غبار فراموشی، بر پیشه لحافدوزی

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز خراسان شمالی؛ تا همین چند سال پیش کوچه پس کوچه های محله های قدیمی و تاریخی بجنورد همچون: ساربان محله، پای توپ، چهارشنبه بازار، سبزه میدان و کوچه مشهور به ینگی قلعه پر بود از مغازه های لحافدوزی که جلوی هر کدام از این دکان ها یکی دو کمان حلاجی به چشم می خورد و صدای پنبه زنی و تیت کردن (حلاجی) پشم ها مثل یک موسیقی، دل و جان آدمی را نوازش می داد.

پیرمردانی را می دیدی که با نخ و سوزن لحافدوزی، با مهارت و حساسیت در حال دوخت تشک، لحاف، بالش و یا لحافِ کُرسی بودند.

مردم بجنورد هنوز صدای ندافها و پنبه زن هایی را در ذهن و خاطرشان دارند که یکی دو هفته مانده به شب عید با دوچرخه ها در محله های شهر می گشتند و با آواز دلنشینِ " لحاف دوزم، پنبه زنم، پنبه ها رو خوب می زنم" همه را از ورود خود به محله با خبر می کردند.

برای تهیه یک گزارش درباره این هنر زیبای سنتی در یک صبح سرد زمستانی به محلات قدیمی بجنورد رفتم. حالا آنچه که می دیدم و می شنیدم خلاف تصور و انتظارم بود. از هر کس سراغ دکان لحافدوزی را می گرفتم، اکثر پاسخ ها منفی بود. گویی غبار فراموشی، آهسته آهسته بر پیکر این پیشه تاریخی نشسته است.

یکی می گفت: ما فقط پشم و الیاف مصنوعی می فروشیم لحافدوزی را کنار گذاشته ایم. دیگری می گفت: همسایه ام لحافدوز بود اما مغازه اش را فروخت. مرد میانسالی در کنار کاروانسرای سبزه میدان که کلاه کُرکی جاجرمی به سر داشت گفت: اینجا دنبال دکان لحافدوزی نگرد. همه از این حرفه دست کشیدند. دیگر صرفه اقتصادی ندارد، برو خیابان صفا و کوچه ینگی قلعه شاید هنوز یکی دو مغازه لحافدوزی را پیدا کنی.

دغدغه های مشترک
به سراغ یکی از معدود لحافدوزان بجنوردی رفتم، 15سال است که به شغل لحافدوزی مشغول است و از این راه درآمد کسب می کند.

آقای احمد حسین پور که دستان پینه بسته ای دارد، از نبود اتحادیه صنفی مستقل، نقش واسطه ها در گران شدن قیمت پشم و مشکلات تنفسی هنگام کار با دستگاه حلاجی به عنوان دغدغه ها و مشکلات شغل لحافدوزی نام برد.

او می گوید: برای برخورداری از بیمه بازنشستگی و خدمات درمانی به سازمان بیمه و تامین اجتماعی مراجعه کردم اما چون حرفه لحافدوزی به عنوان یک شغل و کسب و کار مستقل در سامانه بیمه ای تامین اجتماعی تعریف نشده است، ما از تخفیف حق بیمه برخوردار نیستیم و همین موضوع مشکلاتی را برای ما ایجاد کرده است.

به شهر شیروان در 60کیلومتری شرق بجنورد رفتم که دومین شهر بزرگ استان است. وقتی در خیابان جامی جنوبی این شهر چشمم به تابلوی چند دکان لحافدوزی افتاد، کمی امیدوار شدم که هنوز در گوشه کنار استان می توان افرادی را یافت که هنر پدران و نیاکان خود را حفظ کرده اند.

"هادی قربانی" اولین لحافدوز شیروانی بود که پای صحبت هایش نشستم. او دغدغه های مشترکی با اقای حسین پور داشت. از نبود اتحادیه صنفی مستقل گرفته تا نبود چتر حمایتی بیمه ای.

هادی قربانی که 20سال سابقه فعالیت در پیشه لحافدوزی را دارد از تغییر ذائقه مردم و کاهش استقبال آنان از لحاف و تشک های پشمی برایم صحبت کرد. قربانی گفت: الان مردم بیشتر به سراغ پشم های مصنوعی (لایکو) می روند و تصور غلطی که بین مردم رواج پیدا کرده این است که شست و شوی لحاف های پشمی سخت و دشوار است.

قربانی به نبود تخفیف های بیمه ای برای لحافدوزان اشاره کرد و گفت: کار با دستگاه حلاجی خطراتی دارد و منجر به حوادثی از جمله قطع انگشت می شود اما هنگامی که برای بیمه مراجعه می کنیم پاسخی که می شنویم این است که شغل لحافدوزی در سامانه بیمه ای تعریف نشده است از همین رو امکان تخفیف حق بیمه وجود ندارد و باید از بیمه حرف و مشاغل آزاد استفاده کنیم که حق بیمه آن هم بسیار بالاست و در توان ما نیست.

آقای قربانی علاوه بر پشم و پارچه از سوزن لحافدوزی، قیچی، انگشتانه، دستگاه حلاجی و یک چوبدستی به عنوان ابزار لازم برای لحافدوزی نام برد.

علی مؤمن یکی دیگر از لحافدوزان شیروانی بود که با او ملاقات کردم. از 37سال قبل در این حرفه مشغول فعالیت است و پدر و پدر بزرگ او نیز لحافدوز بوده اند.

آقای مؤمن از بی مهری سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به هنر لحافدوزی گله مند بود و می گفت: ما از این سازمان به عنوان اصلی ترین متولی صیانت از هنرهای اصیل و سنتی همچون لحافدوزی انتظار داریم از ما حمایت بیشتری کند.
عمه اصلی، زن ایلیاتی لحافدوز

همانطور که سوزن بر لحاف فرو می بٌرد، با گویش شیرین کرمانجی برای نوه اش که در گهواره بود لالایی می خواند. از عشایر ایل قهرمانلو بود و او را "عمه اصلی خانم" صدا می زدند.

عمه اصلی می گوید: من تا حالا برای ده ها عروس و داماد که بیشتر آنها روستایی و عشایر هستند، لحاف و تشک دوخته ام. اما از مناطق شهری سفارش چندانی برای دوخت لحاف ندارم.

از عمه اصلی درباره میزان سفارش دوخت لحاف پرسیدم. در جواب گفت: استفاده از لحاف سنتی که در آن پشم گوسفند بکار رفته باشد در بین عشایر ما هنوز رواج دارد زیرا آنها در فصل بهار به مناطق سردسیر همچون: شاه جهان، آلاداغ و گلیل کوچ می کنند و پتو یا لحافی که پشم مصنوعی در آن بکار رفته نمی تواند عشایر را هنگام خواب، گرم نگه دارد. در سیاه چادر های عشایر نیز خبری از بخاری گازسوز نیست و برای آنکه گرم بمانند باید از لحاف سنتی استفاده کنند.

عمه اصلی می گوید: اکثر مردم روستا و عشایر خودشان تولید کننده پشم هستند، من پشم را از آنها تحویل می گیرم و پس از شست و شو و حلاجی دو نوع پارچه را برای رویه و آستر لحاف که مشتری خودش برایم آورده می دوزم. پس از آن یک سمت لحاف را باز می گذارم و پشم های حلاجی شده را از آنجا داخلش می ریزم.

در اینجا باید کمی مهارت داشته باشی تا پشم ها، پستی و بلندی نداشته باشد و یکنواخت در سراسر لحاف پخش شوند. من معمولا با یک چوب که در گویش محلی به آن "تیرک" می گوییم روی سطح لحاف می کوبم تا یکدست شود. برای دوخت رویه لحاف طبق سلیقه مشتری دو روش ساده و طرح دار داریم.

لحافدوزی، فرصتی برای اشتغال زنان روستایی و عشایری
طی تحقیق میدانی در مناطق روستایی استان خراسان شمالی متوجه شدم اگر هنر لحافدوزی بصورت جدی مورد توجه قرار گیرد، هم می تواند زمینه اشتغال را برای زنان و مردان روستایی فراهم کند و هم از فراموشی این هنر به جا مانده از نیاکان جلوگیری کند.

از رئیس صندوق کارآفرینی استان خراسان شمالی پرسیدم آیا پروژه هایی برای حمایت از پیشه لحافدوزی دارید؟

منوچهر نبی زاده می گوید: بانوان علاقه مند به هنر لحافدوزی می توانند با ایجاد تشکل های محلی زنان روستایی و عشایر از تسهیلات صندوق اعتبارات خرد زنان روستایی استفاده کنند.

رئیس صندوق کارآفرینی استان گفت: بانوان روستایی و عشایر که قصد اشتغال در پیشه لحافدوزی را دارند می توانند با مراجعه به این صندوق طرح هایشان را ارائه کنند و سپس در فرم های مخصوص اسامی اعضاء را ثبت کنند و پس از تائید نهایی از تسهیلات 50میلیون تومانی صندوق اعتبارات خرد زنان روستایی بهره مند شوند.

متقاضیان برای بازپرداخت اقساط، مشمول تنفس سه ماهه هستند و مدت بازپرداخت نیز در مجموع 48ماه می باشد.

صندوق های اعتبارات خرد زنان روستایی و عشایری یکی از طرح های مهم در راستای توانمند سازی جامعه زنان روستایی و عشایر است که در آمدزایی، ایجاد بستر مناسب برای مشارکت جمعی زنان و ارتقای مهارت های فردی و اجتماعی زنان روستایی و عشایر از جمله اهداف این طرح است.

پتو رغیب لحاف
فرهنگ سازی و اطلاع رسانی درست درباره مزایای استفاده از لحاف و تشک های سنتی که از پشم گوسفند تهیه شده می تواند در علاقه مندی مردم به استفاده از لحاف های سنتی تاثیرگذار باشد.

بهبود دردهای عضلانی، تحریک سیستم مویرگی خون، نگهدار گرما، خاصیت آنتی باکتریال و تجدید پذیر بودن پشم از جمله مزایای پشم گوسفند نسبت به پشم های مصنوعی است.

پتوها به عنوان روانداز های جدید و رغیبی نابرابر با لحاف، انواع مختلفی از جمله بافتنی، پشمی، پنبه ای، پشم شیشه ای، اکریلیک، پلی استر، میکرو فایبر و ترکیب پنبه و نخ با الیاف مصنوعی، چهل تکه دارد.

بر اساس آمار گمرک ایران فقط در ۹ماهه نخست سال96 بیش از ۲۹۱تن پتو و زیرانداز معمولی و مسافرتی از کشور‌های مختلف جهان از جمله چین، آلمان و ترکیه وارد ایران شده است.

هزینه تمام شده تهیه یک عدد لحاف که شامل تامین هزینه پارچه، پشم، آستر، رویه و اجرت دوخت می باشد 300تا400 هزار تومان است که با یک پتو برابری می کند.

با تعاریفی که گفته شد مشخص می شود مزایای لحاف بسیار بیشتر از پتو است، چرا که پتو علی رغم گرمای کم، گاهی موجب ایجاد حساسیت های پوستی و تنفسی می شود و طرح و نقش آن عمدتا مناسب با فرهنگ ایرانی اسلامی نیست.

ضرورت توجه به هنر لحافدوزی، به عنوان یک میراث معنوی
هر چند این روزها اکثر ما در شهرها از پتو و یا لحاف های تهیه شده از پشم مصنوعی و کالاهای صنعتی خواب به عنوان روانداز استفاده می کنیم و دیگر خبری از لحاف های سنتی نیست، اما نباید فراموش کنیم که حفظ و بقای هنرهای اصیل و سنتی همچون: لحافدوزی که از نیاکان ما به جا مانده و یک سرمایه معنوی به شمار می رود، بسیار دارای اهمیت است.

از آنجا که اکثر مناطق استان خراسان شمالی به لحاظ اقلیم شناسی دارای آب و هوای سرد و کوهستانی می باشد، اقامتگاه های بومگردی استان معمولا برای استفاده گردشگران در دوران اقامت از لحاف های سنتی استفاده می کنند و این بیانگر آن است که هنر لحافدوزی می تواند بسترسازِ صنعت گردشگری نیز باشد. از سوی دیگر مواردی همچون: دسترسی آسان به مواد اولیه تولید لحاف در داخل استان، ابزار کار مختصر و ارزان، ارزش افزوده بالا و نقش آن برای ایجاد درآمد مکمل برای خانواده و تاثیر این هنر در اشتغالزایی گواه این مدعاست که توجه به این هنر رو به فراموشی می تواند آثار مفیدی برای استان داشته باشد.

محمدرضا قهرمانیان معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی می گوید: در گروه ها و شاخه های صنایع دستی، هنری به اسم لحافدوزی نداریم اما این هنر به عنوان فنون و مهارت لحافدوزی به شماره 1436 در تاریخ یکم شهریور1396 در فهرست میراث معنوی کشور از سوی این اداره‌کل به ثبت رسیده است.

هر چند تعریف نشدنِ هنر لحافدوزی به عنوان صنایع دستی در سامانه وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی یک نقص محسوب می شود اما نباید از تدابیر مدیریتی و حمایتی دولت برای حفظ و بقای هنرهای اصیل ایرانی همچون لحافدوزی غافل شویم. اینگونه هنرها که با خطر فراموشی مواجه هستند، میراث فرهنگی و معنوی کشور محسوب می شوند که برای حفظ آن نیازمند برنامه های عملیاتی هستیم در همین زمینه هم افزایی سازمان ها و نهادهای مختلف مانند: صداوسیما، صندوق کارآفرینی امید، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان صنعت، معدن و تجارت و سازمان جهاد کشاورزی می تواند غبار فراموشی را از چهره اینگونه هنرها بزداید.

نویسنده: اسمعیل صادقی قهرمانلو