- ایران گرچه تابع نظام حق مولف است اما هنوز به معاهدات بین­المللی کپی رایت نپیوسته است.

- نبود تناسب و هماهنگی بین نظام حق مؤلف ایران با قوانین جهانی از مهم‌ترین موانع پیوستن ایران به نظام کپی رایت

- ناقص و قدیمی بودن قوانین حق مؤلف و عدم پیش بینی شرایط جدید حقوق مولف به ویژه در حوزه فضای مجازی

- لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط، از سال90 تاکنون در انتظار تصویب

- بیم از زیان اقتصادی و ناتوانی دراستفاده مطلوب و ارزان از آثار و تالیفات روز دنیا در صورت پیوستن به کپی رایت

- بی­ توجهی به معاهدات بین ­المللی حق مؤلف مانع حمایت از کتاب‌های ایران در جهان و کمک به وابستگی به آثارغرب

پژوهش خبری صدا وسیما:سوم اردیبهشت (۲۳ آوریل ) روز جهانی کتاب و حق مؤلف نام گرفته است. در تاریخ 15 نوامبر 1995 در قطعنامه بیست و هشتمین اجلاس عمومی یونسکو،‌ روز 23 آوریل هر سال روز جهانی کتاب و حق مؤلف (world book and copyright day) نام گذاری شد. انتخاب این روز خاص به این دلیل است که سه تن از مشاهیر ادبیات جهان یعنی سروانتس، ویلیام شکسپیر، و اینکا گارسیلاسو دولاوگا در چنین روزی در سال 1616 بدرود حیات گفته‌اند. هدف یونسکو از اختصاص روزی به کتاب و حق مؤلف گرامیداشت کتاب و مؤلفان جهان بوده است تا بدین‌وسیله همگان به ویژه جوانان را ترغیب کند که به لذت مطالعه پی ببرند.

رعایت کردن یا نکردن حق مولف آثار و پیامدهایی دارد که از جنبه های مختلف قابل بررسی است. و به دلیل اهمیت آن، در قوانین داخلی کشورها مواردی در این خصوص پیش بینی شده است. در سطح بین­ المللی نیز قوانین و معاهدات متعددی بین کشورها منعقد شده است. برخی کشورها با توجه به شرایط و امکانات خود به این معاهدات پیوسته و برخی دیگر نیز به دلایلی نخواسته و یا نتوانسته ­اند به این پیمان نامه­­ ها ملحق شوند. ایران نیز از جمله کشورهایی است که گرچه تابع نظام حق مولف است اما هنوز به معاهدات بین­ المللی کپی رایت نپیوسته است.

در گزارش ذیل در پی پاسخگویی به این موارد هستیم: حق مولف چیست؟ قوانین مرتبط با حق مولف در ایران کدامند؟ عدم توجه به معاهدات بین المللی در قوانین فعلی حق مؤلف ایران چه تأثیری بر وضعیت نشر در ایران دارد؟ چرا قوانین داخلی در مورد حق مولف کارآمدی لازم را ندارد؟

حقوق آثار ادبی و هنری به چه معناست؟

حقوق آثار ادبی و هنری (‌مالکیت ادبی هنری یا کپی رایت) ‌حقوقی است که مطابق قانون برای پدیدآورنده یک اثر ادبی و هنری شناخته می شود و از طریق اعطای حقوق معنوی و مادی به وی اختیار می­دهد تا تکثیر و عرضه اثر خود را کنترل کند و بهره برداری و استفاده از اثرش توسط دیگران را محدود نماید یا مطابق قرارداد اجازه دهد. قوانین حمایت از مولف (کپی رایت) فقط از بیان ایده­ها و افکار حمایت می ­کند. بنابراین ایده ها، افکار محض، روش‌ها و نظریه­ ها هرچقدر هم که ارزشمند باشند از حیطه قوانین کپی رایت خارجند. قوانین از شکلی که افکار و ایده­ ها در آن بیان می‌شوند حمایت می­ کنند و خود افکار قابل حمایت نیستند.

پدیدآورندگان اثر ادبی یا هنری از دو نوع حق انحصاری برخوردارند: 1- حقوق مادی( شامل بهره برداری های مالی و اقتصادی از اثر)‌،‌2- حقوق معنوی(‌شامل حقوق مرتبط با شخصیت پدیدآورنده مانند حق بر نام و عنوان اثر).

قوانین حمایت از حق مولف در ایران

در سال ۱۳۹۰ نیز پیش نویس لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دولت تقدیم شد و در جلسه کمیسیون فرعی در 2/ 4/ 92 به تصویب رسید که در صورت تصویب نهایی جایگزین قوانین فعلی حق تکثیر ایران خواهد شد.

کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری

کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری، یک موافقتنامه بین‌المللی در خصوص حق تکثیر است که اولین بار در شهر برن در سوئیس در سپتامبر سال ۱۸۸۶ (شهریور ۱۲۶۵ شمسی) تصویب شد. کنوانسیون برن کشورهای امضاکننده را ملزم می‌کند که آثار پدیدآورندگان سایر کشورهای امضاکننده را همچون آثار پدیدآورندگان تبعه خود مورد حمایتکپی‌رایتقرار دهد.

میزان سازگاری قوانین داخلی با قوانین بین المللی

گرچه قوانین موجود در کشور در بسیاری از موارد با مقررات بین المللی انطباق داشته و یا لااقل مغایرتی ندارد، ولی در برخی موارد ناکافی و در برخی موضوعات خلأ قانونی وجود دارد.

نواقص و مغایرت های قوانین موجود داخلی با قوانین بین المللی 

وضعیت قوانین داخلی حق مؤلف به دلایل ذیل از شرایط نامطلوبی برخوردار است:

ـ دلایل وضعیت نامطلوب قوانین داخلی حق مؤلف در ایران

ـ اثرات منفی بی توجهی به معاهدات بین المللی و اثرات آن در قوانین فعلی حق مؤلف ایران بر وضعیت نشر

-  اثرات مثبت بی توجهی به معاهدات بین المللی و اثرات آن در قوانین فعلی حق مؤلف ایران بر وضعیت نشر

ـ اثرات وضع حق مؤلف در ایران و بی توجهی به تعهدات بین المللی بر نظام ترجمه آثار در ایران

کلام آخر

گرچه به دلیل برخی خلاهای قانونی در مواردی صاحبان آثار ادبی هنری از قدرت حقوقی لازم برای احقاق حقشان برخوردار نیستند، همین قوانین موجود نیز به دلایلی چون کمبود قضات تخصصی برای رسیدگی به دعاوی مرتبط با حق مولف، به درستی اجرا نمی‌شود و لازم است تا در این خصوص چاره‌ای اندیشیده شود. بنابر این علاوه بر رفع خلاهای قانونی و تصویب لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط (که مسکوت مانده است)، توجه به آموزش تخصصی قضات و ضابطان قضایی و نیز آموزش‌های عمومی در خصوص رعایت حق مولف و عواقب کپی و انتشار بدون مجوز آثار تالیفی در فضای حقیقی و مجازی امری ضروری است.

در این زمینه، امضای یادداشت تفاهم همکاری بین وزارت دادگستری و سازمان جهانی مالکیت فکری(در تاریخ 9/ 1/ 96) به منظور ایجاد مرکز ملی آموزش مالکیت فکری،‌ را می‌توان گامی مثبت در جهت آموزش ذینفعان حوزه مالکیت فکری در ایران، و نیز ارتقاء مالکیت فکری در میان کشورهای منطقه، ارزیابی کرد. (این یادداشت تفاهم در راستای اجرای مصوبه مورخ ۹/ ۱۲/ ۹۴ هیات وزیرات تدوین شده و چارچوب همکاری‌های مشترک طرفین برای ایجاد مرکز و آموزش حقوق مالکیت فکری به کارشناسان دستگاه های ذیربط دولتی، وکلای دادگستری، قضات، ضابطان قضایی، ذینفعان و صاحبان حقوق مالکیت فکری را فراهم می‌کند.

پژوهش خبری صدا وسیما//پژوهشگر: فریفته هدایتی