ارزش صادرات ایران به عراق در یک دهه گذشته گرچه ازنوساناتی برخوردار بوده، اما همواره تراز تجاری ان مثبت بوده است.
به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: عراق همسایه‌ای در غرب کشورمان، همجوار پنج استان آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام و خوزستان در بین همسایگان مرزی با ۱۱۸۱.۵ مرزخشکی و ۴۲۶.۵ متر مرزآبی ودر مجموع با ۱۶۰۸ کیلومتر طولانی‌ترین مرز مشترک را با ایران دارد. (فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیا، ۱۳۹۱) این کشور در سال‌های اخیر با تحکیم روابط سیاسی – اقتصادی تهران – بغداد به یکی از بزرگترین مقصد‌های صادرات غیر نفتی ایران تبدیل شده است.
صادرات غیرنفتی، گرچه بعنوان سیاستی راهبردی در توسعه همه جانبه، همواره در برنامه‌های اقتصادی دولت‌های مختلف مطرح می‌شد، اما در اجرا با ناکامی‌هایی مواجه بود. تا اینکه تحریم‌های اقتصادی آمریکا برضد ایران در سال‌های اخیر فرصتی را که صاحبان کسب و کار‌ها و فعالان تجاری مدت‌ها به دنبال آن بودند، فراهم آورد.
اکنون تولیدات صنعتگران، کشاورزان، دستاورد‌های متخصصان، مهندسان و دست ساخته‌های هنرمندان ایرانی انگیزه‌های بیشتری برای راهیابی به بازار‌های جهانی یافته اند. عراق یکی از این کشورهاست. هدف این پژوهش که به شیوه اسنادی و کتابخانه‌ای صورت گرفته بیان ظرفیت‌های همکاری اقتصادی ایران وعراق و موانع احتمالی موجود برسر راه پیشرفت روابط است.
آمار‌ها می‌گویند
بر اساس آمار‌های منتشر شده توسط گمرک، تجارت کالایی ایران و عراق (صادرات غیرنفتی) طی ۱۰ ماهه نخست سال ۱۳۹۹ حدود ۶.۵ میلیارد دلار بوده است. این درحالیست که اگر برآورد صادرات بهمن و اسفند همین سال به آن افزوده شود این میزان به حدود ۷ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار می‌رسد. وبالاخره با احتساب صادرات خدمات فنی مهندسی، انرژی وگردشگری، حجم کلی صادرات ایران به این همسایه غربی در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۰ میلیارد دلار ارزیابی شده است.
ارزش صادرات ایران به عراق در یک دهه گذشته گرچه ازنوساناتی برخوردار بوده، اما همواره تراز تجاری ان مثبت بوده است. عمده کالا‌هایی که دراین مدت به عراق صادر شده است، شامل محصولات غذایی مانند رب، شیرینی، شکلات، پسته، فراورده‌های لبنی، محصولات کشاورزی، مصنوعات پلاستیکی، محصولات فولادی و ساختمانی و همچنین محصولات بهداشتی بوده است.
زمینه‌هایی برای روابط پایدار
خدمات عمرانی، فنی و مهندسی برای ثبات بخشی به روابط اقتصادی ایران و عراق از ظرفیت مناسبی برخورداراست. طبق اعلام انجمن صادرکنندگان خدمات فنی و مهندسی ایران، در عراق ظرفیت سالیانه ۱۵ تا ۲۰ میلیارد دلار پروژه برای شرکت‌های ایرانی وجود دارد.) اینک و با توجه به برگشت ثبات به عراق، از سرگیری این صادرات، مزایای مختلفی برای اقتصاد هردو کشور خواهد داشت. یکی دیگر از زمینه‌هایی که می‌تواند باعث گسترش روابط تجاری ایران و عراق شود، استفاده از حوزه‌هایی است که خدماتی محسوب می‌شوند. از جمله مهم‌ترین این حوزه‌ها، توریسم و گردشگری سلامت است.
آمار‌های موجود دراین زمینه مربوط به قبل از شروع محدودیت‌های بیماری کرونا درجهان است. براساس آخرین اعلام سازمان میراث فرهنگی وگردشگری، عراقی‌ها چند سال اخیر در صدر آمار ورود گردشگران خارجی به ایران بوده اند. ستاد توسعه روابط اقتصادی ایران با عراق نیز با اشاره به تردد بیش از ۷ میلیون زائر بین ۲ کشورایران و عراق اعلام کرده است از بیش از ۳.۵ میلیون زائر عراقی که به ایران سفر می‌کنند ۱۸ درصد از آن‌ها از خدمات درمانی ایران استفاده می‌کنند. (باشگاه خبرنگاران جوان ۱۱ /۷ / ۱۳۹۸)
ایران در دو حوزه توریسم و گردشگری سلامت، توانایی‌های بالایی دارد. وجود اماکن مذهبی، مکان‌های تفریحی وگردشگری، امکانات پزشکی و توانایی درمانی پزشکان ایرانی و مواردی از این دست، ازجمله ظرفیت‌های توسعه روابط تجاری دو کشور و تنوع‌بخشی به آن است. البته گسترش روابط در این حوزه با توجه به تجربه سال‌های اخیر و وجود برخی کارشکنی‌ها و سوء تبلیغات در هر دو کشور مستلزم کار‌های فرهنگی و اقناع اجتماعی می‌باشد.
الزاماتی برای ادامه روابط
ایران در صادرات کالا و خدمات به عراق با رقیبان قدرتمندی از کشور‌های چین، ترکیه، کره جنوبی، هند و... مواجه است. رقابت بسیاری هم بین این کشورها برای دسترسی بیشتر به بازار عراق وجود دارد. از سوی دیگر، سال‌های اخیر به‌ویژه پس از پایان نسبی بحران داعش، دولت عراق تلاش کرده تا برای حمایت از محصولات داخلی، تعرفه‌های گمرگی برخی کالا‌ها را افزایش دهد و یا حتی در برخی برهه‌ها، واردات کالا یا گروهی از کالا‌ها را به خاک عراق ممنوع اعلام کند.
مجموعه این عوامل باعث شده تا بازار امروز عراق برای صادرکنندگان ایرانی با چالش‌هایی مواجه شود. از این‌رو دولت، تجار و بازرگانان ایرانی برای حفظ جایگاه اقتصادی خود در عراق باید ضمن تنوع بخشی به اقلام صادراتی، برنامه ریزی‌هایی متناسب با نیاز‌های وارداتی کشور عراق انجام دهند.
رویکرد مشارکت محور و استفاده از نیروی کار عراقی هم می‌تواند علاقمندی دو کشور را برای گسترش روابط افزایش دهد. یکی دیگر از راهکار‌های افزایش روابط اقتصادی برد – برد برای ایران و عراق، تولید مشترک است که در بسیاری از کشور‌های دنیا نیز وجود دارد. یک کالا فارغ از اینکه در دسته مواد خوراکی باشد یا کالای صنعتی، می‌تواند به صورت مشترک تولید شود. این تولید مشترک هم می‌تواند در تأمین مواد اولیه باشد و هم در فرآیند ساخت؛ بنابراین اجرای پروژه‌هایی با سرمایه‌گذاری و نیروی کار مشترک و تولید برند‌ها یا نشان‌های تجاری مشخص، می‌تواند علاوه بر توازن‌بخشی به روابط تجاری ایران با عراق، به ثبات صادرات ایران نیز کمک کند. ایجاد شهرک‌های صنعتی و پایانه‌های ترانزیتی از دیگر اقداماتی است که به تقویت روابط تهران - بغداد خواهد انجامید.
چراکه عمده صادرات کشور عراق نفت است و ایران خود کشوری نفت خیز است و به این محصول نیازی ندارد، عراق می‌تواند برای آسان‌تر کردن امکان دسترسی ایران به کالا‌های مورد نیاز خود نقش ترانزیتی ایفا کند. کالا‌هایی که ما اکنون آن را با شرایط سخت تری از بعضی کشور‌های همسایه دریافت میکنیم، چنانچه در کانال تجاری عراق قرار بگیرد گامی مهم در روابط تجاری دو کشور محسوب می‌شود. هرچند به گفته دبیرکل اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق اکنون نیز کالا‌های ایرانی خوشبختانه در بازار‌های عراق با استقبال مواجه شده است. (پایگاه بصیرت ۸/۵/ ۱۳۹۹)
ایران و عراق گذرگاه و بازارچه‌های مرزی متعددی دارند. یعنی وسعت زیادی از کشور و دروازه‌های پنج استان ایران از شمال غرب تا جنوب غرب در نقاط مختلف به کشور عراق راه دارند و این خود پتانسیل بالقوه‌ای برای ایجاد بازارچه‌های مشترک مرزی بوجود آورده است.
در جدول زیر اسامی مرزهای رسمی و برخی از بازارچه‌های فعال ایران و عراق در سال ۹۹ اشاره شده است:
رایزنی هایی هم برای ایجاد گذرگاههای جدید بین مقامات دو کشور ایران و عراق صورت گرفته است . در استان ایلام ، مرزهای چنگوله و چیلات جزو این گذرگاه ها هستند که درصورت افتتاح به شاهراه جنوب شرقی عراق و مسیر ترانزیتی بصره - بغداد متصل می شوند.
درحال حاضر در بین گذرگاهها ، اقلیم کردستان عراق با تلاش برای ایجاد گذرگاه های جدید، بازارچه های مرزی و برپایی نمایشگاه های مشترک ، بیشترین فعالیت را در این حوزه دارد. در مجموع میتوان گفت همکاری‌های معدنی و زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و همچنین ایجاد مراکز تجاری و تاسیس دفاتر بازاریابی و فروش مستقیم ، همکاری‌های ترانزیتی در زمینه حمل‌ونقل کالا به سایر کشورها مانند کویت و سوریه از جمله زمینه‌های جدید همکاری میان دو کشور به شمار می‌آیند. باید درنظر داشت تجارت خارجی به‌عنوان مهم‌ترین بستر تعامل اقتصادی کشور با دیگر کشورها ، نیازمند طراحی هوشمندانه است و کشورها باید عملکرد تجارت خارجی خود را تجزیه‌وتحلیل و استراتژی‌های صادراتی را برای شرکت‌های موفق در محیط کسب‌وکار رقابتی توسعه دهند.