مکانيزاسيون به مفهوم کاربرد ماشين در فرآيند توليد محصولات کشاورزي در جهت کاهش هزينه توليد، انجام به موقع عمليات کشاورزي، کاهش هزينه هاي کارگري، مديريت مصرف نهاده ها و ارتقاء بهره وري که در نهايت منجر به افزايش کمي و کيفي توليد ميشود.
چکیده مصاحبه پژوهشی:
پژوهش خبری صدا وسیما: مکانیزاسیون کشاورزي به عنوان یک رویکرد اساسی در تولید محصولات کشاورزي مطرح می باشد و اهدافی نظیر انجام به موقع عملیات کشاورزي، کاهش هزینه هاي تولید، کاهش سختی کار، مدیریت مصرف نهاده هاي کشاورزي، ایجاد جذابیت در فعالیت هاي کشاورزي، ارتقاء کمی و کیفی تولید و اصولاً موجبات اقتصادي نمودن تولید انبوه محصولات کشاورزي را فراهم می سازد. مکانیزاسیون یکی از راه هاي گذر از کشاورزي سنتی و خود معیشتی به کشاورزي پایدار است و مسلماً با گذر زمان و محدودیت در منابع، نهاده ها و عوامل تولید و افزایش روز افزون جمعیت، نقش و جایگاه مکانیزاسیون از نمود بیشتري برخوردار می گردد و می بایست با دیدي وسیع و فراتر از یک نهاده به مکانیزاسیون نگریست چرا که به کمک آن می توان ضمن مدیریت نهاده هاي بذر، کود و سم و حتی مدیریت آب و خاك اقدام به تولید پایدار و اقتصادي نمود. امروزه با توجه به اهمیت تولید و عملکرد محصولات کشاورزي همواره این سؤال ها مطرح است که سهم مکانیزاسیون کشاورزي در تولید چیست؟ و چه سهمی از تولید بر عهده مکانیزاسیون است؟ وضعيت ايران در حوزه مکانيزاسيون کشاورزي چگونه است؟ البته به عنوان مثال، نبود یک ماشین سمپاش و مدیریت عملیات سمپاشی در مرحله اي که محصول دچار هجوم آفات و بیماري ها است می تواند نقش بسیار مهمی در حفظ کل تولید داشته باشد و یا اینکه بدون مکانیزاسیون امکان انجام مناسب و به موقع عملیات خاك ورزي در سطوح وسیع میسر نیست.
در همين راستا، گروه اقتصاد پژوهش خبري در ادامه سلسله نشست هاي کارشناسي خود به بررسي وضعيت مکانيزاسيون کشاورزي کشور در مورخ 24/ 02/ 97 با حضور آقاي دکتر کامبيز عباسي، رئيس مرکز توسعه مکانيزاسيون کشاورزي وزارت جهاد کشاورزي اختصاص داده است.
تعريف مکانيزاسيون کشاورزي
مکانيزاسيون به مفهوم کاربرد ماشين در فرآيند توليد محصولات کشاورزي در جهت کاهش هزينه توليد، انجام به موقع عمليات کشاورزي، کاهش هزينه هاي کارگري، مديريت مصرف نهاده ها است كه در نهايت منجربه ارتقاء بهره وري و افزايش کمي و کيفي توليد مي شود. مهم ترين شاخص هاي بهروه وري در مكانيزسيون عبارتند از:
مثلا اگر با يک سم پاشي خوب به مبارزه با علف ها بپردازيد ميزان مصرف سم را مي توان مديريت كرد.
مثلاً شما مي خواهيد گندم خوزستان را برداشت کنيد و هواشناسي گفته هفته ديگر بارندگي است اگر کمباين نداشته باشيد تا به موقع برداشت کنيد باعث مي شود که اين گندم ها به جهت خشک شدن و ريزش باران از بين برود و امکان برداشت آن ميسر نشود.
به طور مثال در کشور اگر بخواهيم با دست کشت و کار برنج انجام بدهيم، هزينه توليد خيلي بالا مي رود، ولي وقتي با ماشين نشاء اين کار را انجام مي شود، هم هزينه کارگري پايين مي آيد و هم کشاورز ديگر در گل فرو نمي رود که پير و فرسوده شود.
نقش مکانيزاسيون در افزايش توليد
نقش مکانيزاسيون در افزايش توليد محصولات کشاورزي و بهره وري تقريباً 35 درصداست كه ناشي از حضور ماشين در فرآيند توليد است. ماشين نقش 50 تا 60 درصد ميانگين در کاهش هزينه هاي توليد را دارد. نقش مکانيزاسيون در حوزه توليد و پايداري کشاورزي بسيار تاثيرگذار است. و اميدوار هستيم که روش هاي نوين توسعه کشاورزي حفاظتي و حفظ بقايا، عدم به هم زدن خاک و روش هايي که در دنيا نوين هستند در کشور ما رشد و توسعه يابد.
مکانيزاسيون کشاورزي در ايران
نظر وزير جهاد کشاورزي اين است که مکانيزاسيون در تمام حوزه هاي و زيربخش ها بايد توسعه پيدا کند. بر اين اساس يک برنامه 12 ساله براي مکانيزاسيون کشاورزي طراحي شد .منتها رويکرد ما در اين برنامه ريزي اين بود که مکانيزاسيون هدف نيست بلکه توليد انبوه با ابزار هدف هست. يعني ما نمي خواهيم تراکتور و ادوات زياد کنيم بلکه مي خواهيم ابزار توليد را در اختيار کشاروزها قرار دهيم و هدف نهايي مکانيزاسيون هم توليد انبوه و اقتصادي محصولات است. ما بايد زنجيره مکانيزاسيون را توسعه دهيم يعني نه فقط کاشت را مکانيزه و برداشت را با دست انجام دهيم. بلکه بايد فرآيند کامل توليد را در نظر بگيريم و در عمليات و فن آوري ها خيلي دقت کنيم و در واقع رويکردها به سمت پايداري توليد برود.
ما سرمايه گذاري در واحدهاي مکانيزاسيون را حمايت کرديم و همچنين استانداردسازي ماشين ها را برعهده گرفتيم. منابع اعتباري هم با پيگيري هاي وزير محترم تهيه شد و همچنين آموزش و خدمات فراگير فروش انجام شد و 5 خط اعتباري مکانيزاسيون به مبالغ 750، 800، 1000 ،1200 و 15000 ميليارد تومان ديده شد (خط اعتباري يعني تسهيلات متداول بدون يک ريال يارانه و رانت).
شاخص رشد مكانيزسيون در بخش هاي مختلف از سال 1392 تا 1396:
انتقال تكنولوژي در راستاي حمايت از کالاهاي داخلي
بايد از کالاهاي داخلي حمايت کنيم ولي بعضي مواقع لازم هست براي انتقال تکنولوژي دستگاه هايي را از خارج وارد کنيم. براي اولين بار در حوزه ذرت بذري، ما با دستگاه پيشرفته توانست برداشت خوبي داشته باشيم. 4 دستگاه از خارج وارد کرديم و تقريباً نياز کشور برطرف شد.
ذرت بذري کشور را ما با کمباين معمولي برداشت مي کرديم اين ذرت وقتي که برداشت مي شد آن قدر ضربه مي خورد که براي توليد ديگري نمي توانست خوب و اقتصادي باشد.
ما در حوزه مکانيزاسيون حبوبات، تکنولوژي هايي آورديم که بتواند نخود کشور را مکانيزه برداشت کند. تقريبا 250 هزار هکتار از استان لرستان و 240 هزار هکتار از استان کرمانشاه داشتيم که همه آنها با دست برداشت مي شدند. متاسفانه نخود را چون خارجي ها ندارند که براي آن تکنولوژي درست کنند و بعد ما بياوريم و بومي سازي کنيم. اينها را بايد در کشور خودمان، شرکت هاي دانش بنيان پيش قدم شوند و با حمايت ما و الگوبرداري، درست کنند. فقط يک دستگاه مشابه برداشت نخود در ترکيه بود. و ما اين دستگاه را وارد کرديم و تقريباً پاسخگو بود و صنعتگر داخلي رفت مشابه آن را ساخت.
صنعت مکانيزاسيون کشاورزي ايران
بزرگترين گلايه من در حوزه صنعت کشور است، مکانيزاسيون کشاورزي طفل ناخوانده صنعت کشور است. تا وقتي خودرو داريم هيچ کس ارزشي براي اين حوزه قائل نيست. به آقايان در اين صنعت گفته ام، که شما در منشور صنعتي اصلاً توجهي به حوزه مکانيزاسيون کشاورزي نداريد.
سرمايه گذاري در بخش ماشين هاي کشاورزي
در حوزه سرمايه گذاري وزارت جهاد کشاورزي با کمک بانک کشاورزي ، خيلي به ما کمک کردند. تسهيلات 15 درصدي در اختيار کشاورزان بدون هيچ محدوديتي قرار گرفت.
براي سال 97 يک خط اعتباري 1200 ميليارد توماني نيز در اختيار ما قرارگرفت. پس از منظر سرمايه گذاري دوران طلايي سرمايه گذاري در اين بخش صورت گرفت و بيش از 90 هزار دستگاه تراکتور در کشور تامين شد.
صنعتي که در حال واگذاري بود و رها شده بود و کارگرها در حال اخراج شدن بودند مثل کارخانه تراکتور سازي تبريز و کارخانجات داخلي ديگر، اين صنعت زنده شد. در حوزه ادوات کشاورزي بالاي 185 هزار دستگاه ادوات کشاورزي در کشور تامين شد و در اختيار کشاروزها قرار گرفت و 95 درصد از اين ادوات و ماشين ها توليدات داخلي بود.
وزارتخانه با تدوين طرح جامع مکانيزاسيون کشاورزي و حمايت وزير جهاد كشاورزي،کارگروه مکانيزاسيون تشکيل داد و وزير رئيس کارگروه شد و هفتگي کارگروه را تشکيل داد و نيازها را مشخص و مشکلات را برطرف کرد.
در پسا برجام در حوزه مکانيزاسيون کشاورزي اتفاقات خوبي در کشور افتاد. خيلي از برندهاي خوب دنيا با سازندگان داخلي مشاركت كردند و اين به ارتقاء کيفيت ماشين هاي کشاورزي داخلي کمک کرد. و اين صنعت يک پوست اندازي در حوزه صنايع کشاورزي داشت. قطعات يدکي با کيفيت دست ما مي رسيد. هزينه پول خيلي راحت تر شده بود. اميدواريم که اين فضا ادامه پيدا بکند ولي در صورت توقف کامل روابط دنيا با ما، ما خوداتکايي 90 تا 95 درصدي در حوزه مکانيزاسيون کشاورزي را در کشور داريم و با ماشين ها و توليدات داخلي قابليت توليد محصولات کشاورزي را خواهيم داشت و هيچ نگراني براي بخش کشاورزي وجود ندارد.
مشکلات کشاورزان در بخش مکانيزاسيون کشاورزي
جامعه کشاورزي ايران شامل تقريبا 30 ميليون کشاورز روستايي و چهار و نيم ميليون بهره بردار است. و اين افراد اگر کشاورزي را رها کنند مي آيند در تهران و در حاشيه شهرها مستقر مي شوند، پس بايد کاري کنيم که اينها تثبيت شوند. پس رسيدگي به مشكلات آنها ضروري است در ذيل برخي از مهمترين مشكلات كشاورزان در حوزه مكانيزاسيون آورده شده است:
تطبيق شرايط بانکي کشور با شرايط متقاضيان بخش کشاورزي خوب اتفاق نيفتاده است. کسي که کارخانه دار هست با کسي که کشاورز و روستايي هست، وقتي به بانک مراجعه مي کند نبايد در شرايط يکسان باشند. متاسفانه در حال حاضر براي كشاورز سختگيرانه تر عمل ميکنند. ما ديدگاه مان اين است که تطابق شرايط اخذ تسهيلات بانکي را براي کشاورزان متناسب سازي کنيم. زمين کشاورزي، خانه روستايي، مشاعات روستايي را به عنوان ضمانت بايد پذيرفته شود.
بيمه هم در بخش كشاورزان كمرنگ عمل مي كند. چرا بيمه اعتباري به كشاورزان نمي دهند. (بيمه اعتباري بيمه اي هست که اگر کشاورز اقساطش را نداد به بانک پرداخت کند) چرا سيستم بيمه اي کشور نميآيد به اين فضا کمک بکند. جامعه کشاورزي نبايد جامعه و شهروند درجه 2 محسوب شود.
در حوزه سوخت کشور گلايه زياد وجود دارد.كشاورزان نه کارت سوخت مناسب، نه جايگاه سوخت مناسب دارند و نه سوخت مناسب در اختيارشان به سادگي قرار مي گيرد. هيچ تراکتوري در کشور کارت سوخت ندارد. در حالي که تمام خودروها و موتورسيکلت هاي ايران کارت سوخت دارند و سوخت مي گيرند و به سادگي مي روند در جايگاه سوخت گيري مي کنند. در حالي که توزيع کننده و فروشنده سوخت در روستاها با مشکلات فراوان دست و پنجه ترم مي كنند.
وزير نفت و معاون وزير به ما گفتند براي تراکتور و کمباين پلاک گذاري کنيد تا ما به شما کارت سوخت دهيم. قبل از اين دولت، فقط 10 هزار تراکتور پلاک گذاري شده بود و ما در مدت 5 سال 180 هزار تراکتور و کمباين را پلاک گذاري کرديم.
اعلام کردند مستندات بياوريد و ما مجلل 5 جلد با تمام مشخصات براي آنها برديم.ولي در نهايت اعلام كردند،كه زيرساخت ندارند و ما حتي درخواست کرديم كه كارت آفلاين بدهند كه فقط سوخت در آن ذخيره شود اما باز هم موافقت نشد و منطقشان اين بود كه سوخت قاچاق مي شود. در صورتي که فقط 8 درصد سوخت کشور در بحث کشاورزي هست و 92 درصد در اختيار خودرو و حمل و نقل کشور است. سر اين 8 درصد همه نگرانند که نکند قاچاق بشود.
بيمه شخص ثالث در مورد پلاک گذاري ماشين هاي کشاورزي ورود پيدا کردند و اعلام کردند مي توانيد بيمه شخص ثالث انجام دهيد، کساني که توان داشتند بيمه شخص ثالث مي کردند و بعضي ها هم که نداشتند نکردند. از سال 95 بيمه شخص ثالث را اجباري اعلام شد.
وليكن قرار شد كه حق بيمه ماشين هاي كشاورزي همانند خودرو هاي ديگر و مطابق قانون باشد. مگر مي شود در ماشين هاي کشاورزي که فقط يک نفر روي صندلي آن مي نشيند با آن ماشيني که 200 کيلومتر مي رود پنج نفر سرنشين دارد حق بيمه يکسان پرداخت کنند. اين قضيه مربوط به دو ماه گذشته است که اجباري شد و جلوي پلاک گذاري را گرفتند.
با مدير بيمه مرکزي جلسه و توضيحات کامل داديم. اعلام کردند کم مي کنيم ولي اينها جريمه بيمه اي که سال هاي قبل انجام ندادند را بايد بپردازند. حالا دوبله شده و جلوي بيمه گذاري فعلاً گرفته شده است.
وزير کشاورزي نامه زده و چندين جلسه با بيمه ها گذاشتيم. اعلام کردند فوتي هاي بخش کشاورزي را بياوريد تا ما هزينه و فايده کنيم چون در بيمه هزينه و فايده خيلي براي آنها مهم است. در آمار ما ماشين هاي کشاورزي در سال بين 45 تا 150 نفر فوتي و زخمي دارد در صورتي که در خودرو 30 هزار تا کشته داريم. اعلام کردند در اينجا بايد قانون عوض بشود به ما ربطي ندارد.
در اين جا اين سوال پيش مي آيد كه: چرا حوزه کارشناسي بيمه کشور دو تا متخصص ندارد. آيا بيمه تراکتور با بيمه پورشه و ماشين ها فرق ندارد. تراکتور تقريبا 6 ماه از سال کار نمي کند و در روستا هستند و نمي توانند در بيمه شخص ثالث با هم يک اندازه باشند.
مشکل تعرفه واردات ماشين هاي کشاورزي
ماشين هاي کشاورزي در کشور ما قيمت آن تقريبا يک سوم، يک چهارم و يک پنجم ماشين هاي وارداتي است. سهم ماشين هاي وارداتي هم در کشور ما کمتر از 5 درصد هست و ماشين هاي وارداتي توليد داخل ندارند. وقتي قيمت يک ماشين مثلاً 25 ميليون تومان و قيمت نمونه خارجي آن 85 ميليون تومان است. وضع کردن تعرفه بر اين 85 ميليون توماني که 100 ميليون تومان بشود، هيچ کمکي به اين ماشين هاي داخلي نمي کند. چون اينها خودشان تقريباً اختلاف قيمت 4 برابر دارند. آن افزايش قيمت فقط فشار به بخش کشاورزي و کشاورز مي آيد.
ذائقه کشاورزان ما به ماشين هاي کشاورزي توليد داخل است و در کشور ما مزيت آن نسبت به خودروي داخلي خيلي بيشتر است. خودروي ما را ممکن هست دنيا نخرند ولي ماشين هاي کشاورزي ما از لحاظ کيفيت به آن مرحله اي رسيده که قابليت صادارت دارد يعني ما در اين حوزه مزيت داريم.
وضعيت مکانيزاسيون در حوزه مختلف کشاورزي
در حوزه مکانيزاسيون باغباني ما به دليل اينکه يک تا يک و نيم ميليون از باغات به صورت سنتي است نياز داريم که باغات سنتي اصلاح شوند تا ماشين بتواند ورود پيدا کند. پيش بيني ما اين هست که ضريب نفوذ ماشين آلات کشاورزي را در باغات تا 50 درصد برسانيم. در حال حاضر فکر مي کنيم در محدوده 20 تا 25 درصد هست و به دنبال اين هستيم که اين را افزايش بدهيم.
در حوزه جنگل و مراتع ما نياز داريم که حمايت هاي بيشتري شود. يعني بايد تجهيزات مناسب اطفاي حريق و تجهيزات مناسب احياي جنگل ها و غيره بايد مورد حمايت حوزه صنعت قرار گيرد و وارد کشور بشود. بايد به فکر تجهيزات باشيم.
در حوزه دام، طيور و شيلات خوشبختانه وضعيت خوب هست به دليل اينکه اينها زودتر صنعتي شدند. حرکت به سمت توسعه مکانيزاسيون در آنها خوب است.
در حوزه گلخانه ها رشد بسيار خوبي داشتيم و پيش بيني ما اين هست که در سال آينده بتوانيم نزديک به 1500 ميليارد تومان سرمايه گذاري در اين بخش داشته باشيم.
مقايسه تکنولوژي کشاورزي ايران و کشورهاي اروپايي
ما در حوزه گندم و جو کشور به لحاظ کمي خوب هستيم در حوزه برنج کشور به لحاظ کمي و کيفي نسبتاً خوب هستيم. مثلاً 95 درصد غلات کشور ما مکانيزه برداشت ميشود. حدود 70 درصد غلات ما مکانيزه کشت مي شود. ولي در بعضي از محصولات خوب نيستيم مثل حبوبات به دليل اينکه حبوبات کشور ما ديم هست و نخود کشور ما را هيچ کشوري ندارد. شرايط آن متفاوت هست. ما در بعضي از محصولات مثل سبزي و صيفي، حبوبات و برخي باغات محدوديت توسعه مکانيزاسيون داريم و در برخي از محصولات ذرت دانه اي کشور، چقندر، ذرت علوفه اي کشور کامل مکانيزه هست. گندم کشور 90 تا 95 درصد مکانيزه است. برنج کشور در حوزه برداشت 80 درصد مکانيزه است و در حوزه کاشت 45 درصد مکانيزه است. ولي دنيا مثلاً ژاپن 100 درصد مکانيز هست در ژاپن يک ميليون و ششصد هزار هکتار برنج و همين تعداد دستگاه نشاءکار و تراکتور کوچک دارد. يعني فول صنعتي است.
کشورهاي اروپايي هم تماماً مکانيزه کشت و کار مي کنند. چون کشورهاي اروپايي اکثر محصولات آنها صنعتي است. مثل چغندر و ذرت اينها همه به صورت مکانيزه است.
چين بخشي از آن به دليل وجود نيروي زياد کار مکانيزه هست و بخشي از آن به صورت غيرمکانيزه و با نيروي يدي است. ترکيه به لحاظ مکانيزه خيلي بالاست. کشورها اروپايي عمدتا به دليل صنعتي بودن و اندازه قطعات زمين و به دليل عملکردها و درآمدهاي بالا و نيروي کم حوزه کشاورزي عموماً کاملاً مکانيزه هستند و ما در خيلي از محصولات مي توانيم مثل کشورهاي اروپايي مکانيزه باشيم.
کلام آخر :
پایین بودن هزینه استفاده از ماشین در مقابل استفاده از نیروی کار، کیفیت مطلوب‌تر عملیات و محصولات حاصل از آن و مدیریت سهل‌تر ماشین آلات، مکانیزاسیون را جزئی جدا ناپذیر از کشاورزی نموده است.
مسلماً ارتقاء سطح مکانیزاسیون موجب ارتقاء کیفیت و کمیت عملیات مختلف فرآیند تولید اعم از خاك ورزي، کاشت، داشت و برداشت و به عبارتی موجب ارتقاء درجه مکانیزاسیون عملیات مختلف گردیده و اثرات آن در تولید نمایان میگردد و اثراتی نظیر انجام به موقع این عملیات نیز مزید بر علت یاد شده موجب ارتقاء عملکرد و تولید میگردد،
در کشور حجم وسیعی از سرمایه گذاری در قالب خطوط اعتباری مکانیزاسیون انجام شده است. بسته مکانیزاسیون کشاورزی نیز طی پنج سال گذشته با سود تسهیلات پایین در اختیار کشاورزان قرار گرفته است. در عین حال بخش مكانيزسيون کشاورزی به حمایت جدی حوزه صنعت کشور نیاز دارد زیرا بخش زیادی از تجهیزات کشاورزی در بخش صنعت تولید می شود.
پژوهش خبری // علی قنبری شیرسوار