چرا مردم تهران درسفرهاي درون‌شهري از وسيله نقليه شخصي استفاده مي کنند؟

چکیده مقاله پژوهشی: :
- ترجیح وسیله شخصی بر وسایل حمل و نقل عمومی تک عاملی نبوده و به عوامل متعددی بستگی دارد.
- نظریه انتخاب گسسته بیان می کند که تعداد دفعات استفاده از حالتهای حمل و نقل، ارتباط نزدیکی با محل سکونت، محل کار و یا مالکیت خودرو دارد.
- فرهنگ اتومبیل به مجموعه ای از عوامل فرهنگی اشاره دارد که استفاده از نوع وسیله نقلیه و همچنین کیفیت استفاده از این وسایل را تعیین می کند.
- عوامل ابزاری، بیشترین تأثیر را بر گرایش شهروندان به استفاده از وسایل نقلیه شخصی در سفرهای درونشهری دارند و عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی، عوامل فردی و عوامل فرهنگی به ترتیب در رده های دوم تا پنجم تأثیرگذاری قرار دارند.

پژوهش خبری صدا وسیما:آمارها نشان دهنده رشد زیاد مالکیت وسیله نقلیه در ایران و به ویژه شهر تهران به عنوان پایتخت آن است که در دهه هاي اخیر، مقصد مهاجرت بسیاری از ایرانیان از شهرهای دیگر بوده است. در این میان، آلودگی هوا و ترافیک سنگین شهری سبب شده است تا لزوم استفاده بیشتر از وسایل حمل ونقل عمومی و کاهش استفاده از وسایل حمل ونقل شخصی هرروز بیشتر احساس شود. با اين وجود به منظور مدیریت صحیح استفاده از خودروهای شخصی در تهران لازم است تا عوامل مؤثر بر این نوع از وسایل نقلیه به خوبی شناخته شود. هدف اصلی این پژوهش، شناسایی و تبیین عوامل مؤثر در گرایش افراد به استفاده از وسایل نقلیه شخصی در بین شهروندان تهرانی است که در فصلنامه مطالعات پژوهشی راهور در پائیز1395 به چاپ رسیده است. در ادامه چکیده ای ازآن ارائه می شود.

1- ضرورت پاسخ به اين مساله چيست؟
تمایل افراطی افراد به استفاده از وسایل نقلیه شخصی که بیشتر اوقات هم به صورت تک سرنشین بروز دارد، مسئله ای است که مدتهاست موردِ پرسش متولّیان امر قرار دارد. تمایل شهروندان تهرانی به استفاده از وسایل نقلیه شخصی در حالی است که آنان به صورت کاملاً ملموس تبعات استفاده از خودرو شخصی و استفاده نکردن از ناوگان حمل و نقل عمومی ازجمله آلودگی هوا، ترافیک و محدودیت های تردد (طرح زوج و فرد از درب منزل و طرح ترافیک) را چشیده اند. پاسخی که براي اين ابهام به ذهن می رسد، پاسخگو نبودن سیستم حمل و نقل عمومی تهران برای اغلب افراد است؛ این امر مي¬تواند یکی از عوامل اصلی در گرایش مردم به استفاده از وسایل نقلیه شخصی باشد؛ ولی تعداد زیادی از مسیرها وجود دارند که در آنها تعداد صندلي هاي خالی از تعداد مسافران بیشتر است. از اين رو است که عوامل متعددي در ميان تاثيرگذارند. در ادامه با بررسي عوامل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، فردي و ابزاری، سهم هر يک از آنها را در گرايش به استفاده از خودروي شخصي بيان می شود.

2- عوامل فرهنگی در گرایش شهروندان به استفاده از وسایل نقلیه چه تاثيري دارند؟
عوامل فرهنگی مانند اعمال قدرت و نفوذ افراد در جامعه، عدم اطمینان از وسایل نقلیه عمومی در رسیدن به موقع به مکان مورد نظر، علاقه مندی در انتخاب مسیر، خودشیفتگی، استقلال خانمها و باورهای مردم در خصوص اینکه افراد فقیر از وسایل نقلیه عمومی استفاده مي کنند، هرکدام با استفاده افراد از خودرو شخصی رابطه دارند. رفتارهای متأثر از فرهنگ سبب گرایش شدید افراد به استفاده از وسایل نقلیه و درنهایت افزایش ترافیک شده است. پژوهشگران امروزه از تعبيري به نام فرهنگ اتومبيل سخن مي گويند. فرهنگ اتومبیل به مجموعه اي از عوامل فرهنگی اشاره دارد که موجب استفاده از نوع وسیله نقلیه و همچنین کیفیت استفاده از این وسایل مي شود. داشتن یک فرهنگ قوی که مي تواند از طریق تبلیغات تلویزیونی و همچنین آموزش های دوره اي در مدارس ابتدایی برگزار شود، تأثیر بسزایی در ارتقاء فرهنگ اتومبیل خواهد داشت.

3- مقصود از عوامل اجتماعي چيست؟
اگرچه برخي پژوهش ها حاکي از آن است که عامل راحتی، عنصر موثري در تصميم به استفاده از وسيله نقليه شخصي است اما واکاوي بيشتر ما را به اين نتيجه م رساند که موقعیت خانه و سن پاسخگويان نقش عمده اي در ايجاد اين احساس داشته است به طوري که ساکنان خارج از محدوده مرکزی شهر و افراد مسن، به واسطه نارضایتی از مجموعه ویژگي هاي سیستمهاي همگانی، از سواری شخصی استفاده مي کنند. بنابراين دور بودن محل زندگي از محل کار، دوري ایستگاهها از خانه و حتي احساس امنيت مسافران در اين ميان تاثيرگذار هستند.

4- عوامل فردی در اين ميان چه نقشي دارند؟
عوامل فردی مانند علاقمندي به خودرو، کلاس کار، احساس راحتی و احترام از سوی مردم، هرکدام با استفاده افراد از خودرو شخصی رابطه دارد. عوامل انگیزشی سبب مي شود تا فرد نسبت به استفاده از یک وسیله نقلیه تصميم گيري کند و تمایل خود را به استفاده از این نوع وسیله توجیه نموده و تا زمانی که این احساس در فرد وجود داشته باشد، وی به استفاده از آن ادامه مي دهد. درواقع هر فرد دارای شخصیت فردی و ويژگي هاي ارزشی خاصی در نظام تصميم گيري خود مي باشد. فرد نیز با توجه به سیستم ارزشی خود به استفاده از نوع خاص وسیله نقلیه تصمیم مي گيرد.

5- عوامل اقتصادي چگونه بر تصميم گيري فرد بر استفاده از وسيله نقليه شخصي اثر مي گذارند؟
معمولاً عوامل اقتصادی همچون هزینه های سفر و همچنین نتایج اقتصادی به عنوان عامل مهم در استفاده از وسایل نقلیه معرفی شده است. همواره خانوارهای دارای وضعیت اقتصادی متوسط به بالا بیشتر تمایل دارند که از خودرو شخصی در سفرهای درو نشهری استفاده کنند. در نگاه اقتصادي، هزینه پایین سفرهای درونشهری با وسیله نقلیه شخصی، رفاه و آسایش وسیله نقلیه شخصی در مقایسه با حمل ونقل عمومی، قیمت پایین سوخت و پارکينگ از دلایل اصلی تمایل افراد به استفاده از وسیله نقلیه شخصی در سفرهای درو نشهری هستند. نظریه انتخاب گسسته بیان مي کند که تعداد دفعات استفاده از حالتهاي حمل و نقل، ارتباط نزدیکی با محل سکونت، محل کار و یا مالکیت خودرو دارد. دو عاملِ به موقع رسیدن به مقصد و اینکه استهلاک وسیله نقلیه شخصی به میزان استفاده آن از نظر اقتصادی مي ارزد، نيز هر کدام با استفاده افراد از خودرو شخصی رابطه دارند.
درصورتي که وسایل حمل و نقل عمومی گسترش بیشتری پیدا کند، مي تواند از طریق مقرون به صرفه بودن بر میزان تمایلات افراد در استفاده از این خودروها و کاهش استفاده از خودروهای شخصی مؤثر واقع شود.

6- تعريف عوامل ابزاري چيست و چه نقشي در ادامه اين وضعيت دارند؟
عوامل ابزاري، عواملي نظير پایين بودن کیفیت و شلوغ بودن خودروهای عمومی، نامناسب بودن محیط وسایل حمل و نقل عمومی، پایين بودن امکانات گرمایشی و سرمایشی مناسب در حمل و نقل عمومی و خرابی اين وسايل، هرکدام با استفاده افراد از خودرو شخصی رابطه دارند. عوامل ابزاری سبب مي شود تا فرد احساس راحتی و دسترسی ساده به امکانات حمل و نقل را در خود ایجاد نموده و اگر این احساس راحتی و سادگیِ استفاده صورت پذیرد، وی به استفاده از خودروهای عمومی تمایل پیدا مي کند؛ این در حالی است که ایجاد نشدن این احساس سبب مي¬شود تا افراد به استفاده از وسایل نقلیه شخصی گرایش پیدا کنند. پژوهشگراني که بر تاثير عوامل ابزاري متمرکز شده اند، تاکيد مي کنند که دسترسي نداشتن به وسایل نقلیه عمومی مناسب سبب مي شود که افراد به استفاده از وسایل نقلیه شخصی روی آورند.

7- سهم هر يک از اين عوامل در استفاده شهروندان از خودروي شخصي به چه ميزان است؟
یافته هاي تحقیقي که با جامعه آماری دربرگیرنده کلیة خانوارهای دارای خودروی شخصی در مناطق 22 گانه شهر تهران صورت گرفت نشان مي دهد که عوامل ابزاری، بیشترین تأثیر را بر گرایش شهروندان به استفاده از وسایل نقلیه شخصی در سفرهای درونشهری دارند و عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی، عوامل فردی و عوامل فرهنگی به ترتیب در رده هاي دوم تا پنجم تأثیرگذاری قرار دارند. به اين ترتيب سهم هر يک از عوامل پيش گفته در نمودار زير قابل ترسيم است:

8- راهکارهای پیشنهادی در کاهش استفاده از وسایل نقلیه شخصی و افزايش گرایش شهروندان به استفاده از وسایل نقلیه عمومي

 در بعد فرهنگی
- با افزایش برنامه هاي فرهنگی از طریق رسانه ها و همچنین از طریق آموزش هاي فرهنگی از طریق مدارس تلاش شود تا افراد استفاده بیشتر از وسایل نقلیه تشویق شوند.
- بهبود جوّ عمومی اجتماع در خصوص استفاده از وسایل نقلیه عمومی به منظور احترام به فرهنگ عمومی مردم.
- ضدّ هنجار نشان دادن استفاده از وسایل نقلیه شخصي در میان خانواده هاي مختلف از طریق تبلیغات رسانه اي.

 در بعد فردی
- لازم است تا فرهنگ اجتماع به استفاده از وسایل نقلیه عمومی گرایش پیدا کند و سپس از این طریق، زمینه های گرایش فردی افراد جامعه فراهم شود.
- افزایش علاقه و تمایل افراد به استفاده از وسایل نقلیه عمومی از طریق ارائه مزیت هاي بیشتر.
- افزایش راحتی استفاده از وسایل نقلیه عمومی به منظور تسهیل آمد و رفت شهروندان.
- ارائه برنامه هايي به منظور رعایت احترام گروه‌های مختلف مردمی نظير کودکان، زنان و سالمندان هنگام استفاده از وسایل نقلیه عمومي.

 در بعد اقتصادی
- کاهش قیمت استفاده از وسایل نقلیه عمومی.
- ایجاد تسهیلاتی برای کاهش زمان رسیدن افراد به مناطق مختلف شهري.

 در بعد ابزاری
- کیفیت وسایل حمل و نقل عمومی افزایش یابد، به گونه ای که همه افراد جامعه بتوانند به راحتی از این وسایل استفاده کنند.
- کمیت این وسایل نیز با توجه به حجم جمعیت تعریف شود، به این صورت که در نواحی مختلف حجم بالایی از خودروها وجود داشته باشند، به گو نه ای که امکان استفاده راحت تر برای افراد وجود داشته باشد.
- سیستم هاي گرمایشی و سرمایشی مناسبی برای این وسایل تعبیه شود.
- تلاش شود تا تعمیرات این وسایل با کنترل مداوم به حداقل کاهش یابد؛ و از این طریق، هزینه هاي عمومی استفاده از وسایل نقلیه عمومی بر عهده شهروندان قرار داده نشود.
- افزایش تعداد ایستگاههای اتوبوس و تاکسی در سطح شهر؛
- افزایش تعداد قطارهای مترو؛
- گسترش خطوط مترو به تمامي بخش هاي شهر؛
- تشویق مدارس به استفاده از سرويس‌هاي رایگان؛
- ارائه تسهيلات به منظور نزديک کردن محل سکونت به محل کار افراد.
- تشویق به استفاده از دوچرخه و تمهیدات لازم در این زمینه؛
- تبلیغات مستمر به منظور افزایش گرایش شهروندان به استفاده از وسایل نقلیه عمومی.

سخن آخر
تهران با جمعیتی حدود 8/8 میلیون نفر پرجمعیت ترین شهر ایران و هفدهمین شهر پرجمعیت جهان است. در بسیاری از مطالعات، بر کاهش استفاده از خودرو و استفاده از سیستم هاي جایگزین به عنوان هدف اصلی سياستهاي مدیریتی حمل و نقل تأکید شده است. با اين همه، پيش از هر تصميمي ضروري بود تا عوامل تاثيرگذار بر استفاده شهروندان تهراني از وسايل نقليه شخصي شناسايي و سهم هر يک از اين عوامل تعيين شود. سهم بالاي عوامل ابزاري، بر ضرورت بهره گيري از راهکارهاي بهينه سازي سيستم حمل و نقل عمومي در کنار ساير راهکارها تاکيد مي ورزد.

پژوهش خبری // زارعی