مراکز بیوتکنولوژی، کار کشت بافت گیاهی را انجام میدهند و یکی از افتخارات آنها بهره‌گیری از نهال گل محمدی برای مقابله با ریزگردها است.
چکیده نشست پژوهشی:
پژوهش خبری صدا و سیما: یکی از معضلات کشور ما طی سالها و دهه‌های اخیر، مقوله ریزگردها یا گردوغبار هستند که از غربی‌ترین تا شرقی‌ترین نقطه جنوب ایران را درگير كرده است و با توجه به خشک بودن منطقه و در نتیجه بروز پدیده طوفان و گردو غبار همواره براي مردم منطقه مشکلات مختلفي ايجاد كرده است:که عمده ترین آنها مشكلات جسمي(تنفسی، چشمی، قلبی) و مشكلات كشت و كار و زراعت است.
چهار راهكار برجسته براي برون رفت از اين معضل وجود دارد كه شامل: مالچ های نفتی، مالچ‌های بیولوژیکی، ریختن سنگ ریزه، پوشش گیاهی (گیاه و گیاهچه ها) است. از تمام این چهار موارد مطلوبترین و بهینه ترین آن برای مبارزه با ریزگردها پوشش گیاهی است.
با کاهش پوشش گیاهی در سالهای اخیر طوفان های گرد و غبار و فرسایش بادی در منطقه افزایش چشمگیری داشته است که کاشت درختان و گیاهان مقاوم و متناسب با مناطق خشک همچون گل محمدی تاثیر زیادی بر منطقه خواهد داشت. اما سوالی که در اینجا مطرح است این است که آیا پوشش گیاهی گل محمدی از طریق تکثیر کشت بافت مناسب برای این منطقه هست و تاثیری برکاهش گرد و غبار و کاهش فرسایش خاک منطقه داشته است؟
در همين راستا، گروه اقتصاد پژوهش خبري در ادامه سلسله نشست هاي کارشناسي خود به بررسي وضعيت کشت گل محمدی به روش کشت بافت و فواید آن در مرکز بیوتکنولوژی دکتر رستگار در مورخ 18/ 07/ 97 با حضور آقاي دکتر ایرج رستگار، رئيس مرکز بیوتکنولوژی اختصاص داده است.
تعريف کشت بافت
به کشت مواد گیاهی عاری از میکروب اعم از بذر، جنین، بافت، سلول و پرتوپلاست گیاهان عالی در محیط ضدعفونی شده درون ظروف استریل مانند لوله آزمایش کشت بافت گیاهی گفته میشود.
از کشت درون شیشه ای گیاهی به منظور گیاه افزایی، به نژادی گیاهی، تولید فراورده های بیوشیمیایی، بیماری شناسی گیاهی، نگهداری و انبار کردن بافت های گیاهی، پژوهش های علمی و غیره استفاده میشود.
ریزازدیادی یکی از جنبه های تجاری استفاده از کشت درون شیشه ای است و مزایای زیادی نسبت به روش های متداول ازدیاد رویشی دارد .هدف ریزازدیادی تولید انبوه گیاهچه های همسان از نظر ژنتیکی با رشد و نمو طبیعی، در کمترین زمان و با کمترین هزینه است هم اکنون کاربرد ریزازدیادی در باغبانی، کشاورزی و جنگلدارای در حال گسترش است.
گل محمدی در ایران
گل محمدی از قدیمی ترین و مهمترین رزهاست کـه در بیشتر نقاط ایران بـه منظور تولید عطر و گلاب و بـه عنوان گیاه تزیینی مـورد توجه بسیار قرار داشته و کشت میشود. استخراج گلاب از گل محمدی یکی از تولیدات مهم اقتصادی کشور بوده، بـه طوری کـه هـر ساله گلاب تولید شده و اسانس حاصل از آن علاوه بر مصرف داخلی به خارج از کشور نیز صادر میشود. از آنجا کـه این گیاه دارای ارزش اقتصادی- دارویی است از یک طرف باید به شناسایی توسعه با عملکرد و پایداری بالای آن پرداخت و از سوی دیگر باید سطح زیر کشت این گیاه را در مناطق مختلف کشور گسترش داد. این امر جز با شناخت انواع مقاوم و سازگار این گیاه با مناطق مختلف کـه دارای آب و هوای متفاوت هستند مقدور نخواهد بود. مناطق مختلف، شرایط اکولوژیکی متفاوتی دارند. بنابراین باید ارقامی انتخاب و گزینش شوند که علاوه بر پایداری، ثبات عملکرد، ترکیبات گیاه، مقاومت بـه آفات و بیماریها و با شرایط محیطی سازگار باشند. از آنجایی کـه شرایط محیطی بـه ویـژه خشکی مهـمتریـن عامل محدود کننده رشد و عملکرد گیاهان است، مقاومت به خشکی همواره یکی از هدفهای مهم اصلاح نباتات میباشد. وضعیت عملکرد نسبی ژنوتیپ ها[1] تحت شرایط تنش خشکی و نیز در شرایط آبیاری به عنوان نقطه شروعی برای شناسایی صفات مرتبط با مقاومت خشکی و گزینش ژنوتیپ برای تحمل خشکی است. با توجه به دامنه گسترده و سابقه کشت و کار گل محمدی در مناطق بـا اقلیمهـا و شرایط آب و هوایی مختلف، در صورت ارزیابی توانمندیهای ایـن گیاه در تحمل شرایط نامساعد و استفاده و بـه کارگیری تنوع ژنتیکی مناسب بین ارقام مختلف، امکان استفاده حداکثر از منابع آبی و خاکی کشور فراهم خواهد شد.
نقش مراکز بیوتکنولوژی در مقاوم سازي پوشش گياهي
مراکز بیوتکنولوژی؛ مراكزي هستندكه كار کشت بافت و کار سلول گیاهی انجام میدهند، عملكرد آنها مثل مجموعه رویان اما در بخش گیاهی است. پایههای گیاهان دانهدار، هستهدار، گیاهان دارویی، گلهای زینتی را تولید میکنند کشور خیلی از پایه گلهای زینتی را قبلاً از خارج کشور وارد میکردند در بخش گیاهان دارویی در بخش گل محمدی به صورت ویژه کار شده است.
متوسط برداشت گل محمدی در ایران با روش هاي سنتي 2/1 تا 8/1 تن در هکتار است در حالی که بلغارستان که اين گل را از ایران برده است 8 تا 10 تن در هکتار برداشت میکند. اما با استفاده از روش كشتباف تناژ تولید گل محمدي در ایران به 6 تا 8 تن در هکتار رسيده است.
مقابله با ریزگردها از طریق کشت گل محمدی
در اقليم كشور ایران چهار مشکل عمده وجود دارد: کم آبی، اراضی شیبدار، ریزگردها و آب شور بعضی مناطق کشور و همچنين برای از بین بردن ریزگردها یا گرد و غبار 4 راهکار وجود دارد. 1-استفاده از مالچ نفتی که نامطلوب است 2- استفاده از مالچ بیولوژیکی 3- استفاده از سنگریزه، 4- استفاده از پوشش گیاهی، که پوشش گیاهی بهترین موارد برای از بین بردن ریزگردها میباشد.
در نامطلوب‌ترین مناطق ایران شامل منطقه سیستان و بلوچستان با بادهای 120روزه که در سالهای اخیر به بادهای 200 روز تبدیل شده است، را براي اين مدل كشت گل محمدي انتخاب شد. خشکی هوا، گرما و بادها که با خشک شدن دریاچه هامون ریزگردهای بسیار زیادی را برای منطقه ایجاد کرده است شرايط سخت زيست محيطي را براي اين منطقه فراهم آورده بود، در سه سال گذشته با روش كشت بافت در آنجا گل محمدی کاشته شد. گلهای محمدی که در آن منطقه با همکاری کامل جهاد کشاورزی استان سیستان و بلوچستان کاشته شده امروز تعجب همه را برانگیخته است.
این چیزی را که مراکز بیوتکنولوژی ابداع کردند بومی ایران و اثرات مثبت آن در منطقه اثبات شده است. اولین کارکردی که تولید این گلها دارند مقابله با ریزگردها است. علاوه بر مقابله با ریزگردها، كاشت گل محمدي در اين منطقه توانسته براي بوميان آن منطقه درآمدزایی داشته و حس مشارکتجویی مردمي را افزايش دهد.
در عرض یکسال کشت گل محمدی به اين روش توانسته، رشد و ارتفاع بالای 2 متر و مقاومت بسیار مطلوب در مقابله با ریزگردها داشته باشد، آنچه را که از این حوزه به نظر بسیار ارزشمندتر است مقوله اشتعالزایی مولد و درعین حال ثروت سازی برای مردم منطقه است.
در نوار مرزی ایران و افغانستان، 25 نقطه کاشت گل محمدی به روش کشت بافت انجام شده است. لازم به ذكر است كه گل محمدی در عرض یکسال میتواند به گلدهی و همچنين طی سه سال به اوج باردهی خود برسد. و 70 سال هم در مقابل کم‌آبی، شوری با ای سی 7 تا 8 هزار مقاومت خواهدكرد، اين نوع كشت حتي در آبهای شور منطقه قم هم پاسخ مطلوب داده است. نکته مهم این است که اين نوع كشت در سطح وسيع ميتواند به جغرافیای سیاسی منطقه و کشاورزان کمک كرده و درآمدزایی بسیار قابل توجهی توليد كند و چون برای آنها کارآمدی اقتصادی داشته، به طور خودانگيخته و مردمي به توسعه آن اقدام كرده و مشاركت مردمي را در اين زمينه بالا خواهد برد كه اين خود مصداقي عيني از فرمايشات مقام معظم رهبري در ايجاد اقتصاد مردمي و يا همان شركت دادن مردم در امر اقتصاد است.
کاری که دولت در حال حاضر انجام میدهد گز پاکستان را میآورد که اصلاً بومی ایران نیست به یک پیمانکار میدهد و پیمانکار وقتی با مشکل کم آبی برمی خورد بعد از یکسال رهایش میکند. ولی اگر دست مردم باشد و مردم ببینند از این کار سود می برند و کارکرد اقتصادی برایشان دارد، از اين نوع كشت استقبال خواهند كرد.
بزرگترین مشکلی که ایران در منطقه زاهدان، دارد خروج نفت به دليل عدم وجود اشتغال و تخريب زيست محيطي و مشكل كم آبي است. ولی پرورش گل محمدی به روش کشت بافت، مقاوم به کم آبی است و درآمدزایی بالايي هم دارد. با توجه به مهاجرت مردم به شهرها، توسعه و اقتصادي كردن توليد گل محمدي و فرآوردههاي آن علاوه بر اشتغالزایی و جلوگيري از مهاجرت ميتواند صنعت پايداري براي ايجاد شغل و حفاظت اصولي از محيط زيست، در اين مناطق باشد. برآوردي كه انجام شده نشان ميدهد كه اگر 5 تن تولید در هکتار داشته باشيم و کیلویی 10 تا 11 هزار تومان فروش برود، حداقل 50 میلیون تومان درآمد در هر هکتار بدست مي آيد.
استان سیستان و بلوچستان آمایش سرزمین گل محمدی را قبلاً داشته است مخصوصاً منطقه سیستان در 5 شهرستان آن به نام زابل، زهک، نیمروز، میرجاوه، هیرمند و تقریبا در فاصله 5 تا 7 کیلومتر با مرز افغانستان اين نوع كشت انجام شده و مورد استقبال نيز قرار گرفته است.
کشت گل محمدی در ارتفاع 1000متر به بالا از سطح دریا نيز امتحان خود را به خوبي پس داده است. به طوريكه در جاهایی که ارتفاع 1400 تا 1450 متر ارتفاع از سطح دریا داشته، در دو زمان مختلف کشت انجام شده است، یکی دهه اول مهر و دیگری در اسفند ماه و البته كشت دهه اول مهر، به اين دليل كه گلدهي را يكسال جلو انداخت، خیلی بهتر جواب داده است و از نظر عملکردی، اسانس، عطر و بوی گل هم بسیار قابل توجه بود و رشد قابل توجهی داشت. با توجه به شرایط بد آب و هوایی و بادهای 120 روزه که تقریبا آن منطقه، 6 ماه از سال درگیر این شرایط است، ولی رشد و عملکرد این کشت بسیار راضی کننده بوده است.
با توجه به کشت گل محمدی در بحث فرآوری، کارگاههای گلابگیری در میرجاوه روستای سیاه جنگل احداث شده و به نام گلاب سیاه جنگل هم نامگذاری شده است.
مزاياي تولید نهال گل محمدی به روش کشت بافت
وقتی در طبیعت بخواهیم به روش بذر یا قلمه یا پاجوش تولید نهال کنیم آلودگی را منتقل میکنیم. مثلا همان گل محمدی از کنارش یک تکه برمیدارند و میگذارند در خاک، این را پاجوش می گویند، اولین مشکل آن این است که آلودگی را منتقل می کنند، دومین مشکل آن این است که اگر شما از اینها 10 تا قلمه بزنید 3 تا از آنها می گیرند یعنی ناگیرایی در آنها زیاد است. در عین حال در طبیعت برخی از گیاهان هستند که مراحل رشد طولانی دارند مثل خرما در بعضی از حوزهها 10 تا 60 سال طول می کشد برخي كاركردهاي روش کشت بافت عبارتند از:
- گیاهی با سلامت و اصالت تولید مي کند.
- تولید انبوه میدهد یعنی از یک گیاه میتوانیم میلیون ها نمونه توليد كرد.
- زمان كشت در اين روش مطرح نيست، یعنی اینکه ما وقتی یک نهال را تولید می کنیم نباید حتما بهار یا زمستان باشد تمام طول سال اين كار ميتواند انجام شود.
محصولات گلاب بازارهای پایدار جهانی دارد بعبارت دیگر ما نباید واهمه داشته باشیم که با کاشت این گل به انبوه گیاه در داخل کشور بیانجامد و بازار فروش آن به انسداد کشیده شود به دلیل اینکه یکی از خواستگاههای اصلی گل محمدی ایران بوده و قابلیت کشت در استاهای مختلف را دارد و بازار جهانی پایدار به دلیل نیازهای که میتواند مرتفع کند هميشه وجود داشته و تصور بر این هست که با توسعه گل محمدی که با فرهنگ ایرانی اسلامی اجین هست، کارآمدی‌های اقتصادی بهینه‌ای داشته باشد.
از آنجایی که گل محمدی هم در صنایع غذایی، صنایع دارویی، صنایع بهداشتی و هم در صنایع آرایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد و محصولات اولیه آن اسانس اول و اسانس دوم و اسانس تام گلاب، کانکریت رز، ابسولوت رز و گل خشک است از بین این 7 محصول ما ایرانیها گلاب را برداشتیم و تولید میکنیم چون راحتترین شکل است و احتمال تقلب هم در آن بالاست. به طوريكه برخي از برندهاي گلاب که در کاشان تولید میشود با نوعي ماده شيميايي که از پاکستان وارد میشود مخلوط و به دست مردم می رسد، که کاملا مضر است.
حدود 4 سال هست که سعي شد است با همكاري با وزارت بهداشت و درمان و دانشگاه شهید بهشتی، تقلب در گلاب را رصد كرده و در اين راستا سال گذشته (1396)، "پلیس گلاب" شکل گرفت.
مردم کشور مشکل آگاهی اطلاعاتی دارند آگاهی و اطلاعات دادن به کشاورزان و روستائیان وظیفه دولت هست اطلاع رسانی از طرف وزارت جهاد کشاورزی خیلی ضعیف است.
تولید نهال خرمای مجول به روش کشت بافت
ایران 12 میلیون نهال خرما احتیاج دارد بعد از جنگ 3 میلیون درخت خرمای ما سر زده شد. ایران از عربستان درخواست نهال خرما می کند و عربستان اين نوع نخل را در اختيار ما قرار نمي دهد. خرمای مجول گرانترین خرماهای جهان است. 25 دلار قیمت هر کیلوی آن است. اين خرما از طريق کشت بافت در مراکز بیوتکنولوژی بدست آمد. خرمای مجول بومي کشور مراکش است. تكنولوژي اين روش كشت، تنها در سه كشور آمریکا، اسرائیل و انگلیس موجود است.
کلام آخر
مراکز بیوتکنولوژی، کار کشت بافت گیاهی را انجام میدهند و یکی از افتخارات آنها بهره‌گیری از نهال گل محمدی برای مقابله با ریزگردها است. اين مراكز بیش از 8 سال هست که در این حوزه فعالیت میکنند و سه سال هست که بصورت عملیاتی در بخش‌های مختلف ایران و مخصوصاً در جنوب ایران شروع به کشت گل محمدی کردهاند. گل محمدي بــا دارا بـودن مزایاي زیر، گیاهي با اهمیت براي کشـورمان است کــه باید مــورد توجه ویژه قرار گیرد:
- مقاومت به خشکي و شرایط نامساعد محیطي و خاکي(مبارزه با گردوغبار)
- ایجاد اشتغال
- وجود بازارهاي مطمئن جهت صادرات گلاب، اسانس و غنچه خشک
- نزدیکي بــه بازارهاي مصرف کشورهاي حوزه خلیج فارس (و سهولت در امــر تهیه فرآوردههاي محصول و قدرت ماندگاري آن)
- امکان استفاده از تفالههاي این گیاه بــه عنوان کود جهت تقویت زمین و مواد سوختي
- جلوگیري از فرسایش خاك با استفاده از کشت این گیاه در شیبهاي تند و وجود کارخانههاي سازنده صنایع تبدیلي این محصول در داخل کشور است.
- مراكز بيوتكنولوژي در كشور ادعا دارند كه با روش كشت بافت توليد گل محمدي، مي توان با پديده گرد و غبار مبارزه كرد و همچنين با اين مدل مي توان درآمدپايدار، اشتغال مولد ايجاد كرده و همچنين از مهاجرات از روستاها به شهرها نيز جلوگيري كرد.
پژوهش خبری // علی قنبری شیرسوار
[1]- به ساختار ژنتیکی یک سلول یا ارگانیسم ژنوتیپ گفته میشود و معمولا مقصود از آن، ژن عامل یک صفت خاص است.