دو کشور ایران و ترکیه از روابط دیرینه ای برخوردار هستند که چارچوب اصلی این روابط بر پایه موقعیت خاص استراتژیک در منطقه استوار بوده و دو محور ژئوپليتيک حساس در جنوب غرب آسیا هستند. ويژگي ژئوپليتيک دو کشور، آنها را مجاب کرده تا علیرغم تقابل در عرصه سیاسی به همکاري ادامه دهند
به اعتقاد کارشناسان مسائل ترکیه، آنکارا در عرصه سیاست بین الملل عملگراست. ضمن بهره برداری از فرصت های کلیدی همچون زمان دور اول تحریم ها و تحریم های جدید یک جانبه امریکا، می‌کوشد با ایجاد روابط حسنه با ایران نهایت برد اقتصادی را داشته باشد. در این خصوص، از جمله نکاتی که باید مورد توجه قرار بگیرد، نه صرف افزایش حجم مبادلات تجاری، بلکه ضرورت و کیفیت این رابطه است. ایران به لحاظ اقتصادی و به‌ویژه در بخش صنایع در سال‌های اخیر با رکودی جدی روبه‌رو شده است. ترکیه به دنبال رفع احتیاجات داخلی خود است. از طرفی دیگر ترکیه به‌ویژه در شرایط کنونی به شدت نیازمند متحد منطقه‌ای قوی است. به علل مختلف، ایران می‌تواند بهترین گزینه برای ترکیه باشد. سوال مهم این است با توجه به فشارهای اقتصادی و سیاسی امریکا بر ترکیه آیا مقامات این کشور مصالح اقتصادی خود را نادیده گرفته و تسلیم زیاده خواهی واشنگتن خواهند شد یا نه؟ برای پاسخ به این سوال مصاحبه ای با سیدعلی قائم مقامی کارشناس ترکیه انجام گرفته است.
به اعتقاد ایشان جناح جنگ طلب تيم ترامپ که به غير از امنيت رژیم صهیونیستی، به برقراري صلح و ثبات و همکاري منطقه اي اهميت قايل نيستند، تلاش مي کنند که ترکيه را از طريق روابط دو جانبه و از طريق پيمان ناتو براي مشارکت در تحريم هاي ايران و روسيه وادار کنند و در سوريه و عراق بين ترکيه با ايران و روسيه تضاد و درگيري مخرب بوجود آورند. سفر جان بولتون و پمپئو به رژیم اسرائيل و ترکيه، سفر فرماندهان عالي رتبه کميته ناتو به ترکيه در راستاي همين امر انجام گرفت. آمريکا درباره مسئله قبرس و منابع نفت و گاز مديترانه شرقي به نفع رژیم اسرائيل، تریکه را تحت فشار گذاشته است. ترامپ درباره مسئله بخشي از کردهاي سوريه متشکل از حزب اتحاد دموکراتيک و يگانه اي مدافع خلق تحت کنترل سياسي، اطلاعاتي، نظامي و تسليحاتي آمريکا دولت ترکيه را به نابودي اقتصاد ترکيه تهديد کرد و سپس در گفتگوي تلفني با رجب طيب اردوغان اعلام کرد که دو کشور آمريکا و ترکيه توان گسترش حجم تجاري و اقتصادي تا 75 ميليارد دلار را دارند. سؤال اينست که حزب عدالت و توسعه به رهبري رجب طيب اردوغان فريب تاکتيک هاي آمريکا را خواهد خود يا سياست نسبتا مستقل خود را ناشي از شرايط و تحولات اجباري منطقه در حوزه سوريه و عراق و ايران و مديترانه شرقي اجراء کرده و ادامه خواهد داد و از مشارکت در تحريم هاي ضد انساني عليه ايران خودداري خواهد کرد؟
روابط اقتصادی ایران و ترکیه
رجب طيب اردوغان رئيس جمهور ترکيه تاکيد کرده است که ترکيه در تحريم هاي ضد انساني عليه ايران شرکت نخواهند کرد. مبناي گسترش همکاري تجاري ايران و ترکيه در اجلاس شوراي همکاري عالي رتبه ايران و ترکيه در 9 ژوئن 2014 در آنکارا پايه ریزی شد و چهارمين اجلاس شوراي همکاري عالي رتبه ايران و ترکيه در 4 اکتبر 2017 در تهران برگزار شد. ايران و ترکيه تاکيد کردند که حجم تجارت بين دو کشور را به 30 ميليارد دلار خواهند رساند و ترکيه و ايران در سال 2015 نيز قرار داد تجارت ترجيحي معادل 265 کالا را امضاء کردند. هدف هر دو کشور رفع موانع تجاري و برقراري تجارت آزاد بين دو کشور است.
شوراي روابط اقتصادي خارجي ترکيه DEİK در 20 دسامبر 2018 اجلاس همکاري ايران و ترکيه را با هدف رفع مشکلات تجاري بين دو کشوردر آنکارا برگزار کرد. در اين اجلاس حسن روحاني رئيس جمهور ايران و رجب طيب اردوغان شرکت کردند و بار ديگر بر افزايش حجم تجارت بين دو کشور تا سطح 30 ميليارد دلار تاکيد کردند. بنا به گفته رجب طیب اردوغان 77 شرکت ترکيه در ايران 1.5 ميليارد دلار سرمايه گذاري کرده اند و دو کشور براي خنثي کردن تحريم هاي آمريکا بايد به همکاري خود ادامه دهند. از طرفی دیگر "نايل اولپاک" رئيس شوراي روابط اقتصادي خارجي ترکيه، ايران در چهل سال اخير مهمترين شريک تجاري ترکيه بوده است و در سال 2012 ميلادي حجم تجارت دو کشور به 22 ميليارد دلار رسيد و سپس روند کاهش را در پيش گرفت اما هر دو کشور از توان گسترش حجم تجارت به 30 ميليارد دلار برخوردار هستند. به اعتقاد قائم مقامی جمهوري اسلامي ايران و ترکيه مصمم به گسترش همکاري همه جانبه هستند. زيرا بحران در ايران به شدت ترکيه را نيز تحت تاثير خود قرار خواهد داد و ثبات و امنيت و همکاري دوجانبه و منطقه اي را تهديد خواهد کرد. چنان که حسن روحاني رئيس جمهور تاکيد کرد که امنيت دو کشور بايد تامين و حفظ شود و مبارزه مشترک با تروريسم انجام گيرد و مرکز مشترک همکاري صنعتي و منطقه آزاد تجاري و صنعتي احداث شود. ترکيه مي تواند در ايران سرمايه گذاري کند و امکانات و مواد خام و منابع انرژي را براي توليد مشترک را فراهم کند.
عليرغم تاکيد مقامات عالي رتبه ايران و ترکيه بر افزايش حجم همکاري تجاري و اقتصادي و سرمايه گذاري توليدي و خدماتي و حمل و نقل حجم تجارت ترکيه ، حجم تجارت دو کشور کاهش يافته است:
خزانه داري آمريکا، بانک خلق ترکيه Halkbank را به پولشويي به نفع ايران و انتقال درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز را به ايران متهم کرده است. در ادامه سیاست‌های فشار مضاعف واشنگتن بر آنکارا "خاقان آتيلا" معاون رئيس اين بانک در آمريکا بازداشت شد. ترامپ از بازداشت "خاقان آتيلا" با هدف فشار بر ترکيه براي شرکت در تحريم ايران استفاده ابزاري مي‌کند. اما ترکيه حدود 60 درصد وابسته به گاز وارداتي از روسيه و حدود 30 درصد وابسته به ايران است. قطع واردات گاز از ايران ترکيه را کاملا وابسته به روسيه خواهد کرد و مردم مناطق شرق و جنوب شرقي ترکيه از گاز طبيعي محروم خواهند شد.
طبق گزارش "شريف ديلک" کارشناس مرکز تحقيقات استراتژيک ستاو setav حجم تجارت ترکيه و ايران در بين ماه ژانويه و اکتبر 2018 نسبت به همان دوره سال 2017 ميلادي 23 درصد کاهش يافته است. اين رقم شامل صادرات و واردات کالاهاي آهن و فولاد، خودرو، قطعات خودرو، ماشين آلات و محصولات کشاورزي و منسوجات بوده است. از طرفی دیگر تعداد گردشگران ايران به ترکيه نيز نسبت به سال 2017 ميلادي در سال 2018 ميلادي 15 درصد کاهش داشته است.
به اعتقاد قائم مقامی کارشناس ترکیه؛ تحريم هاي موج دوم آمريکا مشکل نقل و انتقال امور بانکي بين ترکيه و ايران شده است و شرکت‌هاي ترک همکار با شرکت‌هاي ايران نيز دچار مشکلاتي شده‌اند و و این شرکت‌ها نيز به علت تحريم‌هاي آمريکا درباره ادامه تجارت با ايران دچار هراس شده اند. علاوه بر آن شرکت نفت ترکيه نيز واردات نفت از ايران را کاهش داده است. بنابراین دولت ترکيه بايد راه‌هاي جايگزين براي ادامه همکاري اقتصادي با ايران را تدوين کند.
بنابه نظر يکي از کارشناسان نظامي و امنيتي سابق ترکيه، دولت ترکيه مي‌تواند هزينه نفت و گاز وارداتي از ايران را با روش‌هاي خارج از نظام ارزي تامين و پرداخت کند. ترکيه براي نجات ايران از مشکلات اقتصادي مي‌تواند به حمايت‌هاي تجاري از ايران اقدام کند. امروز در شرايط متحول موازنه قواي بين‌المللي، روز همبستگي و اتحاد است. عنصر تعيين‌کننده ژئوپليتيک به دنيا بازگشته است. اتحاد دو قدرت منطقه‌اي مي‌تواند تهديدات را به راحتي برطرف و خنثي سازد. اگر چه اختلاف نظرهای موضوعی و مقطعی نظیر: سوریه، عراق، و مصر هر چند برای مدتی این دو کشور را از هم دور کرد ولی سیاست‌های ترامپ در جهان بویژه ایران و ترکیه، مقامات دو کشور اهتمام جدی دارند تا روابط استراتژیکی و اقتصادی دو کشور علیرغم فشارهای امریکا تداوم یابد.
پژوهش خبری // رحیم خجسته