تپه باستانی هگمتانه در راه یونسکو

وسیع ترین تپه ایران ، تپه هگمتانه
همدان را پایتخت تاریخ و تمدن ایران نامیده اند. تپه باستانی هگمتانه در مرکز شهر همدان واقع است و از مکانهای دیدنی و تاریخی همدان بشمار می رود. بسیاری از باستان شناسان تپه هگمتانه را وسیع ترین تپه باستانی ایران دانسته و آن را بقایای ابنیه کاسی، مادی، هخامنشی و بعد از آن می دانند.

 

مساحت تپه هگمتانه حدود سی هکتار است، که با در نظر گرفتن بخش هایی که جزو محدوده تپه باستانی بوده، ولی اینک ساختمانهای مسکونی بر روی آن ساخته شده، به بیش از چهل هکتار نیز می رسد.این تپه بیضی شکل، در داخل محدوده شهر فعلی همدان در دو سوی خیابان اکباتان (آیباتان) واقع شده است.نام هگمتانه به معنی محل تجمع بوده و در منابع باستانی به صورت هگمتانه، اکباتان، امدانه و همدان ثبت شده که این سایت باستانی در سال 1310 به شماره 28 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه تپه وسیع هگمتانه
با توجه به آثار به جای مانده از ایران کهن، به نظر می رسد شهر هگمتانه توسط اقوام آریایی ماد در قرن 17 قبل از میلاد تاسیس شده و به عنوان پایتخت اولین امپراتوران و پادشاهان ایرانی مورد استفاده قرار گرفته است. همانگونه که پیش تر بیان شد، حدود 10 هکتار از وسعت شهر باستانی هگمتانه، در تملک شخصی قرار داشت که خوشبختانه در سال های 1347 و 1348 هجری شمسی پروژه ی خریداری و دراختیار گرفتن این اراضی شروع و مجددا به بخش هگمتانه ی ایران کهن، بازگردانده شد.

همچنین کاوش ها و بررسی های صورت گرفته در این مکان مهم و ارزشمند تاریخی نیز از سال 1362 آغاز شده و طبق اظهار نظر مسئولان امر، این عملیات تا به امروز ادامه دارد. گفته می شود با چندین مورد کاوش و تحقیقاتی که توسط مسئولان و باستان شناسان خبره و متعهد در این مجموعه ی عظیم صورت پذیرفته است، این شهر باستانی و وسیع کشف شده است.

 

نظرات متعددی در مورد این شهر تاریخی و ارزشمند ایران کهن، از سوی باستان شناسان، شرق شناسان غربی و معماران و ایران شناسان داخلی و خارجی وجود دارد که هر کدام در نوع خود شنیدنی و قابل توجه خواهد بود. براساس نقل قول های تاریخی و بررسی های ابتدایی صورت گرفته توسط کارشناسان تاریخی و باستان شناسان بر این مکان، هگمتانه، مکانی باستانی و متشکل از کاخ ها، عمارات و آثار برجای مانده از حکومت مادها و هخامنشیان در نظر گرفته شد. طبق موقعیت مکانی و استراتژیک شهر تاریخی هگمتانه، برخی از باستان شناسان احتمال می دهند که این شهرتاریخی حدودا هزار سال پیش از میلاد مسیح مورد اشغال قرار گرفته است.

البته شواهد تاریخی معتبری در اثبات این احتمال وجود ندارد. هردوت (نخستین تاریخ نگار یونانی زبان در 425-485 پیش از میلاد مسیح (ع) زندگی کرده و آثارش تا امروز موجود است. وی به پدر تاریخ نیز مشهور است) معتقد است که مادها هشتصدسال پیش از میلاد حضرت مسیح (ع) این مکان را به عنوان پایخت خود از جانت دیاکو انتخاب کرده و مورد استفاده قرار دادند. طبق توصیفات وی، طراحان و سازندگان این شهر تاریخی، مجموعه ی شاهانه را که شامل قصر، خزانه داری و اقامت گاه نظامی است، روی تپه ای ساخته و با ایجاد هفت دیوار متحدالمرکزی که هردیوار بخش درونی آن از دیوار بخش بیرونی، مرتفع تر در نظرگرفته شده است، مجموعه ی ذکر شده را احداث کردند. برخی دیگر از کارشناسان و باستان شناسان معتقدند که ایجاد شهر هگمتانه به دستور جمشید پادشاه یا سمیرامیس افسانه ای صورت پذیرفته است. برخی دیگر از کارشناسان دستور ساخت و احداث این شهر باشکوه را از سوی سومین پادشاه سلسله ی ماد، فرورتیش می دانند.

طبق اطلاعات موجود در دانشنامه ی ایرانیکا، سلسله ی ماد، 708 سال قبل از میلاد مسیح توسط دیاکو تاسیس و هگمتانه نیز به عنوان مرکز یا پایتخت آن انتخاب شد. از نکات جالب و قابل توجهی که می توان در مورد شهر هگمتانه بیان کرد، نام این شهر است که در سنگ نوشته ای برجای مانده از بیستون (این سنگ نوشته متعلق به داریوش اول معرفی شده است)، به هَمگمَتانَ به زبان فارسی باستان، آک-مَ-دَ-نَ به زبان ایلامی و آ-گَ-مَ-تَ-نُ به زبان اکدی، حک شده است. در زبان های دیگر نیز برای شهر باستانی همدان نام هایی مختلف برگزیده شده است که می توان به اِکباتانا، اِگباتانا در زبان یونانی، اکباتانا، اکباتانیس پارتیوروم در زبان لاتین، آحمِتَ در زبان آرامی، آحمَتَن، هَمَتَن، اِکبَتَن در زبان ارمنی و هَمَدان در زبان فارسی میانه اشاره کرد. مفسران براین عقیده اند که این واژه به معنای محل گرد آمدن است که از کلمه ی هَنگمَتَ بدست آمده است.

باتوجه به معنای آن، احتمال گردهم آیی گروهی مردم، آن هم پیش از تشکیل سلسله ی ماد دور از تصور نخواهد بود. هردوت نیز به این تجمع که مادها برای انتخاب دیاکو به عنوان پادشاه صورت دادند، اشاره کرده ولی صحبتی از محل دقیق این اجتماع، به میان نمی آورد. طبق بررسی های تاریخی و باستان شناسی، یکی بودن هگمتانه با همدان تایید و قطعی است. اما متاسفانه به دلیل کمبود آثار باقی مانده ای که از دوران قبل از اسلام در دست است، بازدیدکنندگان اروپایی، مناطقی مانند تخت سلیمان، شوش و کنگاور را برای هگمتانه درنظر می گیرند.

 

جالب است بدانید که در سکه های کشف شده از زمان حکومت ساسانیان، اهمتان به عنوان محل ضرب معرفی شده و اولین متونی که در آن نام مادها و مناطق مربوط به آن ها ذکر شده است، تقویم 24 شارل مانزر سوم (836 پیش از میلاد و سارگن دوم (امپراتور آشور و بنیانگذار سلسله ی سارگون،715 سال قبل از میلاد مسیح است. در این متون از قوم و سرزمین شان به نام مادای یا آمادای نوشته هایی ثبت شده و برجای مانده است. تاریخ نگاران بسیاری نیز در مورد قدمت و علت ساخت شهر هگمتانه نظرات و عقاید خود را بیان کرده اند.

نام و ریشه شناسی:
نام این شهر در سنگ نوشته داریوش یکم در بیستون در زبان فارسی باستان «هَمگمَتانَ»، در ایلامی «اَگ-مَ-دَ-نَ» و در زبان اکدی «اَ-گَ-مَ-تَ-نُ» ثبت شده است. معمولاً چنین تفسیر می شود که این واژه از «هَنگمَتَ» به معنای «محل گرد آمدن» مشتق شده است و نتیجه گرفته می شود که پیش از شکل گیری دولت ماد، نوعی گردهم آیی مردمی در اینجا انجام می شد. هرودوت به یک گردهم آیی مادها که در آن دیاکو به شاهی برگزیده شد، اشاره می کند ولی محل آن را مشخص نمی کند. واژه ایلامی «هَل.مَتَ.نَ» به معنای «سرزمین مادها» احتمالاً نباید درست باشد چرا که شهر پایتخت مادها نمی توانست نامی ایلامی داشته باشد یا «سرزمین» نامیده شود. جرج کرزن، پیشنهاد کرده است که با توجه به اینکه در آن جا هفت شهر، هگمتانه نامیده می شوند و چهارتای آن ها در پارس قرار دارند، این نام در واقع برای پایتخت یا شهر شاهی تعیین شده بود.

در منابع باستانی و دیگر منابع، برای هگمتانه نام های مختلفی ذکر شده است:در زبان یونانی «اِکباتانا، اِگباتانا»، در زبان لاتین «اکباتانا، اکباتانا، اکباتانیس پارتیوروم » در زبان آرامی «اَحمِتَ»، در زبان ارمنی «اَحمَتَن،هَمَتَن، اِکبَتَن» و در زبان فارسی میانه «هَمَدان».

بنا بر هر دو زمینه تاریخی و باستان شناسی، تطبیق هگمتانه با همدان، قطعی است. با این حال، کمبود آثار باقی مانده قابل مشاهده از دوران پیش از اسلام در این منطقه، باعث شده که برخی از نخستین بازدیدکنندگان اروپایی، مکان های جایگزینی همچون شوش، کنگاور و تخت سلیمان را برای هگمتانه پیشنهاد دهند.

همچنین، سکه هایی از زمان ساسانی کشف شده که محل ضرب آنها «اهمتان» قید شده است. نخستین اشاره نوشتاری به نام مادها و سرزمین ماد، در سالنامه بیست و چهارم سارل مانزر سوم (836 قبل از میلاد) و سارگن دوم (715 قبل از میلاد) بوده است که از این قوم و سرزمین آنان به نام «مادای» یا «آمادای» یاد کرده اند.