ۵۰ درصدی درصادرات کشور به بیش از ۱۴۳ کشور جهان صادر شده است. کشور‌های چین، عراق، امارات، ترکیه و افغانستان اصلی‌ترین مقاصد کالا‌های ایرانی در سال ۱۳۹۹ بودند.
توسعه هوشمند
به اذعان کارشناسان درنزدیک به ۶۰ سالی که از عمر صنعت پتروشیمی می‌گذرد رشد کمی خوبی را تجربه کرده‌ایم و حدود ۱۰۰ میلیون تن ظرفیت داریم، نیاز امروز این است که پس از این باید به توسعه هوشمند صنعت پتروشیمی بپردازیم. به این منظور کیفی کردن صنعت پتروشیمی و توسعه سبد محصولات پتروشیمی باید در اولویت قرارگیرد. چرا که هم اکنون برخی از تولیدکنندگان داخلی مجبور به واردات گروه‌هایی از محصولات پتروشیمی هستند در صورتی که با تولید برخی از این گرید‌ها در داخل کشور می‌توان ضمن کمک به توسعه صنعت پتروشیمی به خودکفایی صد درصدی در تامین نیاز‌های داخلی نیز دست یافت. همچنین تنوع‌بخشی به مقصد‌های صادرات محصولات پتروشیمی از دیگر اقداما‌هایی است که باید بیش از پیش به آن توجه شود.
منابع
- خبرگزاری دانشجویان ایران - ایسنا https://www.isna.ir/news/۱۴۰۰۰۳۰۸۰۵۹۷۳
- شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی – شانا https://www.shana.ir/news/۳۱۵۳۸۳/
- پایگاه خبری – تحلیلی بازار https://www.tahlilbazaar.com/news/۸۳۶۵۰
- خبرگزاری جمهوری اسلامی – ایرنا https://www.irna.ir/news/۸۴۳۴۳۹۷۳
- سامانه صبا (صنایع بالادستی ایران) https://infosaba.com/complexes/showlist/
- پایگاه وزارت نفت https://www.mop.ir/portal/home/?news/۳۰۳۷۰۰/۳۵۴۸۲۵/۳۵۵۲۶۳
- اقتصاد آنلاین https://www.eghtesadonline.com