ايران در حدود 80 گونه زراعي گياهان دارويي با سطح زير کشت در حدود 180 هزار هکتار و توليد بيش از 200 هزار تن و ميزان صادرات در سال 1396 عددي بيش از 400 ميليون دلار است.
چکیده مصاحبه پژوهشی:
پژوهش خبری صدا وسیما: در حال حاضر، صنعت گیاهان دارویی به عنوان یک اقتصاد نوظهور، پویا و بسیار سریع الرشد در عرصه جهانی مطرح شده است و کشورهای مهم و صنعتی به شدت در حال سرمایه گذاری در این حوزه هستند و سهم مهمی از اقتصاد جهانی را به خود اختصاص داده اند. بر اساس گزارش سال 2016 یورومونیتور و ITC (مرکز تجارت بینالمللی)، نرخ رشد اقتصادی در این بخش 12 درصد می باشد و در گزارش بانک جهانی نیز، حداکثر نرخ رشد اقتصادی در این صنعت، 15 درصد اعلام شده است. همچنین، بر اساس پیشبینی رسمی بانک جهانی، حجم تبادل های تجاری کل دنیا در صنعت گیاهان دارویی تا سال 2050 به رقم 5000 میلیارد دلار خواهد رسید.
ايران اسلامي از ديرباز مهد علم و تمدن بشري و مورد غبطه ممالك معاصر از نظر علوم پزشكي و طب بوده است. بطوريكه عليرغم ظهور تمدن غرب با اتكاء به دانش نوين بخصوص بعد از رنسانس هم، هنوز دست آوردهاي علمي علما و دانشمندن بنام و كم نظير اين مرز و بوم بويژه شيخ الرئيس ابوعلي سينا از منابع معتبر علمي و دروس دانشگاهي كشورهاي پيشرفته محسوب ميگردد.
تنوع اقليمي، تنوع گونه اي و ذخاير ژنتيكي از ويژگي هاي بارز اين سرزمين بوده و با بهره گيري از هشت هزار گونه گياهي همواره استفاده از گياهان دارويي و تأمين دارو از منشاً گياه از ويژگي هاي بارز طب ايراني محسوب ميشود. عليرغم اين پيشينه تاريخي درخشان و گذشته پرافتخار، عملاً جايگاه ايران امروز در اين دانش از موقعيت مناسب و مطلوبي در جهان برخوردار نيست، بنابراین تمهيدات لازم براي احياء و بازگرداندن اين سيادت فراموش شده و ارتقاء اهداف متعالي طب ايراني كه گياهان دارويي سنگ بناي آن را تشكيل ميداده است، با پشتوانه عظيم معنوي - علمي و تخصصي محققين و انديشمندان و صاحبنظران متعهد و دلسوز كشور كه با عزم راسخ به اين مهم اهتمام ورزيدهاند، امري اجتناب ناپذير است. برنامه ريزي جامع براي گياهان دارويي ميتواند علاوه بر دستيابي به مديريت توسعه پايدار در اين بخش بالاخص در ابعاد كلان توسعه اقتصادي - زيست محيطي، بهداشتي (خودكفايي دارويي)، اشتغال، امنيت غذايي و ذخاير ژنتيكي در عرصه ملي و جهاني بعنوان يك منبع درآمد ارز براي كشور محسوب و ايفاي نقش نمايد.
در همين راستا و براي تحليل بيشتر وضعيت و سهم ايران در اين صنعت، مشکلات و موانع توليد گياهان دارويي در کشور، مورخ 15/ 02/ 97، مصاحبه اي را با آقاي دکتر پيمان يوسفي آذر، مشاور وزیر جهاد کشاورزی و مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزي انجام داده ايم.
تعاريف و مفاهيم
گياه دارويي
به گياهي گفته ميشود كه به طور مستقيم يا غيرمستقيم تمام يا اجزائي از آن به صورت تازه يا خشك شده و مواد موثره استخراجي از آن به منظور اثرات بهداشتي، پيشگيري و درمان در بدن انسان، حيوانات و ديگر گياهان به کار مي رود.
هرگونه فرآورده دارويي که منحصرا، از نظر اجزاء متشکله فعال، شامل يک يا چند ماده گياهي فرآوري نشده يا يک يا چند ترکيب گياهي فرآوري شده و يا ترکيبي از هر دو با فرمولاسيون گوناگون براي عرضه در بازار دارويي جهت تشخيص، پيشگيري، کمک به اعمال فيزيولوژيک، درمان و حفظ بهداشت بدن انسان، حيوانات و ساير گياهان به کار مي رود.
مواد گياهي که به صورت خام و يا فرآوري شده به منظور کاربرد در پزشکي، دامپزشکي و گياه پزشکي و نيز کاربردهاي تجاري، صنعتي، غذايي و بهداشتي استفاده ميشوند و شامل داروهاي گياهي، فرآورده هاي طبيعي و مکمل با منشا گياهي، افزودني هاي غذايي و طعم دهنده ها، رنگ دهنده ها، عرقيات و عصاره ها و اسانس ها، فرآورده هاي آرايشي و بهداشتي و کنترل کننده آفات و بيماريهاي گياهي مي باشد، فرآوردهاي گياهي گفته مي شود.
تنوع گونه های گیاهی ایران 2 برابر قاره اروپا
سرزمین ایران کشوری ممتاز و با رتبه بالا از نظر غنای گیاهی و تنوع زیستی و دارای 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهانی است. براساس نظر گیاه شناسان و پژوهشگران، تعداد گونه های گیاهی ایران در حدود 8 هزار گونه است که از نظر تنوع گونه ها حداقل دو برابر قاره اروپاست. تحقیقات نشان داده است که بیش از 2300 گونه از گیاهان کشور دارای خواص دارویی، عطری، ادویه ها و آرایشی- بهداشتی هستند. به علاوه، 1728 گونه از این گیاهان به عنوان گیاهان بومی ایران می باشند و به عنوان یک ظرفیت انحصاری در کشور محسوب می شوند. خاستگاه بسیاری از گونه های مهم از جمله گل محمدی، زعفران، باریجه، آنغوزه و شیرین بیان ایران است و بخش عمده ای از تولید جهانی این گونه ها در ایران انجام می گیرد. همچنین تنوع گونه های گیاهی و برخی گونه های منحصر به فرد ایران باعث شده تا شرکت های مهم داروسازی در کشورهای پیشرفته به مواد اولیه برخی از گیاهان دارویی کشور از جمله زعفران، زیره، آویشن و مرزه به شدت وابسته باشند.
وضع توليد گياهان دارويي در ايران
در حدود 80 گونه زراعي گياهان دارويي در کشور وجود دارد با سطح زير کشت در حدود 180 هزار هکتار و توليد بيش از 200 هزار تن و ميزان صادرات در سال قبل عددي بيش از 400 ميليون دلار است که سهم 10 درصدي از صادرات محصولات کشاورزي را به خود اختصاص داده است که نشان از پتانسيل بالاي اين بخش دارد.
در اين بين استان هاي خراسان رضوي، خراسان جنوبي، فارس، کرمان، همدان و اصفهان به ترتيب بيشترين سطح زير کشت و تنوع گياهان دارويي را به خود اختصاص داده و در مجموع نزديک به 89 درصد از سطح زير کشت گياهان دارويي کشور در اين استانها قرار دارد.
گردش مالی گیاهان دارویی در جهان ۱۲۰ میلیارد دلار است و گردش مالی گیاهان دارویی آلمان بدون داشتن تنوع و اقلیم ۴۰ میلیارد دلار است که این میزان بیشتر از درآمد نفتی ایران است.
متوسط نرخ رشد اقتصادی کشورهای پیشرفته مانند آلمان و فرانسه ۲.۵ تا ۳.۵ درصد است در حالی که متوسط نرخ رشد گیاهان دارویی در جهان ۹.۱ درصد است، بنابراین میتوان گفت که گیاهان دارویی بیش از هر صنعت دیگری سودآوری دارد.
واردات بیرویه گیاهان دارویی در کشور وجود دارد و برای جلوگیری از واردات بیرویه گیاهان دارویی به کشور، سال گذشته در کتاب مقررات صادرات و واردات، برای ۱۲۰ محصول تعرفه واردات تعیین شده که کمترین آن ۵ درصد است.
گردش مالی زعفران در جهان هشت میلیارد دلار است و در ایران حدود 180هزار هکتار انواع مختلف گیاهان دارویی کشت می‌شود که زعفران با ۱۰۷ هزار هکتار و گل‌محمدی با ۱۷ هزار و ۵۰۰ هکتار، بیشترین سطح زیر کشت گیاهان دارویی را به خود اختصاص داده‌اند. البته در برنامه ششم توسعه ۱۰۰ هزار هکتار سطح زیر کشت زعفران به میزان فعلی اضافه خواهد شد.
یکی از مشکلات حوزه زعفران بازار این محصول است با توجه به تولید ۹۰ درصدی زعفران جهان در ایران، از صادرات بهره چندانی نبرده‌ایم.
سطح زیر کشت گل‌محمدی در بلغارستان سه‌هزار هکتار است و ۶۵ درصد اسانس گل‌محمدی در جهان را تولید می‌کند در حالی که با وجود سطح زیر کشت ۱۷.۵ هزار هکتاری گل‌محمدی در ایران از صادرات اسانس سهم اندکی دارد.
البته ايران براي صادرات گياهان دارويي به ارزش 2.5 ميليارد دلار طي پنج سال آينده هدف گذاري کرده است.
تسهيلات دولت براي گياهان دارويي
در چهار حلقه توليد، فرآوري، بازار و تحقيقات از زنجيره ارزش گياهان دارويي تسهيلاتي در نظر گرفته شده است که متقاضيان با مراجعه به مجريان گياهان دارويي در استانها مي توانند از چند و چون آن اطلاع حاصل نمايند.
فرصت و چالش هاي پیش روی صنعت گیاهان دارویی
مهمترین چالش ها و فرصت های پیشروی صنعت گیاهان دارویی در کشور که در برگیرندۀ فرصت ها، تهدیدها، نقاط قوت و نقاط ضعف می باشد، به شرح زیر قابل بیان است:
جمع بندي :
اگرچه تاکنون به دلیل نداشتن ساختار نظامیافته و مدون و همچنین نبود سیاستگذاری هماهنگ و یکپارچه به منظور رشد و توسعه صنعت گیاهان دارویی اقدام جدی و موثری برای بهرهمندی از ظرفیت و پتانسیل های خدادادی تولید گیاهان دارویی در کشور صورت نگرفته است، اما به دلیل استقبال روزافزون جهانی در استفاده از داروهای گیاهی و همچنین توجه و تلاش کشورهای پیشرفته برای سرمایه گذاری و تولید انبوه گیاهان دارویی، ضروری است با توجه به توان و ظرفیت تولید گیاهان دارویی در کشور و همچنین مزیت رقابتی این صنعت در اقتصاد، برای ورود در عرصۀ چنین اقتصاد بزرگی از هم اکنون سرمایه گذاری های لازم را در زنجیرۀ ارزش، جهت تولید حداکثری ارزش افزودۀ گیاهان دارویی، پایه گذاری کرد و از مزیت ها و فرصت های آن برای توسعه صادرات غیرنفتی، رشد اشتغالزایی، درآمدزایی و ... کشور بهره جست.
پژوهشگر: علي قنبري شيرسوار