از محله «عبید زاکانی» به خیابان امام خمینی و سویِ بازار قزوین که عبور کنید، بافت فرسوده است که به چشم می‌آید.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز قزوین، بافتی که در دل کوچه و پس کوچه ها، با بنا‌های تاریخیِ ثبت شده و یا بی نام و نشان، هویت کوچه-خیابان دو کیلومتری عبیدزاکانی را معنی می‌کند.
اینجا برشی از تاریخ است که در بالادست، با گرمابه تاریخی قجر یا همان موزه مردم شناسی معنا می‌شود و تا پایین‌دست، ده‌ها خانه و مسجد و کوی تاریخی را دربرمی گیرد.
اما این روز‌ها اگر گذرتان به ساباط خیابان عبید زاکانی بیفتد، چیزی از آن باقی نمانده؛ قصه‌ای که از حدود صد و پنجاه سال پیش آغاز شده بود، دو هفته پیش، پایانش را دید.
ساباط ثبت شده در تاریخ
ساباط، دالان یا دهلیزی در دل کوچه‌های قدیمی و در واقع پل ارتباط بین خانه‌ها بود که بقایای آن تا چندی پیش در محلات قدیمی دیده می‌شد.
دالان‌هایی با سقف و طاقی‌های کم عرض که گاهی پنجره‌های از بالای آن، به میان کوچه باز می‌شد و نشان دهنده زندگی در تاروپود بافت فرسوده بود.
ساباط خیابان عبید هم، چنین بنایی بود؛ دالانی منتهی به کوچه‌ی پنجم که اتصال سه خانه قدیمی به خیابان اصلی را بر عهده داشت.
اما همین اتصال برای برخی از ساکنان، کار را سخت کرد.
به گفته آنان ساباط، تنها برای گردشگرانی که به ندرت از این محله عبور می‌کردند جذاب و به یادماندنی بوده و برای اهالی، چیزی جز دردسر نداشت.
احمدی یکی از ساکنان قدیمی محله، از بسته بودن مسیر برای عبورِ خودرو در روز‌های عادی گلایه‌مند بود. او گفت: این کوچه‌های تنگ با بارش باران و برف هم تهدید می‌شود، چون ممکن است با کوچکترین گرفتگی در مسیر آب، سیلاب وارد خانه‌های اهالی شود.
خانم زرین یکی دیگر از اهالی محله از انباشت زباله زیر طاق‌های ساباط گلایه داشت؛ به گفته او شهرداری، برای جمع آوری زباله در این گذر‌ها و معابر تنگ و باریک، پیش بینی خاصی نکرده!
یکی دیگر از همسایه‌ها هم می‌گفت: سالهاست دل نگران امنیت خانواده خود است؛ چرا که تاریکی و خلوتی محله، موجب بست نشینی معتادان و متکدیان شده و پیگیری برای رفع این مشکل هم راه به جایی نبرده است.
جز اینکه هر از چند گاهی، طرح‌های ضربتی پلیس برای برخورد با معتادان اجرا شده و محله نفسی کشیده است.
همین دل زدگی‌ها کافی بود تا در نبود ساز و کار حفاظتی از این بنای ثبت شده، بخش‌هایی از ساباط تاریخی عبید، با کلنگ عده‌ای ناشناس تخریب شود.
بعد از تخریب بخش‌های فوقانی طاق‌های ساباط در اواخر شهریور، صدای اعتراض برخی اهالی و دوستداران میراث فرهنگی بلند شد.
اهالی محل حتی آن‌هایی که از مشکلات ساباط گلایه داشتند، معتقد بودند ضربه زدن به اصل بنا، مشکلی را حل نمی‌کند بلکه محله‌ی تاریخی شهر را نسبت به داشته‌های فرهنگی اش بدنام می‌کند.
دوستداران میراث فرهنگی هم پس از بازدید از محل، و اعتراض به مسئولان، بالاخره قول مرمت را از میراث فرهنگی گرفتند.
سه روز بعد، با مشخص شدن محدوده کار در اطراف محوطه کوچه پنجم، کار مرمت آغاز شد.
آنطور که خزائلی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گفته بود، مرمت بنا حداکثر ظرف دو ماه می‌بایستی به پایان برسد. البته در این صحبت‌ها خزائلی اشاره‌ای به نبود تیم حفاظت نکرد.
اما کار به میانه نرسیده، کلنگ تخریب این بار بر تمام پیکر این بنای ثبت شده نشست تا ساباط تاریخی خیابان عبید زاکانی قزوین به شماره ۳۳۱۲۲، برای همیشه خاطره شود. به طوری که از ساباط، چیزی جز دیوار‌های آسیب دیده از ضربه‌های کلنگ باقی نماند.
مدیرکل میراث فرهنگی می‌گوید: فعالیت کارگاه مرمت ساباط از اواخر شهریور آغاز شده بود، اما دو روز تعطیلی پایان هفته، فرصت تخریب را برای عده‌ای ناشناس فراهم کرد.
در این سو، اما فعالان حوزه میراث فرهنگی و اهالی محله معتقدند اراده‌ای برای حفظ بنا وجود نداشت چرا که کار مرمت نبایستی بدون یگان حفاظت رها می‌شد تا شاهد این اتفاق باشیم.
سمن‌ها مستقر نبودن یگان حفاظت از میراث فرهنگی را عامل قلع و قمع می‌دانند.
عظیمی رئیس کلانتری ۱۲ بازار شهر قزوین هم کار حفاظت را از وظایف ذاتی میراث فرهنگی می‌داند، اما در عین حال معتقد است در صورت درخواست نیرو برای محافظت از بنا، این امکان وجود داشت.
حالا با ورود دستگاه قضایی به موضوع و بازدیدِ در لحظه‌ی قاضی پرونده، امید سازمان‌های مردم نهاد برای گره گشایی از این پرونده فرهنگی، بیشتر شده.
آن‌ها در کنار مدیران میراث فرهنگی و فعالان فرهنگی شهر خواستار برخورد قضایی با مسببان حادثه اند.
حسینی قاضی پرونده هم می‌گوید: دستگاه قضا با استناد به ماده ۵۵۸ فصل نهم قانون مجازات اسلامی، پرونده را به عنوان یک تهدید فرهنگی بررسی می‌کند.
در این سو خزائلی از آواربرداری و مرمت دوباره طاق‌های ساباط خبر داده؛ قرار است در مرحله بعد سقف طاق‌ها نیز بازسازی شود.
تاریخ شهر‌ها در گذرگاه ساباط
ساباط در بیشتر شهر‌های تاریخی کشورمان سابقه‌ای دیرینه دارد؛ گذرگاه‌هایی مسقف که در مسیر‌های طولانی، به ویژه در مناطق گرمسیری، مانع تابش آفتاب سوزان بر سر رهگذران می‌شد.
برخی از این آثار ایرانی را می‌توان هنوز در شهر‌های مختلفِ استان‌های گرمسیری و یا کویری مثل خوزستان، اصفهان، یزد، کرمان و قم دید.
بنا‌هایی که با گذر زمان، تخریب و یا فرسوده شدند، اما اقدامات به موقع حفاظتی توانست بدنه اصلی آن‌ها را حفظ کند.
نمونه‌هایی از اقدامات مرمتی و حفاظتی در اهواز و نائین به خوبی دیده می‌شود.
ساباط تاریخی در شوشتر و اهواز، در قلب بازار و محله‌های هدف گرشگری قرار گرفته و در دوره‌های مختلف، مبالغی برای بازسازی و مرمت آن‌ها در نظر گرفته می‌شود.
ساباط بزرگ محله نوآباد نائین به عنوان محور اتصال دو محله تاریخی، یکی از این بنا‌ها بود که بر اثر فرسودگی ناشی از رطوبت باران مرمت و همزمان، خانه‌های تاریخی مجاور ساباط، خریداری، مرمت و به اقامتگاه بوم‌گردی تبدیل شد.
در کاشان نیز ساباط تاریخی با همان الگوی مرمت خانه‌های تاریخی بازسازی شد تا معبری برای تردد گردشگران در بافت تاریخی شهر باشد.
چنین طرح‌هایی با توجه به مجاورت ساباط با بازار تاریخی قزوین و وجود چندین خانه تاریخی، می‌تواند زمینه بهره مندی محله عبیدزاکانی را از گردشگری فراهم کند.
بی توجهی، درد مشترک بنا‌های تاریخی
بیشتر بنا‌های تاریخی قزوین در دل ۵۰۰ هکتار بافت فرسوده شهر است. محدوده‌ای که از باغستان آغاز شده و در شمال به خیابان‌های خیام، فردوسی، نادری شمالی، در شرق به خیابان ولیعصر و توحید و در غرب به بافت متراکم و فرسوده هادی آباد منتهی می‌شود.
اما فرسوده بودن بافت، به همه بنا‌های تاریخی امکان مرمت و بازسازی نمی‌دهد تا تبدیل به محلی برای تولید درآمد شود.
نورانی معاون میراث فرهنگیِ اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی می‌گوید: حفظ بنا‌های ثبت شده به ویژه اگر مالک شخصی نداشته باشد بر عهده میراث فرهنگی است.
با این حال فعالان فرهنگی منتقدان همیشگی نحوه محافظت از بنا‌ها هستند. آن‌ها می‌گویند نمی‌توان به صرف کاربردی نبودن و متروکه ماندن، غفلت در نگهداری از بنا را پذیرفت.
یکی از اعضای انجمن دوستداران یادمان‌های ماندگار می‌گوید: مدیریت میراث فرهنگی در استان، بیش از آنکه بازدارنده باشد، آسیب زننده است.
وی به بافت یک دست محله بلاغی، ملک آباد و امامزاده علی شهر قزوین اشاره می‌کند که به خاطر اجرای طرح خیابان شهید انصاری شرقی، چند پاره شده و با گذشت بیش از دو دهه از اجرای آن، با مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی کشور، نیمه کاره رها شد.
مدرسه امیرکبیر، مدرسه سردار، مسجد حیدریه و حمام تاریخی حاج کریم در خیابان پیغمبریه هم نمونه‌های دیگری هستند که طی دو سه سال اخیر، به خاطر رهاشدگی یا اجرای طرح از سوی شرکت‌های خدمات رسان_ باز هم در نبود تیم‌های حفاظت از بنا_ آسیب‌های جدی دیده اند.
این عضو انجمن دوستداران یادمان‌ها ادامه می‌دهد: حتی در بنا‌های بازسازی شده که مقصد گردشگری قزوین محسوب می‌شوند هم بی توجهی‌هایی دیده می‌شود که سلامت بنا را تهدید می‌کند. مثل برگزاری اردوی تمرینی تیم دوچرخه سواری در سرای تاریخی سعدالسلطنه!
به نظر می‌رسد ادامه این روند ظرفیت‌های تاریخی شهر و استان را به تدریج بی اهمیت کرده و حتی می‌تواند نامشان را از فهرست میراث ملی کشور حذف کند.
بنا‌های تاریخی قزوین، چه یادگار‌های بازمانده از عصر ساسانیان همچون مسجد جامع عتیق و چه بنا‌های پرتعداد دوران پایتختی قزوین در عصر صفوی نیاز به حفاظت و نگهداری درست و اصولی دارند. چرا که علاوه بر شناسنامه فرهنگی شهر، می‌توانند منبعی برای تولید ثروت باشند.
اینجا قزوین است؛ جان گرفته از هزار و چهارصد اثر تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی کشور
نگارنده: معصومه هاشمی
سردبیر: علی صفری الموتی