۲۰ دی؛ سالروز ولادت و شهادت امیرکبیر فخر ایران

امیرکبیر که بود؟ 

میرزا محمد تقی‌خان فراهانی مشهور به امیرکبیر (متولد ۲۰ دی ۱۱۸۵ خورشیدی در هزاوه اراک و درگذشته ۲۰ دی ۱۲۳۰ خورشیدی در کاشان بود. 

پدرش «کربلایی قربان» در خانه «میرزا‌عیسی قائم‌مقام اول» به آشپزی اشتغال داشت. میرزا‌تقی‌خان پس از پدرش در دستگاه قائم‌مقام ثانی سمت پدر را حفظ کرد. میرزا تقی‌خان در ابتدای جوانی منشی و محرم اسرار «میرزا عیسی» ملقب به میرزا بزرگ پدر قائم‌مقام ثانی بود و بعد از فوت وی در خدمت پسرش درآمد و به شغل کتابت مشغول شد و سپس لقب «مستوفی نظام» ملقب شد.

در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به مقام صدر اعظمی و به دامادی خاندان سلطنت رسید. او با عزت الدوله خواهر ناصرالدین شاه ازدواج کرد. امیرکبیر همسر عزت‌الدوله، خواهر ناصرالدین‌شاه قاجار بود و سبب ازدواج دخترش تاج‌الملوک با مظفرالدین‌شاه قاجار، پنجمین پادشاه از دودمان قاجار، پدربزرگ ششمین پادشاه قاجار، محمدعلی‌شاه، نیز به‌شمار می‌رود. 

میرزا تقی خان امیرکبیر، آشپززاده و خدمت کار قائم مقام فراهانی گرچه به ظاهر از مردم محروم و فرودست ایران بود، ولی این امتیاز را داشت که در جمع یکی از بهترین و اصیل‌ترین خاندان آن روز ایران تربیت شود. هم خواسته‌های توده مردم را می‌دانست و هم با افکار بزرگان مملکت آشنا بود. رنج و زحمت مردم را تجربه کرده و رفاه سردمداران را به چشم خود دیده بود. او با لیاقتی که از خود نشان داد، در کنار فرزندان قائم مقام آموزش دید. ازاین رو، هرگز به مردمش خیانت نکرد و مصلحت آنان را بر همه چیز مقدم داشت. او افزون بر ویژگی‌های دینی، مدیری کاردان، سیاست مدار، میهن پرست و مردم دوست و مردی از جنس مردم، با اندیشه‌ای در خدمت مردم بود.

پدرش کربلایی محمد قربان در خانه قائم مقام فراهانی آشپزی می‌کرد. محمدتقی با فرزندان قائم مقام بزرگ شد سپس زیردست قائم مقام، منشی گری آموخت و در علم و ادب پرورش یافت و محرم اسرار شد پس از طی مراحل پیشرفت و ترقی علمی و سیاسی سرانجام در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه به مقام صدرات برگزیده شد و اولین صدراعظم او طی ۲۸ مهر ۱۲۲۷ خورشیدی تا ۲۲ آبان ۱۲۳۰ خورشیدی بود؛ مدت کوتاه صدارت امیرکبیر ۳۹ ماه (سه سال و سه ماه) بود، اما پر از اقدامات و اصلاحات مهمی و ماندگار که از او چهر‌های برجسته در تاریخ ایران و جهان به جا گذاشت. 

مهمترین اصلاحات و خدمات امیر کبیر
اصلاحات امیرکبیر اندکی پس از رسیدن وی به صدارت آغاز گشت و تا پایان صدارت کوتاه او دنبال شد، از مهم ترین خدمات امیر کبیر می توان به تأسیس مدرسه دارالفنون برای آموزش دانش و فنّاوری‌های نو در تهران، انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه به عنوان اولین روزنامه رسمی کشور، رسیدگی به وضع مالیه ، حذف القاب و عناوین و سر و سامان دادن به ارتش و تقویت بنیه نظامی و امنیتی کشور در دوران دست اندازی های انگلیس و شوروی در ایران اشاره کرد.

ایران، سال‌های فراوانی را به یاد دارد که بیگانگان به سرمایه‌های ملی آن دست اندازی و در سرنوشت ایرانیان دخالت می‌کردند. دوران قاجار‌ها نیز با زورگویی‌های انگلستان و روسیه همراه بود. میرزا تقی خان امیرکبیر از مخالفان گسترش نفوذ تاراج گرانه بیگانگان در ایران بود. او حامی استقلال ملی بود و در برابر خواسته‌های نابجای بیگانگان، سرسختانه مقاومت می‌کرد. ازاین رو، می‌کوشید از دادن هرگونه امتیازی به این کشور‌ها پرهیز شود

ایجاد رابطه با کشور‌هایی همچون اتریش، ایالات متحده، فرانسه و آلمان، سیاست دیگری برای محدود کردن وابستگی به دو دولت انگلستان و روسیه بود. یکی از نمایندگان انگلیس می‌گوید: «سعی من و کوشش نماینده روسیه و تلاش مشترک ما، همگی باطل است. کسی نمی‌تواند میرزا تقی خان را از تصمیمش بازدارد».

 

توجه به علم و ادب و فراهم آوردن محیط لازم برای گسترش دانش، از نخستین برنامه‌های امیرکبیر برای بالا بردن فهم و درک مردم بود، آنچه از امیرکبیر، چهره‌ای روشن فکر و اندیشمند ساخته، توجه او به علم و فرهنگ بوده است. او در عصری که کتاب، مهم‌ترین وسیله دانش اندوزی و تولید اندیشه بود، دست به ابتکار‌هایی زد که ارزش آن‌ها را امروزه به خوبی می‌توان دریافت. در دوران صدارت او، کتاب‌های فراوانی از اروپا به ایران آورده شد که در زمینه‌های گوناگونی نوشته شده بودند. کتاب‌هایی درباره علوم طبیعی، صنعت، زراعت، تجارت، اقتصاد، سیاست، قوانین معدن شناسی، تربیت حیوانات اهلی و خانگی، پرورش درختان صنعتی و میوه، باغبانی، نظام لشکری و فنون جنگ، طب، دام پزشکی و.... افزون بر این، امیر ۳۲۳ نقشه جغرافیای جهان را یک جا به ایران آورد.

میرزا تقی خان کتاب خانه‌ای در کنار مدرسه دارالفنون تأسیس کرد تا دانش آموزان با علوم مورد علاقه خود آشنا شوند. راه اندازی چاپ خانه مدرسه دارالفنون هم از کار‌های اندیشمندانه امیر بود که چاپ کتاب‌ها را آسان تر، سریع‌تر و ارزان‌تر می‌کرد. در هیچ دوره‌ای از تاریخ قاجار، چنین رویکردی به علم وجود نداشت و چنین ستایش مندانه برای خودکفایی علمی گام برداشته نشد.

در عصری که نهضت صنعتی در اروپا به اوج خود نزدیک می‌شد، کشور‌هایی مانند ایران با آن پیشینه غنی، اما دچار عقب ماندگی شده بودند امیرکبیر دریافت از صنعت نباید غافل شد بنابراین سیاست کلی خود را بر پایه توسعه صنعت و پیشرفت کشاورزی استوار کرد. سعی او افزایش تولید ایرانی و کاهش واردات بود. امیر، کارخانه‌های شکر، پارچه بافی، کاغذسازی، فلزکاری، بلور، چینی سازی و را در شهر‌های ایران راه اندازی کرد.

او دستور داد دستگاه‌های جدید را به ایران آورند و از مهندسان و صنعت کاران اروپایی بخواهند تا صنایع گوناگون را در ایران آموزش دهند. معادن، شناسایی شد و استخراج فلزات، آغاز گشت. امیر در ترویج و تشویق صنعت گران آن قدر اصرار داشت که عهد بسته بود به هر فردی که هنر بدیع و صنعت تازه‌ای بیاورد، پاداش خوبی خواهد داد.

امیرکبیر اعتقاد داشت که یک کشور مستقل، باید همه چیز را در داخل سرزمین خود تأمین کند. او برای رونق کشاورزی، گام‌های زیادی برداشت. آنچه او انجام داد، شروع حرکتی بود که در آینده باید سامان می‌یافت. برخی از مهم‌ترین اقدامات وی برای بهبود وضعیت کشاورزی عبارتند از: ایجاد امنیت برای کشاورزان، تشویق آنان به صنعتی کردن مسیر تولید، کم کردن مالیات، ساخت سدّ ناصری بر رودخانه کرخه و دو سد دیگر در گرگان و قم.

 

تا ابتدای دوران سلطنت ناصری به سلامت و بهداشت مردم توجه چندانی نمی‌شد و فقر و بیماری‌ها در حال گسترش بود؛ امیرکبیر که خود از میان مردم برخاسته بود و با رنجشان آشنایی دیرین داشت، ابتکار زیادی برای بالا بردن سطح بهداشت عمومی به خرج داد. وی آبله کوبی را در ایران عمومی ساخت و به دستور او کتاب‌های لازم در این زمینه به فارسی ترجمه و چاپ شد. آبله کوبان را با حقوق کافی، استخدام کرد و به شهر‌های گوناگون فرستاد. مبارزه با بیماری وبا، ساخت نخستین مریض خانه‌های دولتی، تعلیم پزشکان، نظافت شهر و گردآوری بیماران از سطح شهرها، از اقدامات دیگر امیر در این راستا هستند.

 

منشی سفارت انگلیس در تهران، شخصیت امیر و کردارش را چنین توصیف می‌کند: «امیر نظام به کسی قول نمی‌دهد، اما وقتی انجام کاری را وعده می‌دهد، باید به سخنش اعتماد کرد و انجام آن کار را محقق شمرد. امیر نظام به کلی فراتر از آن بود که کسی بتواند او را به رشوه بفریبد. روز‌ها و هفته‌ها می‌گذشت که از بام تا شام کار می‌کرد و نصیب خود را همان وظیفه مقدس می‌دانست. دشواری‌ها و نیرنگ‌ها نیز او را از کار، سست و دل سرد نمی‌ساخت؛ و اگر در کاری کام یاب نبود کاستی از دانایی و نیروی کار او نبود که تقصیر از آنانی بود که در یاری او کوتاهی کردند»

یکی از مستشاران انگلیسی می‌گوید: «از خصلت‌های ناپسند ایرانیان، «مداخل» است. این واژه به گوش ایرانیان بسیار خوشایند است. مأموران دولت تنها با مداخل خوش حال می‌شوند. مقرری آنان، چندان مورد توجه نیست و تنها مداخل یک شغل است که تمام حواس آنان را به طرف خود جلب می‌کند... میرزا تقی خان، کسی نبود که اسم مداخل و رشوه پیش او برده شود. این مرد بی طمع، تمام اصول و رشته‌های ناپسند را برهم زد و از بین برد و ارتکاب آن را به کلی ممنوع کرد؛ چراکه تا پیش از آن، رشوه گیری و باج خواهی، عادت روزانه درباریان شده بود»

 

مفت خوری، عیش و نوش، شهوت رانی و ثروت اندوزی، مهم‌ترین ویژگی شاهزادگان قاجاری بود. شاهزادگانی که برای خوش گذرانی‌های خود، به سرمایه‌های ملت چوب حراج زده و بر فقر و گرسنگی مردم، چشم بسته بودند. فساد مالی و خرج‌های سنگین دربار قاجار، مهم‌ترین دلیل نفرت مردم از سلطنت آنان بود. هدیه‌های بی حسابی که از خزانه به دوستان و آشنایان می‌دادند، مسافرت‌های پر خرج و ول خرجی‌های کلان آنها، روز به روز بیشتر می‌شد.

میرزا تقی خان امیرکبیر، مردی نبود که بی عدالتی را تاب بیاورد. گرچه صدارت کوتاه او فرصتی نبود که بتواند فساد مالی را ریشه کن کند، ولی با شجاعت تمام، حقوق و مزایای درباریان، شاهزادگان و حتی ناصرالدین شاه را کم کرد. امیر چنان بنیان منظم و محکمی برای خزانه کشور بنا نهاد که سال‌ها پس از وی نیز دست فرصت طلبان از ثروت و ملت، کوتاه بود.

 

تحدید مستمری درباریان، جمع کردن بساط عیش و نوش‌ها و حذف القاب و عناوین و گرفتن امتیازات بی‌حد و حصر از آنان همواره مورد مخالفت تعدادی از نزدیکان شاه از جمله مهد علیا مادر شاه اعتماد الدوله و درباریان از جمله میرزا آقاخان نوری با امیر کبیر بود که او را در خفا و در نزد شاه گدازاده می‌خواندند. 

درباریان به سرکردگی مهد علیا (مادر ناصرالدین شاه) با بددل کردن سلطان نسبت به امیر و برجسته کردن این گمان در او که امیر به فکر پادشاهی است سلطان را نسبت به امیرکبیرش ظنین و بدگمان کرده بودند؛ اوج تحریک حسادت شاه، در سفر به اصفهان بود، احترامات مبالغه‌آمیزی که پذیره‌کنندگان به امیر به عمل آوردند، تذکر رقبای امیر را به شاه به دنبال داشت که اقتدار امیر او را در درجه دوم اهمیت قرار داده است. چنان که تلاش‌های این عده و همچنین دشمنی‌های دولت‌های استعماری به خصوص انگلیس علیه امیرکبیر سرانجام باعث بدبینی ناصرالدین شاه از امیرکبیر و منجر به صدور حکم عزل او از مقام صدارت شد.

 

امیرکبیر پس از این‌که با دسیسه اطرافیان شاه از جایگاه خود برکنار و چند روز بعد او را به حکومت کاشان منصوب و در حقیقت او را تبعید کرده بود.

تمام عناصر مخالف داخلی و خارجی که در زمان صدارت امیرکبیر در کمین نشسته بودند، از ترس تغییر نظر شاه و عفو امیرکبیر، دست به دست هم دادند و حکم قتل او را در حال مستی از شاه گرفتند.

امیرکبیر که هر لحظه احتمال دسیسه قتل را می‌داد مدت ۴۰ روز با همسر و فرزندان در فین کاشان زندگی کرد تا سرانجام با حکم ناصرالدین‌شاه در حمام فین کاشان به قتل رسید.

سرانجام این صدراعظم لایق و با کفایت، روز جمعه ۲۰ دی ماه ۱۲۳۰ در ۴۳ سالگی به قتل رسید. همسرش که باز هم احتمال دست درازی به مدفن او را می‌داد برای در امان ماندن پیکر و زنده ماندن نام امیرکبیر؛ پیکرش را در کربلا به خاک سپرد.

سفیر انگلستان که چندین بار به امیرکبیر پیشنهاد رشوه داده بود و امیر هیچ کدام را نپذیرفت بار‌ها با خشم گفته بود: «پول‌هایی که برای رشوه به امیر پیشنهاد کردند و ایشان نپذیرفت، صرف کشتن وی کردند»

 

نقشی بر دیوار

لحظه‌ای که امیر روی صحن حمام فین نشسته بود و فوران خون خویش را تماشا می‌کرد، مانند همیشه آرام، متین و در تفکری عمیق بود. ناگهان همچون فردی که چیزی به یاد آورده، از جا برخاست و دست خون آلود خود را بر دیوار گذاشت؛ گویا می‌خواست چیزی بنویسد. شاید امیر به یاد مرگ مربی خود ـ یعنی قائم مقام ـ افتاده بود که او نیز به دست محمدشاه ترور شده بود و در لحظه جان دادن بر دیوار نگارستان نوشت:

روزگار است این که گه عزت دهد، گه خوار دارد چرخ بازیگر از این بازیچه‌ها بسیار دارد

عده‌ای گفته اند که امیر نیز بر دیوار، متنی نوشت، ولی خوانده نشد و برخی گفته اند که خوانا هم بوده، ولی به نفع خاندان قاجار نبوده و آن را محو کرده اند. یک اروپایی که به ایران سفر کرده بود، گفته است که جمله لا اله الا الله بر دیوار نوشته شده بود.

از تمام شاید‌ها که بگذریم، آنچه می‌توان به یقین گفت، سخن کُنت دوگوبینوی فرانسوی است. او می‌نویسد: «به هر حال، اگر بخواهیم پی ببریم که آن نقوش چه بوده یا در مضمون آن خط چه نوشته، می‌توانیم بگوییم که مُهر بدبختی دولت و ملت ایران بوده که بر پیشانی کشور نقش می‌بست و سند ننگ تاریخی و ابدی دوران سلطنت ناصرالدین شاه بود که برای همیشه در صفحات تاریخ به یادگار می‌گذاشت».

در سینما و تلوزیون ایران آثار مهمی در خصوص زندگی و خدمات این شخصیت برجسته ساخته و به یادگار مانده است که نام این آثار و بازیگرانی که در لباس امیر کبیر ایفای نقش کرده اند به این شرح است:

در مجموعه تلویزیونی سلطان صاحبقران -ساخته علی حاتمی- ناصر ملک‌مطیعی نقش امیرکبیر را بازی کرد.

در فیلم ناصرالدین شاه آکتور سینما، داریوش ارجمند در نقش امیرکبیر بازی کرد.

در مجموعه تلویزیونی امیرکبیر، سعید نیکپور در نقش امیرکبیر بازی کرد.

در مجموعه تلویزیونی سال‌های مشروطه (با نام پسین: صدر اعظم) (۱۳۸۸) به کارگردانی محمدرضا ورزی، محمد صادقی نقش امیرکبیر را بازی کرد.

در فیلم سمفونی نهم - پژمان بازغی در نقش وی بازی کرد