پنجاه روز که از نوروز می‌گذرد، از دل آئین‌های کهنِ پیش و پس از بهار، رسمی دیگر سر بر می‌آورد.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز قزوین، آئینی برای کهنه دیار کم باران قزوین که بنایش مثل هر شهر دیگری، بر آب استوار است.
این سنت حالا از بین گرد و غبار کهنگی و فراموشی، سالی یک بار سرک می کشد تا نامش در بین قزوینی ها فراموش نشود.
این روزها در قزوین صحبت از پنجاه بدر است...
سنتی که فراموش نمی شود
آب مهم ترین خواسته ساکنان خطه های کم باران است و تاریخ قزوین هم آکنده از همین معناست.
طلب آب در گذشته و حال این شهر پررنگ بوده و هست آنقدر که دیروزش را با آب انبارها و سردابهای تاریخی گذرانده و امروز هم در جستجوی راهی برای جبران کم آبی ها و کم بارشی هاست.
اما یک سنت، گذشته و حالِ کم آب قزوین را به هم پیوند داده است، «پنجاه بدر». همان آئینی که خلاصه اش باران خواهی است؛ دعایی دسته جمعی در انتظار نزولات آسمانی.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قزوین می گوید: مراسم پنجاه بدر در میانه بهار برگزار می شود. یعنی درست زمانی که کشت و زراعت به پایان رسیده و کشاورزان، چشم به آسمان، منتظر نزول باران های رحمت الهی اند تا سعی شان به نتیجه برسد.
علت انتخاب نوزدهمین روز اردیبهشت برای این آیین هم، گذشت پنجاه روز از بهار است؛ عددی که در همسویی با «سیزده بدر»، آهنگ و طنینی زیبا در لفظ دارد.
انها البته پنجاه بدر را قراری برای بازگشت به آغوش طبیعت هم می داند، آنگونه که در دل باغات سنتی قزوین برگزار می شود.
قزوینی ها از بعدازظهر نوزدهم اردیبهشت در باغهای حاشیه آب انبار مصلا جمع می شوند؛ بنایی تاریخی در جنوبی ترین قسمت شهر خیابان راه ری، که حالا از آن یادی مانده و یک چهاردیواری تنگ و کوچک.
دورهم جمع شدن ها که کامل شد، مراسم سنتی آغاز می شود
به گفته علی اصغر یوسف گمرکچی مسئول انجمن فرهنگ قزوین(افق)، برجسته ترین وجه برگزاری این مراسم همان باران خواهی یا نماز استسقاء است. آئینی به درازای تاریخِ کم آبِ قزوین که گاهی آن را یادگار عصر صفوی و نیم قرن پایتختی قزوین در آن دوران می پندارد و گاهی رد اسطوره شناسی در آن دیده می شود. از همین رهگذر مجتبی عباسی مردم شناس قزوینی، پنجاه بدر را پاسداشت آناهیتا الهه آب در برابر اهریمن کم آبی و خشکسالی می داند.
گمرکچی محتمل ترین گمانه درباره پنجاه بدر را به تاریخ باغستان مرتبط می داند. او معتقد است پنجاه بدر در اصل همایشی بوده که شاید از هزار سال پیش برای بررسی و تصمیم گیری درباره مشکلات آب باغستان سنتی قزوین برپا می شد.
از این نگاه، پنجاه بدر تفاوت ماهوی با سیزده بدر دارد؛ و هر چند اصالت آن جشن است اما جشنی که بر پایه آب بنا نهاده شده است.
با همه این تعاریف پنجاه بدر سال ۱۳۸۵ در فهرست میراث معنوی جای گرفته است.
به گفته نسیبه هاشمی کارشناس میراث فرهنگی، در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی در قزوین، کم آبی بی‌سابقه ای در پایتخت- قزوین- رخ داد که با رایزنی امرا، به برپایی مراسم نماز باران در نوزدهمین روز از اردیبهشت انجامید. این هم یکی از ریشه های احتمالی این روز است که با سرگیری باران های بهاری، به عنوان پنجاه بدر در تقویم قزوین ماندگار شد.
از خلال همه این روایت ها پنجاه بدر با این پیشینه مذهبی، روزی برای باران خواهی در سالهای کم آبی، و یا روزی برای شکرگزاری در سالهای پربارش بوده است.
حکایت پنجاه بدر در سال های اخیر اما تنها دعا و باران خواهی و قرائت دعاهای مختلف است که طی آن شرکت کنندگان، دسته جمعی به نماز باران می ایستند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قزوین سایر رسوم این روز را نیز دستمایه ای برای ماندگاری و منحصر بفرد بودن آن می داند؛ رسومی که بیش از همه در پخت غذاهای مخصوص این روز یعنی آش رشته و دُیماج و دعوت از اقوام و همسایگان بروز یافته است.
این خرده آئین ها حالا در گذر سالها، به جزئی جدانشدنی از پنجاه بدر تبدیل شده اند.
روزی برای مردم
ادای مراسم مذهبی دسته جمعی در فضایی باز، تجربه ای است که تنها در پنجاه بدر به دست می آید؛ این را یکی از بانوان قزوینی می گوید که اردیبهشتش همیشه با این آئین گره خورده.
خانم آمنه کریم زاده می گوید: دورهمی اقوام و دوستان به هر بهانه ای مطلوب است و وقتی قرار بر نماز و دعای دسته جمعی باشد، همیشه مورد استقبال خانواده ها قرار می گیرد.
شادی مقدم هم بر صله رحم تاکید دارد، فرصتی که طبیعت، زمینه آن را فراهم می کند و به نوعی یادآور دوستی با طبیعت است.
آقا و خانم شعبان نژاد هم با تجربه نیم قرن حضور در این مراسم، از تغییرات مراسم پنجاه بدر می گویند. آئینی که گویا بخش هایی از آن در طول تاریخ از بین رفته و پیرایه هایی به آن افزوده شده است. به گفته آنها حالا دیگر خبری از چمچه خاتون، کوچه گردی، دعوت به پنجاه بدر و خواندن اشعار باران خواهی و مدح آب نیست.
فاطمه صالحی هم از دعوت خویشاوندان راه های دور در نوزدهم اردیبهشت می گوید. اقدامی برای تقویت گردشگری که میهمان نوازی قزوینی ها را گوشزد می کند.
گمرکچی کارکرد اجتماعی را اصلی ترین وجه و در عین حال علت ماندگاری پنجاه بدر می داند و معتقد است این آئین، سازگارترین مراسم با اقلیم قزوین است که حفظ آن به مردم وابسته است.
پنجاه بدر ظرفیتی برای گردشگری قزوین
آئین پنجاه بدر، خاص مردم شهر قزوین است اما برای بسیاری از مردم جذاب و گیراست. این را معاون گردشگری اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان می گوید و معتقد است استقبال سالانه هشت هزار نفر از این مراسم، می تواند این روز را به جاذبه گردشگری قابل توجهی تبدیل کند.
حالا چند سالی است که به گفته نادر محمدی، اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خیز برداشته تا مراسم «پنجاه بدر» را به همه معرفی کند. این کار با برپایی تورهای محدود گردشگران سایر شهرها به قزوین و توزیع اقلام اطلاع رسانی و تبلیغاتی آغاز شده و اگر تداوم داشته باشد، می تواند قرینه ای برای آئین های سنتی سایر شهرها از جمله مراسم گلابگیری کاشان باشد.
البته در این میان نباید از وجه فرهنگی و اقتصادیِ دیگرِ پنجاه بدر یعنی گردشگری غذا غافل بود.
پنجاه بدر برای گردشگرانی که به دنبال تجربه‌های غذایی تازه هستند جذاب است. این را می‌توان از گفته‌های فریده محمدزاده مهمان سال گذشته آئین پنجاه بدر هم فهمید.
طبخ و توزیع آش رشته و دُیماج - عصرانه مخصوص قزوینی‌ها متشکل از نان، پنیر، سبزی، گردو و پیاز داغ- از سنت‌های این روز است که در کنار طعم شیرینی های خانگی، به این روز اصالت می دهد.
همه حاضران مراسم از سفره پذیرایی این روز نصیبی دارند، میزبانند یا مهمان. اما این سفره گنجایش پذیرایی زیادتری دارد.
باغهای مصلای قدیمی قزوین حالا اندوخته ای از خاطرات بهار و نماز و باران دارد.
دورهمی هایی که چه باران ببارد و چه نبارد بخشی از خاطره مشترک همه نسل های این شهر باقی خواهد ماند.
خبرنگار: معصومه هاشمی