خواص درمانی گیاه کاپاریس یا لَگجی

به گزارش گروه وبگردی خبرگزاری صدا و سیما، گیاهان دارویی از زمان‌های بسیار قدیم به عنوان یکی از مهم‌ترین شیوه‌های درمانی شناخته شده‌اند. در دو دهه گذشته توجه زیادی به اثرات سلامتی گیاهان دارویی خوراکی شده است؛ چراکه این گیاهان با اثربخشی مفید دارای عوارض جانبی کم‌تری هستند. این مطلب با هدف شناخت و بررسی فواید گیاه دارویی خوراکی کاپاریس یا لَگجی نوشته شده است. شواهد نشان داده که گیاه لگجی دارای خواص ضد سرطانی و ضد باکتری است و ترکیبات آنتی‌اکسیدانی و پلی‌فنولی آن به ارتقا سلامتی بدن و درمان برخی بیماری‌ها کمک می‌کند.

گیاه کاپاریس (لَگجی یا کبر) یکی از گیاهان پرخاصیت و پرکاربرد است که در مناطق وسیعی از کشورمان می‌روید. این گیاه بیشتر به دلیل داشتن میوه و غنچه‌های گل خوراکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. میوه نارس لگجی برای تهیه ترشی و غنچه‌های پخته شده این گیاه با طعمی بی‌نظیر برای چاشنی برخی غذا‌ها کاربرد دارد. جالب است بدانید که در طب سنتی برای این گیاه عجیب خواص درمانی بسیاری ذکر کرده‌اند. لگجی از نظر دارویی به کاهش قند خون و چربی خون کمک می‌کند.

 

گیاه لگجی بوته یا درختچه‌ای چند ساله از خانواده Capparaceae با نام علمی Capparis spinosa و نام انگلیسی Caper یا Caper bush که متعلق به تیره Capparidacea است. اعراب به این گیاه قبار، شَفَلح یا اصف می‌گویند. در ایران گیاه کاپاریس را معمولاً با اسامی کَبر، کبرو، کور، کورزه، گورک، گل کمر، مار گیر، یاردون، کبرک، خیاروک، شاپه‌له، کلکام، کیپِر، لگجین، علف مار، دَک، لگجی، لیجین، خاروک، داغ قارپوزی و هندوانه کوهی می‌شناسند. کبر یا کاپاریس بوته‌ای است خود رو که معمولاً در شکاف سنگ‌ها و صخره‌ها در پی دیوار خانه‌های قدیمی و زمین‌های سنگلاخی می‌روید. این گیاه در بلندی‌ها به صورت آویز و در دشت‌ها بر روی زمین پهن می‌شود.

گیاه کبر شاخه‌های کشیده و متراکم دارد که سراسر آن‌ها را خار‌های قلابی و خطرناک پوشانده است. برگ‌های این گیاه سبز رنگ و بیضی شکل است. گل‌های معطر گیاه کاپاریس از اواسط فصل بهار تا اواسط تابستان با رنگ سفید مایل به بنفش روی گیاه خودنمایی می‌کنند. میوه‌ها نیز پس از پایان عمر گل‌ها با پایه‌های باریک از شاخه‌های جوان گیاه آویزان می‌شوند. میوه لگجی به اندازه میوه بلوط است که خطوطی موازی روی آن مشاهده می‌شود. رنگ میوه نارس سبز و میوه رسیده زرد است. درون میوه رسیده کبر قرمز است که سرانجام پس از بلوغ می‌ترکد. داخل میوه مملو از دانه‌های سیاه است که حالتی چسبناک و لزج دارند. این دانه‌ها یکی از راه‌های تکثیر گیاه کاپاریس هستند.

 

این گیاه بومی مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر دنیا ازجمله جنوب قاره اروپا (اسپانیا، ایتالیا، یونان و ترکیه) شمال آفریقا (مراکش) استرالیا، هندوستان و قسمت وسیعی از کشور‌های شرق میانه (سوریه، عراق و ایران) است. گیاه خودرو کاپاریس در دشت‌های گرم و خشک تا معتدل کشور مانند جنوب استان سیستان و بلوچستان، جنوب و شمال غرب خراسان جنوبی، جنوب کرمان، هرمزگان، فارس، استان کهکیلویه و بویراحمد، اصفهان، جنوب و غرب یزد، بوشهر، خوزستان، آذربایجان غربی، ایلام، کرمانشاه، گرگان، سمنان و قسمت‌هایی از دشت تهران می‌روید. اخیراً برخی از کشور‌ها این گیاه را اهلی کرده و در مزارع کشت می‌کنند. گیاه لگجی به کم‌آبی مقاوم است و در صورت کشت به صورت اهلی محصول بهتر و بیشتری تولید می‌کند.

 

طبیعت و کشاورزی
گیاه کاپاریس یا لگجی دارای مصارف و فواید متنوعی ازجمله: حفاظت از خاک، احیای اراضی، تناسب با کشاورزی کم نهاده، ایجاد فرصت‌های شغلی و فضای سبز است. گیاه کبر به کم‌آبی و خاک فقیر مقاوم است، درنتیجه می‌تواند به عنوان گیاهی زراعی جهت توسعه کشاورزی بومی به ویژه کشاورزی کم نهاده در سطح زمین‌های آسیب‌پذیر کشت شود.

مصارف خوراکی
میوه و غنچه‌های گیاه کبر با طعم منحصربه فرد خود یکی از خوش‌طعم‌ترین ترشیجات و چاشنی‌ها را شامل می‌شوند که در بسیاری از مناطق دنیا ازجمله کشور ایتالیا طرفداران زیادی دارد. غنچه‌ها و میوه‌های نارس گیاه کاپاریس را پس از جوشاندن و گرفتن تلخی آن نمک سود کرده یا به ترشی تبدیل می‌کنند. در جنوب کشور به غنچه‌های لگجی، دَک می‌گویند که با تخم مرغ پخته می‌شود. همچنین این غنچه‌ها در ترکیب با سالاد، پیتزا و خوراکی‌های گوشتی طعمی بی‌بدیل را خلق می‌کند. در استان فارس میوه‌های نارس کاپاریس را پس از جوشاندن و گرفتن تلخی آن به ترشی تبدیل می‌کنند.

از عصاره گیاه لگجی در ساخت دارو‌ها و مواد آرایشی بهره می‌برند. علاوه‌بر این از اجزا مختلف این گیاه همچون برگ‌ها، پوست ساقه و ریشه برای درمان برخی بیماری‌ها استفاده می‌شود.

زمان برداشت
گیاه لگجی به سرما حساس است. این گیاه در فصل زمستان فاقد برگ است و به خواب می‌رود. زمان گلدهی کاپاریس با گرم شدن هوا آغاز می‌شود. گیاه از اواسط بهار تا اوج گرمای تابستان به گل می‌نشیند. گل‌ها پس از گرده افشانی به میوه تبدیل می‌شوند. میوه‌ها و غنچه‌های لگجی را قبل از طلوع آفتاب یا صبح زود برداشت می‌کنند.

ارزش غذایی
کاپاریس سرشار از مواد مغذی و ترکیبات مفید ازجمله کربوهیدرات، فیبر، پروتئین، ویتامین C، ویتامین A، ویتامین K، ویتامین E، ویتامین B ۱، B ۲، نیاسین، پانتوتنیک اسید، ویتامین B ۶، فولات، ریبوفلاوین، آهن، سدیم و پتاسیم است.
طبع غنچه‎ها، برگ‌ها، ریشه و میوه گیاه لگجی
طبع گیاه لگجی گرم و خشک است. ترشی لگجی اگر با سرکه تهیه شود، از گرمی زیاد گیاه می‌کاهد.

 

لگجی به دلیل داشتن ترکیباتی نظیر فلانوئید، پکتین و گلیکوزید جایگاه ویژه‌ای در طب سنتی دارد. کاپاریس دارای خواص ضد التهابی، ضد درد و ضد سرطانی است که امروز با تحقیقات و آزمایشات متعدد تاثیرات آن به اثبات رسیده است. باتوجه به فواید بی‌شمار و عناصر ارزشمند بیوشیمیایی این گیاه گاهی از جوانه‌های زایشی (غنچه‌های کوچک) و میوه‌های نارس کاپاریس به عنوان خاویار گیاهی یاد می‌شود.

مفید برای دیابت
در طی یک کارآزمایی بالینی بر روی ۵۴ فرد دیابتی که با استفاده از دارونما روزانه به مدت دو ماه ۱۲۰۰ میلی‌گرم عصاره گیاه کاپاریس مصرف می‌کردند، مشخص شد که میزان قند خون ناشتا این گروه به طور چشم‌گیری کاهش داشته است. علاوه‌بر این هیچ عارضه کلیوی و کبدی در این بیماران گزارش نشده است. در آزمایش دیگری که با هدف بررسی اثر عصاره میوه لگجی بر میزان گلوکز بر روی موش صحرایی دیابتی انجام گرفت، نشان داد که تجویز عصاره هیدروالکلی میوه لگجی در دیابت نوع یک سبب کاهش قند خون در این حیوان می‌شود.

کمک به کاهش وزن
اگر به دنبال کاهش وزن هستید، گیاه کاپاریس انتخاب خوبی برای برنامه رژیم غذایی شما خواهد بود. لگجی سرشار از فیبر است و کالری کمی دارد. فیبر بالا این ماده موجب می‌شود که مدت زمان بیشتری احساس سیری کنیم. طبق یک تحقیق بر روی موش‌های دارای رژیم غذایی پرچرب که با عصاره خوراکی گیاه کاپاریس آزمایش می‌شدند، مشخص شد که موش‌ها پس از دو هفته کاهش قابل توجهی در وزن بدن‌شان ایجاد گردید.
کمک به کاهش کلسترول
کلسترول ماده چربی است که از طریق دو نوع لیپو پروتئین متفاوت موسوم به LDL و HDL در جریان خون به گردش در می‌آید. کلسترول LDL موجب تجمع چربی در رگ‌ها می‌شود. کلسترول بالای خون یکی از مهم‌ترین دلایل انسداد عروق، بروز بیماری‌های قلبی و مرگ و میر است. با کنترل رژیم غذایی و مصرف برخی از مواد دارویی می‌توان میزان کلسترول بالای خون را کاهش داد. لگجی یا کاپاریس گیاهی است که اثر بخشی آن در کاهش کلسترول به اثبات رسیده است. اثربخشی کاهش کلسترول با گیاه کاپاریس با کاهش فعالیت عوامل بیوسنتز کلسترول در بدن همراه است.

 

کاپاریس ضد فشار خون
گیاه لگجی در درمان فشار خون موثر است. طبق تحقیقات صورت گرفته بر روی موش‌های دارای فشار خون بالا که با عصاره میوه‌های گیاه کاپاریس آزمایش می‌شدند، مشخص شد که پس از ۸ روز میزان فشار خون در آن‌ها به طور چشم‌گیری کاهش یافته است. این عمل با افزایش غلظت سدیم ادرار، پتاسیم و کلراید همراه بود. خواص درمانی این گیاه در کاهش فشار خون هیچ عوارض جانبی نداشت. چراکه در طول دوره درمان تغییری در ضربان قلب روی نداد. به نظر می‌رسد که ترکیبات دارویی گیاه کاپاریس با افزایش دفع الکترولیت‌های کلیه و مهار فعالیت آنزیم مبدل آنژیوتانسین فشار خون را کاهش می‌دهد.

لگجی دارای خواص ضد میکروبی
پوست ریشه‌های گیاه لگجی خاصیت درمانی و مصرف طبی زیادی دارد. بررسی‌ها بر روی ریشه‌های این گیاه نشان داده است که عصاره حاصل از ریشه این گیاه خاصیت ضد میکروبی قابل توجهی از خود نشان می‌دهد. محققان بررسی کردند که عصاره ریشه کاپاریس دارای اثر مهارکننده در برابر انواع باکتری‌ها و قارچ‌ها ازجمله:taphylococcus saprophyticus، Streptococcus mutans، Bacillus subtilis، Aspergillus flavus و Aspergillus niger و... است.

مفید برای کبد
گیاه کبر یا لگجی از دیرباز در طب سنتی به عنوان داروی محرک کبدی و بهبود عملکرد آن کاربرد داشته است. برای این منظور از پوست ریشه گیاه برای درمان بیماری‌های کبدی و طحال استفاده می‌شود.

 

کاپاریس منبع خوبی از فیبر است. فیبر موجب کاهش یبوست می‌شود. یک قاشق غذاخوری کاپاریس محتوی ۰٫۳گرم فیبر است. این میزان معادل ۳ درصد نیاز روزانه بدن است. لگجی در درمان نفخ و نیز درمان درد معده موثر است.

مفید برای روماتیسم مفصلی
روماتیسم مفصلی یا آرتریت روماتوئید یک بیماری التهابی و خودایمنی است که سیستم ایمنی بدن را دچار اختلال می‌کند. این بیماری موجب التهاب مفاصل سراسر بدن به‌خصوص زانو‌ها می‌شود. مطابق مطالعات صورت گرفته بیشتر افراد مبتلا به این بیماری درمان سنتی با دارو‌های گیاهی را به استفاده از دارو‌های شیمیایی ترجیح داده‌اند. استفاده از گیاهانی با طبع گرم و خشک و دارای خاصیت ضد‌التهابی برای بهبود علائم این بیماری از دیرباز توسط متخصصان طب سنتی توصیه می‌شده است. کاپاریس گیاهی است که علاوه‌بر طبع گرم و خشک خاصیت ضد التهابی بالایی دارد و می‌تواند برای بهبود یا کاهش علائم آرتریت روماتوئید موثر باشد. در طب سنتی ایرانی علاوه‌بر میوه و غنچه‌های لگجی از پوست ریشه این گیاه برای روماتیسم استفاده می‌کنند.

مفید برای پوست
از کاپاریس برای درمان برخی مشکلات پوستی مانند قرمزی پوست، سوزش پوست و درمان جوش نیز استفاده می‌شود. به‌همین‌دلیل عصاره گیاه کاپاریس در محصولات آرایشی بهداشتی کاربرد دارد. علاوه‌بر این کاپاریس می‌تواند به خاطر خاصیت آنتی‌اکسیدانی‌اش روند پیری را به تأخیر بیندازد.

 

• ریشه گیاه لگجی برای گرفتگی طحال مفید است.
• پوست ساقه گیاه و میوه لزج آن برای درمان سرفه و گلودرد موثر است.
• کاپاریس ترشح ادرار و حیض را زیاد می‌کند (قاعده‌آور است) و نیروی جنسی را افزایش می‌دهد.
• از گل‌های معطر کاپاریس برای تهیه عطر و ادکلن استفاده می‌شود.
• لگجی برای درمان بواسیر و شستشوی روده‌ها موثر است.
• در طب سنتی توصیه شده است که افرادی که کبد چرب دارند از ترشی میوه لگجی به همراه غذا استفاده کنند.
• پوست ریشه فعال‌ترین قسمت گیاه است و به علت طبع گرم و خشک آن به عنوان قابض و از بین برنده سردی کاربرد دارد.
• برگ‌های ساییده شده کاپاریس به عنوان ضماد زخم سطحی و نقرس مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• اخیراً دانشمندان به خاصیت ضد سرطانی گیاه کاپاریس پی برده‌اند.
• نوعی ترکیب فلاونوئید موجود در آن مویرگ‌ها را تقویت و از لخته شدن خون جلوگیری می‌کند.
• غنچه‌های گیاه کاپاریس به صورت نمک سود شده برای درمان فقر آهن بسیار مفید هستند.
• غنچه‌ها و میوه گیاه برای رفع انگل معده موثرند.
• فرآورده‌های این گیاه (غنچه‌ها و میوه‌ها) برای تقویت سیستم ایمنی بدن بسیار مفید هستند.

 

مضرات استفاده بیش از حد فراورده‌های گیاه کاپاریس
• توصیه می‌شود که افراد گرم مزاج لگجی را با شربت سکنجبین مصرف کنند.
• کاپاریس برای فشار خون مفید است؛ اما مصرف زیاد لگجی به دلیل دارا بودن سدیم ممکن است نتیجه عکس برای فشار خون داشته باشد.
• زنان باردار و شیرده در مصرف لگجی احتیاط نمایند.
• زیاده‌روی در مصرف کاپاریس موجب ناراحتی معده می‌شود.
• افرادی که آهن بدن‌شان زیاد از حد نرمال است، از خوردن لگجی اجتناب کنند.

روش تهیه ترشی لگجی
• میوه‌های نارس لگجی را پس از برداشت بشویید و در آب نمکِ جوشیده سرد شده بریزید.
• آن‌ها را به مدت ۵ روز در محیط خنک قرار بدهید. طی این ۵ روز هر روز آب نمک را تعویض کنید.
• پس از آن لگجی‌ها را از آب نمک خارج کرده و یک یا دو مرتبه بجوشانید تا تلخی آن‌ها کاملاً از بین برود. میوه‌ها را زیاد نجوشانید؛ چراکه ممکن است له شوند.
• لگجی‌ها را در سبد بریزید تا آب اضافی آن‌ها خارج گردد.
• سپس آن‌ها را درون بطری تمیز بریزید و به آن سرکه و کمی نمک بیفزایید. پس از مدتی ترشی لگجی آماده مصرف می‌شود.

 

کشور اسپانیا بزرگ‌ترین تولید کننده کور یا کاپاریس در دنیاست که حدود ۳۰۰۰ هکتار از اراضی خود را به کشت این گیاه اختصاص داده است و تقریباً نیمی از تولید جهانی این محصول را در اختیار دارد. کشور‌های دیگر همچـون ایتالیـا، هندوستان، فرانسـه، آمریکـا، یونان، ترکیه و الجزایر نیز از مهم‌ترین تولیدکنندگان کاپاریس در جهان هستند. امـا نکتـه جالب این است که اسپانیا بیش‌ترین مقدار واردات کاپاریس خام را نیز در اختیـار دارد که پس از فراوری اقدام به صادرات مجدد محصولات تولیـد شـده شـامل، انـواع ترشی، شور و سس می‌کنند. ازسال ۱۳۸۰ صادرات کاپاریس خام از ایـران آغاز شد؛ اما در این چند سـال دسـت‌خـوش نوسـانات بسـیاری بوده است.

برداشت و صادرات کاپاریس ایران تنها از گیاهان وحشی و خودروی دشت‌هاست که متاسفانه برداشت بی‌رویه گیاه کاپاریس و خشکسالی‌های پی در پی طی سال‌های اخیر این گیاه را با خطر انقراض مواجه کرده است. کاپاریس گیاه بومی کشورمان است. این گیاه با شرایط خاک فقیر و آب کم به‌خوبی رشد می‌کند و به بار می‌نشیند. با توجه به شرایط خشکسالی و نابودی بخش عظیمی از مراتع آیا فرصت آن نرسیده است تا با اهلی‌سازی و جایگزین کردن این چنین گیاهان مقاوم و بومی از نابودی مراتع و تشدید کم‌آبی جلوگیری کنیم و با روی کار آوردن کشاورزی کم نهاده و پایدار سهم خوبی را از محیط زیست خود برداشت کنیم؟