دیپلماسی به عنوان وسیلهای برای تحقق دولت کارآمد، در برگیرنده ویژگی هایی، چون «شایستهسالاری»، «دیپلماسی مبتنی بر همکاری»، «دوری از انفعال» و «منطبق با شرایط» میباشد.
در واقع علاقه به سهم دهی و سهم خواهی مبتنی بر تواناییهای علمی، فناوری و سازمانی، منطق بازی جدید در صحنه بین المللی است و این، شناخت سیاست گذاران از روندها و قواعد بازی در جهان متحول را که یکی از عناصر قدرت ملی است، میطلبد. تعقیب منافع ملی و مقابله با تهدیدها و تبدیل آنها به «فرصتهای کنشی هوشمندانه» نیاز به تعامل و ایفای نقش فعال در عرصه بینالملل دارد.
تردیدی نیست که دغدغههای مشترک، کشورها را به سمت پیشبرد همگرایی منطقهای سوق میدهد، اما فقدان دیپلماسی فعال این رویکرد را در مرحله انتزاعی باقی خواهد گذاشت. در رویارویی با هزار توی پرتناقض عرصه بینالملل؛ توانایی، سازماندهی، رقابت پذیری و مهمتر از همه فعالیت قابل توجه یک واحد سیاسی و در کل کیفیت بازیگری دولت ها، نقش بهسزایی در جایگاه ملی و فراملی آنها دارد. در واقع کشورهایی که راهبرد خود را از این منظر تدوین، طراحی و تعریف کرده باشند، میتوانند سیاست خارجی و دیپلماسی فعالانهای را پی ریزی و اجرا کنند.
مهمترین محورهای دیپلماسی فعال اعتمادسازی: ایجاد اعتماد، مهمترین سرمایه در تعامل با دیگر کشورهاست. دستگاه دیپلماسی یک کشور باید در عمل ثابت کند شریک و همکاری قابل اعتماد است.
قابل پیشبینی بودن: جهت گیری یک کشور در عرصه سیاست خارجی باید تصویر اطمینانبخشی ایجاد کند و دیگران احساس کنند سیاست خارجی آن کشور از اصول و موازین روشنی پیروی میکند.
انسجام و یکپارچگی: یکی از عناصری که به جاذبه و قدرت دیپلماسی کمک میکند، وحدت و هماهنگی ارکان و ساختارهای کشور است. باید در عمل نشان داده شود دستگاه دیپلماسی سخنگوی همه نهادهای ذینفع در عرصه سیاست خارجی است و نظرات و دیدگاههای آنان را نمایندگی میکند.
توانائی در تشخیص روندها: مهمترین ماموریت دستگاه دیپلماسی، هوشمندی در تشخیص صحیح روندها در محیط پیرامونی و فضای حاکم بر مناسبات بینالمللی است؛ تشخیص تهدیدها و تبدیل آنها به فرصت، شاخصه این محور است.
اولویتبندی: یکی از الزامات بهرهگیری از ظرفیتها در مواجهه با موضوعات و چالشهای فرارو، اولویتبندی است. باید فهرستی از مسائل و موضوعاتی که دستگاه سیاست خارجی با آنها مواجه است، احصا و توان کشور برای پرداختن به آنها به کار گرفته شود.
داشتن ابتکار: سرعت و گستردگی تحولات در منطقه، تصمیمگیری را برای کشورها دشوار میکند. در چنین وضعی، هر کشوری که از قدرت فکری، توان طراحی و سناریوسازی بهتری برخوردار باشد و به صورت پیشدستانه به مواجهه با تحولات بپردازد، قدرت تاثیرگذاری بیشتری بر مسائل پیش رو خواهد داشت.
قدرت گره زدن منافع: دستگاه دیپلماسی باید بتواند نگرانیها و دغدغههای کشورها و بازیگران مرتبط با منافع ملی و محیط پیرامونی را تشخیص و نسخه قابل اطمینانی برای آنها ارائه دهد و موجبات ورود آنها به فاز تعاملی و گفتگو را فراهم کند.
چیدمان هوشمندانه: نهاد دیپلماسی باید با رصد و ارزیابی دقیقِ داشتهها، تشخیص دهد که نیروهای پیشران را در چه نقاط و حوزههایی مستقر کند که موجب اجرای سیاست مورد نظر شود.
ایجاد جاذبه در عرصه سیاست خارجی، نیازمند توجه به مزیتها، ارتقای توانمندیها و برطرف کردن نقاط ضعف و آسیب است و این امر در سایه اجماع ملی و تجمیع ظرفیتها صورت میگیرد. ناگفته نماند در این رویکرد گاهی شرایط اقتضا میکند دستگاه دیپلماسی به اتخاذ «استراتژی عقبروی» روی آورد، اما این بدان مفهوم نیست که از دیپلماسی فعال عدول شده است. استراتژی «عقبنشینی» با «عقبروی» متفاوت است؛ «عقب روی» تغییر تاکتیکها و «عقب نشینی» عدول از راهبرد و استراتژی است. حتی کشورهای بزرگ هم غالباً برای اینکه به دام عقبنشینی (که باعث از دست دادن امتیازها میشود) نیفتند، عقبروی میکنند.
جمعبندیفعال و جذاب کردن سیاست خارجی، هنر و رسالتی بزرگ برای سیاستگذاران و برنامهریزان دستگاه دیپلماسی کشور به شمار میرود. با نگاهی کلان و راهبردی، احساس نیاز دستگاه دیپلماسی به پویایی در همگرایی و معادلات منطقهای بیش از پیش مشهود است؛ لذا در سیاست خارجی کشور، همگرایی منطقهای میبایست هم تاکتیک و هم استراتژی باشد. ضروری است جهتگیری سیاست خارجی کشور به سمت متوازنسازی روابط و با هدف بهرهگیری بیشتر از فرصتها و ظرفیتها برای استیفا و تأمین حقوق کشور و منافع ملی تعریف، و امور بدین سمت و سو هدایت شود.
تشخیص قابلیتها و توانمندیها در عرصه دیپلماسی نقش مهمی در بالا بردن جاذبه دیپلماسی یک کشور و دیپلماسی اثرگذار دارد. دیپلماسی فعال با کشورهای همسایه و مناطق پیرامونی در عرصههای گوناگون فرهنگی، اجتماعی، تاریخی، سیاسی، نظامی و امنیتی از محورهای مقوم همکاریهای منطقهای است. این مهم میتواند مانع ورود قدرتهای فرامنطقهای که به بهانه تضمین امنیت در منطقه حضور دارند، نیز بشود.
پژوهشگر: فرشته مقدم