سیاست‌ پوپولیستی حزب عدالت و توسعه چه فرجامی دارد؟

برخی از نظریه‌پردازان، ساختار‌های حکومتی پوپولیستی را به ۴ نوع اصلی [از لحاظ رویکرد و اقدام] تقسیم‌بندی می‌کنند: ۱. معمولاً مخالف نظم سیاسی موجود و نماینده عقل سلیم معرفی می‌شوند؛ ۲. به مثابه نماینده جریان سیاسی مخالف و منتقد رهبران سیاسی مرتجع و غیر مردمی تلقی می‌شوند؛ ۳. از روش‌ها و ابزار‌های غیر معمول جهت تحریک مردم علیه نظم سیاسی حاکم استفاده می‌کنند؛ ۴. از فنون قطبی‌سازی دوست و دشمن، شخصی‌سازی و ساده‌سازی مسائل سیاسی بهره می‌برند.

 

به نظر می‌رسد رهبران حزب عدالت و توسعه از دو رویکرد اول در بازه زمانی ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۳ بهره بردند و از سال‌های ۲۰۱۳ به بعد از دو اقدام آخر به بیشترین نحو ممکن استفاده می‌کنند. به این صورت که رهبران حزب عدالت و توسعه بعد از آن‌که در سال ۲۰۰۲ قدرت را در اختیار گرفتند، خودشان را مخالف نظم سیاسی موجود ترکیه و طرفدار و نماینده عقل سلیم معرفی کردند و رهبران جریان‌های سیاسی نظیر لائیک‌ها و نظامیان را مرتجع و غیر مشروع انعکاس دادند و از بازگشت دموکراسی سخن گفتند.

 

 

 

 

در این دوره، فارغ از کم و کیف دستاورد‌های این حزب در راستای فرایند دموکراتیزاسیون، فرجام کار بیشتر تسویه‌حساب با جریان‌های سیاسی مختلف ترکیه و حذف رقیبان از سپهر قدرت و حاکمیت بود. چرا که اگر در سال‌های ۲۰۰۰، هرم قدرت سیاسی ترکیه به سه ضلع اصلی ۱. نظامیان، ۲. لائیک - سکولارها، ۳. اسلامگرایان تقسیم می‌شد، در سال‌های ۲۰۱۰ به بعد تقریباً قدرت و وزن دو ضلع نظامیان و سکولار‌ها به شدت کاهش یافت و اسلام‌گرایان با ائتلاف ملی‌گرایان به ضلع اصلی قدرت مبدل شدند.

 

با این اتفاق، دوره بهره‌برداری از روش‌ها و ابزار‌های غیر معمول جهت تحریک مردم علیه بلوک اپوزیسیون، نظام سیاسی حاکم و قانون اساسی، استفاده از فنون قطبی‌سازی دوست و دشمن، شخصی‌سازی و ساده‌سازی مسائل سیاسی فرا رسید. در این دوره است که اتفاقات بحران پارک گزی در سال ۲۰۱۳، کودتای نافرجام ۲۰۱۶، برگزاری رفراندم پله‌بیسیتی قانون اساسی ۲۰۱۷ و ابطال نتایج انتخابات شهرداری ۲۰۱۹ رخ دادند که در همه آن‌ها ویژگی‌های مذکور قابل رهگیری است. 

 

از سوی دیگر، برخی از نظریه‌پردازان از جمله موفیت (Moffit) سه ویژگی اساسی برای پوپولیسم قائل هستند: ۱. دعوت از مردم جهت مخالفت با نخبگان سیاسی؛ ۲. رفتار‌های خشونت‌آمیز و بی‌قاعده؛ ۳. بحران، انحطاط یا تهدید.

 

اگرچه این سه ویژگی هم در دهه دوم حاکمیت حزب عدالت و توسعه به شکل خفیف مشاهده شده است، اما این‌که رهبران حزب به این مرحله خواهند رسید که برای پیروزی در انتخابات و ماندن در قدرت از ترفند‌های غیر دموکراتیکی نظیر تحریک مردم به رفتار‌های خشونت‌آمیز و بی‌قاعده و تهدیدآمیز [نظیر آن‌چه روز چهارشنبه در ایالات متحده آمریکا رخ داد] به صورت پراتیک استفاده خواهند کرد یا نه، نیازمند گذر زمان است.

 

وجود برخی عواملی که مانع ترک آسان قدرت از سوی رهبران حزب عدالت و توسعه می‌شوند، احتمال بهره‌برداری از برخی ویژگی‌های پوپولیستی از جمله بروز «رفتار‌های خشونت‌آمیز و بی‌قاعده» را تقویت می‌کنند؛ اهم این عوامل بدین قرارند:

 

- قطبی‌شدگی جامعه و مسأله تسویه‌حساب‌ها از سوی دولت حاکم

 

- اتهام‌های فساد وارده بر رهبران سیاسی حزب عدالت و توسعه و خطر تسویه‌حساب‌های گسترده از سوی بلوک اپوزیسیون و ساختار جدید

 

- علاقه‌مند نبودن به گفتگو، مصالحه و تفاهم مبتنی بر عقلانیت جمعی از سوی ساختار سیاسی

 

- سایه‌افکنی بیش از حد تئوری توطئه بر سیاست‌های داخلی و خارجی دولت حاکم

 

- رشد گروه‌ها و جریان‌های افراطی و جهادی و ناسیونالیستی

 

- تهدیدات خارجی اعم از منطقه‌ای و بین‌المللی

 

ختم کلام این‌که فرجام نظام‌های سیاسی یا رهبران حکومتی که از روش‌های پوپولیستی جهت جذب آراء و حکومت‌داری استفاده می‌کنند، جز عدول از شیوه‌های دموکراتیک و تحریک مردم و جریان‌های سیاسی به سمت افراط‌گرایی و خشونت و تهدید، ثمره دیگری نخواهد داشت.