وقتی صدها میلیارد تومان املاک موقوفه در استان یزد بدون استفاده رها شده و پیگیری ها به بن بست می خورد.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز یزد، یزد از استان‌های پیشرو در زمینه وقف است به گونه‌ای که هم اکنون ۱۲ هزار و ۵۴۱ موقوفه و ۳۷ هزار و ۷۲۵ رقبه در استان وجود دارد. این تعداد موقوفه، این استان را از لحاظ شمار موقوفات در جایگاه پنجم قرار داده است. اگر این تعداد موقوفه به نسبت جمعیت محاسبه شود شاید استان یزد در رده‌های نخست نیز جای گیرد.
هرچند استان یزد به لحاظ تعداد موقوفات از استان‌های سرآمد کشور است، اما از نظر درآمد‌های موقوفات در رده استان‌های پانزدهم یا شانزدهم قرار دارد، زیرا بیشتر موقوفات استان، زمین‌های زارعی است که به دنبال خشکسالی‌های اخیر فاقد درآمد شده است.
از سوی دیگر بروز برخی مشکلات و همچنین تغییرات به وجود آمده در جامعه از جمله توسعه و نوسازی شهری و روستایی در سال‌های اخیر سبب شده تا بسیاری از موقوفات، کاربری خود را از دست دهند و بدون استفاده رها شوند.
وقتی صدای نماینده مردم در می‌آید
روز‌های آخر شهریورماه بود که سید جلیل میرمحمدی نماینده مردم تفت و میبد در مجلس شورای اسلامی که از عملکرد اوقاف در شهرستان‌های نمایندگی خود به شدت گلایه داشت، در صحن علنی مجلس شورای اسلامی گفت: استان یزد تا دلتان بخواهد وقفیات دارد و به شدت دچار مشکل است. هیچ برنامه‌ریزی در زمینه وقف نیست، ۳۰ سال است در یک شهرستان بالغ بر ۹۰۰ میلیارد تومان وقف بی‌برنامه رها شده و مسئولین استانی هیچ تصمیم و برنامه‌ای ندارند.
نماینده مردم تفت و میبد عملکرد اوقاف استان در ۳۰ سال گذشته را عامل عدم میل و رغبت مردم به وقف عنوان کرد و گفت وقفیاتی که مردم از آن‌ها انتظار دارند از محل درآمد آن‌ها خدمات فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی ارائه شود به دلیل بی برنامه بودن مسئولان وقف در سطح کشور و به ویژه استان یزد به آشغال‌دانی و پارکینگ تبدیل و یا به صورت زمین بلااستفاده رها شده است.
وی با اشاره به برگزاری جلسات مختلف بی فایده با رئیس اوقاف کشور و مدیرکل اوقاف استان تأکید کرد: در حال حاضر در روستا‌های تفت مانند ده بالا، باغ‌هایی که در حال خشک شدن هستند و یا زمین‌هایی که بحال خود رها شده اند در بین مردم به عنوان باغ و زمین وقفی مرسوم است.
نماینده مردم تفت و میبد از گلایه شهروندان ا عملکرد اوقاف و همچنین عدم ارائه گزارش کار ۱۰ ساله این اداره سخن گفت و افزود: گاهی پاسخ داده می‌شود که اوقاف فلان مقدار طعام داده است که مطمئنا با طعام دادن اداره اوقاف مخالفت نداریم، اما اداره اوقاف و امور خیریه، رستوران و آشپزخانه نیست که فقط گزارش اطعام می‌دهد.
جرقه اختلاف از کجا زده شد؟
اما این سخنان نماینده تفت و میبد از کجا سرچشمه گرفته و چرا او چنین علیه اوقاف و امور خیریه استان موضع گیری کرده است؟
جرقه این اختلاف از زمانی شروع شد که شهرداری میبد یک زمین وقفی را تملک کرد و درصدد ایجاد پارک در آن زمین بود که اداره کل اوقاف و امور خیریه وارد عمل شد و اجازه ساخت این پارک را نداد.
در دیگر شهر نمایندگی میرمحمدی یعنی تفت نیز اتفاق مشابهی رخ داد و خیری در شهر تفت کتابخانه‌ای را احداث و جلوی کتابخانه هم چند باب مغازه ایجاد کرد که از محل اجاره این مغازه‌ها امورات کتابخانه اداره شود، اما پس از ساخت و تکمیل این مغازه ها، اداره کل اوقاف استان یزد به دلیل وقفی بودن زمین با ساخت کتابخانه و مغازه‌ها مخالف کرد.
میرمحمدی این مساله را نشان دهنده عدم همکاری اوقاف با دستگاه‌های مختلف دانست و خاطرنشان ساخت: چه بسا افرادی در ساخت مسکن جوانان حاضر به مشارکت با اوقاف هستند یا شهرداری‌ها نیز حاضر هستند زمین‌های رها شده وقفی را تبدیل به احسن کنند یا حتی آموزش و پرورش خیرانی برای ساخت مدرسه و مراکز آموزشی دارد، اما اوقاف حاضر به همکاری نیست.
وی توقف پروژه کتابخانه تفت را نشان دهنده بی برنامگی و کج سلیقگی اداره اوقاف عنوان کرد و گفت که اداره اوقاف در حالی به ساخت و ساز‌های آنچنانی در امامزاده‌ها مشغول است که این آستان‌ها از برنامه‌های فرهنگی ناب محروم هستند.
پای دل پر مدیر اوقاف
برای پیگیری مشکلات مطرح شده با مدیرکل اوقاف و امور خیریه که به نظر می‌رسد از هجمه‌های کنونی دل پری داشت به گفتگو نشستیم. وی چنین اظهاراتی را کاملا اشتباه و بعضا عوام فریبانه خواند و گفت: به طور متوسط ۷۴ درصد موقوفات استان کشاورزی بوده و ۱۸ سال است که استان یزد با خشکسالی متوالی روبرو بوده است.
ادعایی که آمار‌ها بر آن صحت گذاشته است. اداره هواشناسی استان نیز اعتقاد دارد که یزد جزء سه استان کشور در زمینه بارندگی کم است و بر این اساس بسیاری از چشمه‌ها و قنات‌ها خشکیده است و زمین‌ها قابلیت کشت ندارند.
حجت الاسلام زارع پایین بودن متراژ موقوفات استان را یکی دیگر از مشکلات عنوان کرد و افزود: ۸۶ درصد موقوفات استان زیر ۲ هزار متر دارند و نمی‌توان آن‌ها را به شیوه‌های نوین آبیاری کرد. ضمن این که توسعه شهر‌ها و قرار گرفتن اراضی کشاورزی در بافت شهری و بسته شدن مسیر آب نیز از دیگر مشکلات است.
تحت تصرف بودن زمین‌های وقفی از سوی برخی افراد و اعتقاد آن‌ها به داشتن حق و حقوق در این اراضی نیز از دیگر مشکلات اوقاف در استان است که زارع این حق و حقوق را غیرقانونی و غیرشرعی خواند و تأکید کرد که پیگیری این مساله در دادگاه هم زمان بر است و هم اجرای حکم با پیامد‌های نامطلوبی همراه خواهد بود.
مدیرکل اوقاف مخروبه ماندن برخی از خانه‌ها و زمین‌های وقفی را ناشی از اعتراض این افراد عنوان کرد و گفت: هر اقدام اوقاف درباره زمین‌های رها شده با اعتراض این افراد مواجه می‌شود و در این راستا دادگاه باید حکمیت کند که دادگاهی شدن این زمین‌ها نیز مشکلات خودش را به همراه دارد.
به نظر می‌رسد اوقاف علاوه بر مشکل فوق، با کمبود بودجه برای بازسازی این مخروبه‌ها هم روبروست چرا که رئیس سابق سازمان اوقاف و امور خیریه در سال ۱۳۹۶ با بیان اینکه آبادی رقبات زمان‌بر و نیازمند هزینه بالایی است، عنوان کرده بود: سازمان اوقاف، توان تامین هزینه بالای این آبادسازی را ندارد؛ چراکه اگر بخواهیم همه رقبات و موقوفات را آباد کنیم ۲۰ هزار میلیارد تومان هزینه لازم دارد.
مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان درباره انتقاد نماینده تفت و میبد مبنی بر عدم همکاری این اداره با برخی دستگاه‌ها نظیر آموزش و پرورش و شهرداری گفت: موقوفات منفعتی باید از درآمد برخوردار باشند و نمی‌توان آن‌ها را به مدرسه یا کتابخانه یا ... مبدل کرد.
وی با انتقاد از خرید و فروش و ساخت و ساز غیرمجاز زمین‌های موقوفه در استان تأکید کرد: این موقوفات باید درآمد داشته باشند و هر چه درآمد آن‌ها بیشتر باشد موقوف علیه سود بیشتری برده و تعداد بیشتری از افراد تحت پوشش قرار می‌گیرند مثلا هر چه نفع یک موقوفه بیشتر باشد، فقرای بیشتری تحت پوشش قرار می‌گیرند.
زارع کمبود سرمایه گذار بر روی زمین‌های وقفی را مشکلی دیگر در برابر اوقاف خواند و ادامه داد: هزینه بالا و عدم تطابق نسبت قیمت زمین با هزینه‌های ساخت و ساز سبب می‌شود تا سرمایه گذاران تمایلی برای سرمایه گذاری بر روی این زمین‌ها نداشته باشند.
وی عدم کمبود زمین در استان یزد را عامل دیگری برای عدم رغبت سرمایه گذاران به استفاده از زمین‌های وقفی عنوان کرد و افزود: برخی واگذاری‌ها هم که منفعتی ندارد به ویژه واگذاری زمین به ارگان‌های دولتی که تا چند سال بدهکار اوقاف هستند و اجاره آن را پرداخت نمی‌کنند؛ بنابراین هم اجرای نیت واقف تعطیل شده و هم هیچ منفعتی برای اوقاف به دنبال ندارد.
مشکل پیچیده اوقاف و آموزش و پرورش درباره مدارس وقفی
ادعای عدم همکاری اوقاف و امور خیریه با دستگاه‌های استان که از سوی نماینده تفت و میبد مطرح شد، ما را به سوی اداره کل آموزش و پرورش استان سوق داد.
جایی که رئیس اداره حقوقی آموزش و پرورش استان بر این ادعا صحه گذاشته و از مشکلات آموزش و پرورش با اوقاف در قبال ۵۰۰ مدرسه ساخته شده بر زمین وقفی سخن گفت.
مرتضی فیاضی، آموزش و پرورش را عامل حفظ این زمین‌های وقفی توصیف کرد و افزود: یکی از مشکلات ما با اوقاف اینست که اگر محدوده‌ای از مدرسه را اجاره داده یا طبقه دیگری ساخته و به موسسه آموزشی خصوصی اجاره دهیم تا بخشی از هزینه‌های آموزش تامین شود، با مخالفت اوقاف مواجه می‌شویم و می‌گویند که فقط باید برای امر آموزش باشد.
وی ادامه داد: این در حالی است که آموزش و پرورش زمین را از وقف اجاره کرده و ساختمان را ساخته است، بنابراین زمین به اوقاف تعلق دارد نه ساختمان. اما اوقاف اعتقاد دارد که ما حق هیچ کاری نداریم و اجاره بخشی از ساختمان یا تغییر کاربری را برنمی تابد.
با این حال مدیر کل اوقاف استان مساله عدم همکاری اوقاف با دستگاه‌های دولتی را به شدت رد می‌کند و می‌گوید اینکه گفته می‌شود اوقاف با سایر ارگان‌ها همکاری نمی‌کند اشتباه است و ما حاضریم در قالب تفاهمنامه‌ای که مصحلت وقف و نیت واقف را در نظر داشته باشد با ارگان‌ها همکاری کنیم.
اما رئیس بخش حقوقی آموزش و پرورش بر خلاف مدیرکل اوقاف اعتقاد دارد که بعید است واقفی گفته باشد این زمین را فقط برای آموزش وقف می‌کنیم و حق ندارید از آن برای دیگر امکانات آموزشی یا درآمدزایی برای آموزش استفاده کنید.
فیاضی به مساله پذیره ابتدایی اوقاف نیز گریزی زد و گفت: قبلا زمین وقفی را تا ۳۰ درصد پذیره ابتدایی می‌کردند، یعنی اگر قیمت زمین یک میلیارد باشد باید ۳۰ درصد آن را پرداخت کنند، اما هم اکنون این قانون را تغییر داده و می‌گویند که حداقل ۳۰ درصد باید پرداخت کرد یعنی از ۳۰ درصد تا ۱۰۰ درصد قیمت ملک را باید پرداخت کرد.
وی قوانین و مقررات پیچیده اوقاف را سبب عدم علاقه سرمایه گذاران به سرمایه در زمین‌های وقفی دانست و گفت: اوقاف اجاره تغییر حتی یک حرف در قرارداد را نمی‌دهد و با این اوصاف امکان برطرف کردن اشکالات وجود ندارد.
درباره عدم پرداخت اجاره زمین‌های وقفی توسط دستگاه‌های دولتی از رئیس بخش حقوقی آموزش و پرورش سوال کردیم که وی پاسخ داد: با توجه به شرایط کنونی و عدم وجود اعتبار، دستگاه‌ها برای خود درآمدزایی می‌کنند، اما اوقاف اجازه درآمدزایی را به آموزش و پرورش نمی‌دهد و بر این اساس نمی‌توان اجاره را پرداخت کرد.
زباله دانی شدن برخی زمین‌های وقفی
یکی از بخش‌های سخنان نماینده تفت و میبد به عدم همکاری اوقاف و امور خیریه با شهرداری اختصاص دارد، اینکه اوقاف اجازه استفاده شهرداری از زمین‌های رها شده را نمی‌دهد.
این مساله و همچنین تبدیل زمین‌های وقفی به زباله دانی و محل انباشت زباله که ارتباط مستقیمی با فعالیت شهرداری دارد، ما را بر آن داشت تا با مسئولان این سازمان گفتگو کنیم.
مدیر منطقه ۲ شهرداری یزد همکاری میان این دو دستگاه را در پرتو جلسات برگزار شده، مطلوب توصیف کرد و گفت: برخی مشکلات وجود دارد که به نظر می‌رسد از اراده دو طرف خارج است و مسئولان باید در این زمینه تصمیم گیری کنند.
ابوالفضل کشفی با ادعای مدیرکل اوقاف درباره عدم تغییر کاربری زمین‌های وقفی متفق القول است و تأکید می‌کند: برای حل این مشکل به مجوز شرعی نیاز است.
وی البته از چندین شکایت اوقاف علیه اقدامات شهرداری خبر می‌دهد و اظهار می‌دارد: یکی از بزرگترین مشکلات ما زمین‌های وقفی است که مخروبه شده و تبدیل به محل انباشت زباله شده است.
کشفی ادامه می‌دهد این مساله به زیبایی شهر ضربه می‌زند و اعتراض شدید مردم را هم به دنبال داشته است.
وی اقدامات انجام گرفته شهرداری درباره این زمین‌ها را محدود اعلام می‌کند و می‌گوید: ما به صورت مختصر نظیر تعمیر دیوار منزل خراب شده وقفی یا درست کردن درب این خانه‌ها یا جمع آوری زباله وارد عمل شویم، اما تعداد این زمین‌ها زیاد است و نمی‌توانیم برای همه آن‌ها اقدام مشابه انجام دهیم.
مدیر منطقه ۲ شهرداری در این گفتگو به نکته مهمی اشاره کرده و اعتقاد دارد که زمین خواران به این موقوفه‌ها چشم داشته و اوقاف باید این زمین‌ها را محصور و دیوارکشی کند تا از مشکلات مردم کاسته شود.
عدم تحقق برخی طرح‌ها به دلیل در مسیر بودن اراضی اوقاف
اداره املاک و مستغلات شهرداری، از اداراتی است که ارتباط مستقیمی با اوقاف و امور خیریه داشته و بر این اساس به گفتگو با سرپرست این اداره که از عملکرد اوقاف ناراضی است، پرداختیم.
عبدالعلی صداقتی بر لزوم پایبندی همه شهروندان و ارگان‌ها از جمله اوقاف به قانون تأکید کرد و گفت: متاسفانه برخی مشکلات میان شهرداری و اداره اوقاف به وجود آمده که تحقق اهداف و پیشبرد کار‌ها را طولانی کرده است.
به این مسئول شهرداری گفتیم که مسئولان اوقاف تغییر کاربری موقوفه‌ها را غیرشرعی اعلام می‌کنند که وی اظهار داشت: وقتی مسجد به عنوان خانه خدا را می‌توان در هنگام تغایر با حقوق عمومی جمع آوری کرد املاک اوقاف را نیز می‌توان در این قاعده قرار داد.
صداقتی در مسیر قرار گرفتن زمین‌های اوقافی را زمینه ساز عدم تحقق طرح‌های شهرداری عنوان کرد و ادامه داد: بر اساس ماده ۱۱۰ قانون شهرداری، این سازمان باید در قبال اراضی رها شده و مخروبه که منظر شهری را مخدوش می‌کنند، اقدامی انجام دهد و این خانه‌ها را حصارکشی کرده تا آسیب به شهروندان نرسد.
پس از شنیدن سخنان وی، بار دیگر با حجت الاسلام زارع همکلام شدیم تا پاسخ مدیرکل اوقاف را بشنویم.
وی با اذعان به مثبت بودن برخی اقدامات انجام گرفته بر روی زمین‌های وقفی از سوی دستگاه‌های دولتی گفت: این طرح‌ها با نیات واقفان مغایرت دارد و ما نمی‌توانیم بر خلاف نیت واقف عمل کنیم. حجت الاسلام زارع افزود واقفی که یک زمین را برای مساله‌ای واگذار کرده است انتظار دارد زمین در همان راستا استفاده شود نه اینکه طرح‌های دیگر بر آن اعمال شود.
از مدیرکل اوقاف درباره اتهام دست گذاشتن این اداره بر طرح‌های خیری سوال کردیم که چنین پاسخ داد: ما مجبور هستیم برای حفظ مصحلت وقف وارد عمل شویم، اما اینکه زمینی بدون در نظر گرفتن منفعت و نیت واقف مورد استفاده قرار گیرد، به هیچ وجه قابل قبول نیست.
زارع ادامه داد: متاسفانه ارگان‌ها و ادارات هر گونه فعالیتی که هیچ گونه انتفاع اقتصادی و منفعت مالی ندارد را در زمین‌های وقفی تعریف می‌کنند و این درست نیست.
وی اقدام شهرداری میبد در ساخت پارک بر روی زمین وقفی را در این راستا خواند و تأکید کرد: هرگونه استفاده از موقوفات بدون اجرای نیت واقف در حکم غصب است و ما هرگز حق نداریم در زمینه دفاع از موقوفات مماشات داشته باشیم.
زارع درباره اتهام بی برنامه بودن اوقاف گفت: تنها دستگاهی که در زمینه‌های مختلف برنامه دارد اوقاف و امور خیریه است و ما در ایام عید نوروز، اعیاد اسلامی، فاطمیه، ماه مبارک رمضان، ماه محرم، آغاز سال تحصیلی و ... برنامه‌های مختلفی داریم.
وی همچنین از توزیع بسته‌های ارزاق، مساعدت به فقرا، دانش آموزان، ایتام، خرید جهیزیه، کمک به ازدواج، کمک به بیمارستان ها، هزینه در مساجد، آزادی زندانیان جرائم غیرعمد، توزیع بسته‌های بهداشتی در شرایط کرونایی و اطعام به نیازمندان به عنوان بخشی از فعالیت‌های اوقاف یاد کرد.
لزوم احیا و درآمدزایی موقوفات متروکه و مخروبه
وجود مشکل شرعی از مباحثی است که اداره اوقاف از آن به عنوان مانعی برای تغییر کاربری و ساماندهی موقوفات رها شده یاد کرد؛ مساله‌ای که سایر دستگاه‌ها نیز بر آن اذعان دارند، اما می‌گویند باید راه حلی جهت حل این مشکل اندیشید.
سخنان نماینده ولی فقیه در استان می‌تواند گامی برای حل این مشکل تلقی شود؛ جایی که آیت الله ناصری به وجود این مشکلات اذعان کرد و گفت: موقوفات در کشور ما اکنون با مشکلاتی مواجه است، اما باید دید که چگونه و با چه تدبیری می‌توان این مشکلات را حل و موقوفات را احیا کرد.
وی درباره راهکار این مشکلات اظهار داشت: معتقدم موقوفات باید با اجازه مراجع و رهبری بازسازی و ساماندهی شوند و با انجام کار‌های جدید، شرایط را به نحوی فراهم کنند که موقوفات متروکه و مخروبه احیا و ماندگار و درآمدزا شود.
امام جمعه یزد تحقق این مساله را نیازمند حرکتی جهادی دانست و تأکید کرد: باید با یک برنامه ریزی صحیح و کسب اجازه از مراجع و رعایت احکام وقف، ضمن احیای موقوفات، از درآمد آن‌ها در عرصه فرهنگ، مدرسه سازی، حوزه‌های علمیه، کمک به فقرا و... استفاده شود.
ناصری، اصل کار وقف را اقتصادی عنوان کرد و ادامه داد: دولت‌ها برای بسیاری از امور به ویژه حوزه‌های علمیه و مسائل فرهنگی هزینه چندانی نمی‌کنند، بنابراین لازم است با هدایت واقفان به سمت کار‌های فرهنگی، از موقوفات در این مسیر بهره گرفت.
وی افزود: تشکیلات وقف در کشور ما نیاز به یک جنبش عظیم و یک تحول جهادی دارد و در استان یزد نیز باید ضمن حل مسائل شرعی وقف، موقوفات را کارآمد کنند.
اوقاف، سرمایه‌ای مغفول در جامعه
اوقاف سرمایه عظیمی است که می‌تواند برای کشور راهگشا باشد و بسیاری از مشکلات کنونی جامعه را حل کند.
مدیرکل اوقاف یزد در سخنان خود به این پتانسیل اذعان داشته و گرچه برخی اظهارنظر‌ها را غیرمنصفانه و عوام فریبانه می‌داند، اما وی نیز تأکید دارد که موقوفات استان در هر حوزه‌ای باید به سرعت تعیین تکلیف شوند، مساله‌ای که نشان دهنده بی تکلیفی این موقوفات است.
استان یزد دارای ظرفیت بزرگی در این زمینه است که استفاده از این ظرفیت نیازمند همکاری و تعامل با ارگان‌هایی است که می‌توانند این پتانسیل و گنج عظیم را در خدمت جامعه قرار دهند.
این سرمایه عظیم هم اکنون در بلاتکلیفی قرار گرفته و برای اینکه از این بلاتکلیفی خارج شود به ورود حاکم شرع به این مساله نیاز است تا هم بتوان مشکل شرعی این موقوفه‌ها را حل کرد و هم از این سرمایه عظیم رها شده به نحو احسن استفاده کرد.
نویسنده: محمدرضا جایروند