« در احصای مسائل اصلیِ زنان، حقیقتاً به مسائل اصلی بپردازیم، نه به مسائل درجه‌ی دو. پرداختن به مسئله‌ی خانواده و بخصوص مسئله‌ی سلامت و امنیّت و آرامش و تکریم زن در محیط خانواده، یکی از مسائل اصلی است... ببینید عوامل سَلب آرامش و سکینه‌ی روحی زن در خانواده چه چیزهایی است؟ دنبال این باشید که با قانون، با روش­های تبلیغی، با روش­ها و شیوه‌های گوناگون، اینها را برطرف کنید... زن در خانه مایه‌ی آرامش است؛ مایه‌ی آرامش مرد، و مایه‌ی آرامش فرزندان؛ دختر و پسر. اگر خود زن برخوردار از آرامش روانی و روحی نباشد، نمی­تواند این آرامش را به خانواده بدهد. زنی که مورد تحقیر قرار بگیرد، نمی­تواند مدیر خانواده باشد؛ درحالی‌که زن، مدیر خانواده است.

در مجموع انقلاب اسلامی ایران با ایجاد تحولاتی در فرهنگ و ساختار فکری جامعه و به ویژه زنان، جهشی باور نکردنی را در وضعیت ایشان پدید آورد. .....

زنان سرپرست خانوار و لزوم توانمندسازی آنان

زنان سرپرست خانوار که در سنگر خانواده و اقتصاد مشغول فعالیت هستند با الگو قرار دادن بزرگ بانوی اسلام، حضرت فاطمه زهرا(س) و با تأسی به ایشان می توانند از نظرکار و کوشش و همچنین تربیت فرزندانی موفق جایگاه و موقعیت مناسبی را در جامعه کسب نمایند. اما این زنان با توجه به کلام امام و رهبری نیازمند توجه جامعه برای توانمندسازی و حفظ کرامت انسانی و ایفای بهتر نقش تربیتی شان در خانواده و جامعه هستند.

زنان سرپرست خانوار، آن دسته از بانوان هستند که به دلایل مختلف (از جمله فوت همسر، طلاق، داشتن همسر زندانی معتاد و ناتوان و معلول و ... ، تجرد طولانی دختران) سرپرستی از خود و خانواده­شان را عهده دار شده اند.

...... توانمند کردن زنان سرپرست خانوار صرفاً از لحاظ اقتصادی اهمیت ندارد بلکه این گروه از افراد آسیب پذیر، در ابعاد فرهنگی ، اجتماعی و جسمی و نیز در بعد روانی نیاز به توانمندشدن دارند.

آمار زنان سرپرست خانوار در کشور

براساس سرشماری سال 90 آمار زنان سرپرست خانوار 2 میلیون و 548 هزار نفر عنوان شد که این آمار حدود 12 درصد از کل خانوارهای کشور را دربرمی‌گیرد. این در حالی است که تعداد زنان سرپرست خانوار در سرشماری سال 85، حدود یک میلیون و 600 هزار نفر برآورد شده بود؛ یعنی در طول پنج سال، جمعیت زنان سرپرست خانوار بیش از 900 هزار نفر افزایش یافته است. اکنون با توجه به روند رو به افزایش زنان سرپرست خانوار، دور از انتظار نیست که آمار این زنان از مرز 3 میلیون نفر گذشته باشد. با وجود این، حمایت‌های لازم از زنان سرپرست خانوار هنوز به میزان کافی نیست و بسیاری از این زنان با مشکلات عدیده‌ای دست و پنجه نرم می‌کنند و نیازمند حمایت‌هایی در ابعاد مختلف زندگی هستند.

کاهش 11 ساله میانگین سنی زنان سرپرست خانوار

به گفته فیروزفر، مدیر ستاد توانمندسازی زنان سرپرست خانوار تحت پوشش شهرداری تهران، امروز میانگین سنی سرپرست خانوار شدن زنان از 51 به 40 ‌سال رسیده است.

موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاری ایران نیز می‌گوید: « یکی از مهم‌ترین علل افرایش هرساله میزان زنان سرپرست خانوار درکشور طلاق است. اگر امروز میانگین سنی این زنان کاهش یافته شاید عمده‌ترین دلیل آن کاهش سن طلاق‌ها در جامعه است. از طرفی چون طبق دستورالعمل سازمان‌های حمایتی زنان سرپرست خانوار شامل زنان بیوه، زنان مطلقه، همسران مردان معتاد، همسران مردان زندانی، همسران مردان بیکار، همسران مردان مهاجر، همسران مردانی که در نظام‌وظیفه مشغول خدمت هستند، همسران مردان از کار افتاده، زنان خودسرپرست (زنان سالمند تنها)، دختران خودسرپرست (دختران بی‌سرپرستی که هرگز ازدواج نکرده‌اند) هستند و چون در هرکدام از این پدیده‌ها شاهد کاهش سن زنان هستیم بنابراین به همان نسبت میانگین سن زنان سرپرست خانوار هم کاهش می‌یابد. اما شاید دو دلیل عمده‌اش همان کاهش سن طلاق و افزایش تجرد قطعی زنان باشد. البته تأثیر افزایش آمار تصادفات در زن‌سرپرست شدن خانوارها نیز از دیگر عوامل است.

تیپ‌شناسی زنان سرپرست خانوار

اکنون ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار زن سرپرست خانوار در کشور وجود دارند که یک میلیون و ۸۰۰ هزار نفر آن‌ها همسرانشان فوت شده، ۳۵۰ هزار نفر دارای همسر از کار افتاده و ناتوان و بد سرپرست هستند و ۲۵۰ هزار نفر از آن‌ها از همسر خود طلاق گرفته‌اند و در این راستا ۱۳۵ هزار نفر از زنان سرپرست خانوار ازدواج نکرده‌اند.

اقدام های حمایتی در ارتباط با زنان سرپرست خانوار

تاکنون طرح‌های مختلفی برای حمایت از زنان سرپرست خانوار تدوین و برخی از آن‌ها تا اندازه‌ای اجرایی شده‌اند اما معضلی که در این خصوص وجود دارد تعدد این طرح‌ها و نبود هماهنگی کامل بین بخش‌های مختلف و تقسیم کار بین دستگاه‌هاست که موجب می‌شود اثربخشی این طرح‌ها آن‌چنان که باید و شاید در جامعه مشهود نباشد. 

از جمله اقداماتی که در سال‌های اخیر در این زمینه انجام شده عبارتند از:

*کمیته امداد امام (ره)

*سازمان بهزیستی

* ستاد توانمندسازی زنان سرپرست خانوار شهرداری در سال 1386 با محورهای:

‌- توجه به نیاز سنجی از زنان سرپرست خانوار به عنوان اصل اول در خدمت رسانی : ایجاد بانک اطلاعاتی که تمام اطلاعات از جمله میزان تحصیلات، بیمه و... در سیستم ثبت شود. شناسایی، نیازسنجی و کمک رسانی هدفمند در راستای توانمندسازی

- نذر فرهنگی در ستاد توانمندسازی زنان سرپرست خانوار: افراد خدماتی را که می‌توانند ارائه دهند را نذر می‌کنند و در اختیار زنان سرپرست خانوار قرار می‌دهند. در نذر فرهنگی، خدمات و تخصص نذر می‌شود. در حال حاضر پزشکان، معلمان و حقوق دانان زیادی وقت و تخصصشان را نذر کرده‌‌اند.

*طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار

اهداف طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار

ـ حمایت همه‌جانبه فردی، اجتماعی و اقتصادی از زنان سرپرست خانوار

ـ هم‌افزایی بین دستگاه‌ها و یکپارچه‌سازی حمایت‌ها در قالب یک فرآیند منسجم و کامل

ـ ‌ جلب مشارکت‌ حداکثری سازمان‌های مردم‌نهاد

ـ تسهیل فرآیند توانمندسازی، ‌اشتغال، تولید و عرضه محصولات و ایجاد شرایط امنیت شغلی

ـ پایداری وضعیت مطلوب زنان سرپرست خانوار

مراحل اجرایی شدن طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار

ـ‌ اجرای آزمایشی این طرح در شهر ری از شهریور ماه سال93

ـ فاز اول- شناسایی و تهیه بانک اطلاعاتی زنان سرپرست خانوار سال 93

ـ فاز دوم- توانمندسازی و ارایه آموزش‌های لازم از سال 94

ـ پیش بینی آغاز اجرایی شدن در سطح ملی تابستان 94 (به دلیل عدم تامین مالی انجام نشد).

ـ تلاش برای گنجاندن طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار در ماده 31 برنامه ششم توسعه

ـ ارایه طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار به شورای اجتماعی کشور با اولویت 15 استان

طرح جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار که قرار بود از تابستان 94 در سطح ملی اجرایی شود نیز با تامین نشدن منابع مالی آن اجرا نشد. تا این که در اواخر پاییز 95 طرح دیگری از سوی سازمان بهزیستی پیشنهاد شد:

· تدوین طرح حمایتی « اقدام و عمل؛ ویژه زنان سرپرست خانوار» از سوی سازمان بهزیستی

به عنوان آخرین اقدام، حبیب‌الله مسعودی‌فرید؛ معاون اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در آذر ماه 95 اعلام کرد که : سازمان بهزیستی از سوی شورای اجتماعی کشور به‌عنوان متولی خانواده‌های زن‌سرپرست کل کشور دارای مسئولیت است. به همین دلیل از دستگاه‌های مختلف دعوت کردیم در این کار حضور پیدا کنند تا بتوانیم با کمک هم برنامه مناسبی تدوین کنیم. مطالعات و بررسی‌های ما و گزارش‌های پژوهشکده آمار نشان می‌دهد که چهار تیپ زنان سرپرست خانوار در کشور ما وجود دارند و این زنان به‌واسطه فوت همسر، طلاق، تجرد یا دارا بودن همسر معلول، زندانی یا معتاد در دسته زنان سرپرست خانوار قرار می‌گیرند. مطالعات انجام‌شده نشان داد که هر یک از این گروه‌های زنان به لحاظ سطح سلامت و وضعیت اجتماعی و اقتصادی کاملاً با هم متفاوت هستند و نیاز به برنامه‌های خاصی دارند. به همین دلیل ما برای هر یک از این گروه‌ها برنامه‌های پیشگیری، مداخله‌های مؤثر و به‌هنگام به منظور کاهش آسیب و بازتوانی و توانمندسازی تعریف کردیم که تدوین این برنامه‌ها در گام‌های نهایی است. با توجه به محدود بودن اعتبارات، این دسته‌بندی‌ها کمک می‌کند اعتبارات را به‌صورت هدفمند به گروه‌هایی که بیشترین نیاز را دارند، اختصاص دهیم.

موازی‌کاری در زمینه زنان سرپرست خانوار و اتلاف منابع

سهیلا جلودارزاده نماینده مجلس دهم: در حال حاضر، نهادها و دستگاه‌های متفرقی در زمینه زنان سرپرست خانوار فعالیت می‌کنند که فعالیت‌های آن‌ها موازی‌کاری است و موجب اتلاف منابع می‌شود و در نهایت هم مشکل این زنان حل نمی‌شود.

ضرورت ایجاد نهادی واحد برای زنان سرپرست خانوار

فهیمه فیروزفر، مدیر ستاد توانمندسازی زنان سرپرست خانوار تحت پوشش شهرداری تهران: لازم است برای دستیابی به اهداف سیاست‌های کلی خانواد، در بخش زنان سرپرست خانوار، نهاد متمرکزی تشکیل شود تا تمام اطلاعات این زنان تجمیع و براساس آن برنامه‌ریزی‌ شود. در صورت راه‌اندازی یک نهاد برای تجمیع اطلاعات و سیاستگذاری درحوزه زنان سرپرست خانوار، می‌توان هر کدام از نهادهای موجود در اجرا را سطح بندی کرد و در حقیقت این کار همان نهاد فراقوه‌ای است که مقام معظم رهبری به آن اشاره کردند، ولی تشکیل نشد.

تا زمانی‌که اطلاعات زنان سرپرست خانوار در سیستم جامعی ثبت نشود و درباره ویژگی‌های آنان شناخت کافی به دست نیاید نمی‌توان برای این زنان برنامه‌ریزی کرد.گاهی اوقات آنقدر وضع خانواده‌های این زنان نابسامان است که باید تلاش‌های زیادی برای تحکیم بنیان خانواده آنان انجام داد. این اقدامات به برنامه ریزی دقیق نیاز دارد .طبق یک الگوی واحد با همه زنان سرپرست خانوار نمی‌توان رفتارکرد و باید اطلاعات مربوط به سن، تحصیلات و فرزندان آنها را نیز داشت زیرا تا زمانی‌که اطلاعات زنان سرپرست خانوار جمع‌آوری ، تحلیل و روحیات آنها مشخص نشود برنامه‌ریزی‌ها موثر نخواهد بود.

سهیلا جلودارزاده: باید یک نظام جامع حمایت از زنان سرپرست خانوار در کشور داشته باشیم تا بتوان علاوه بر آموزشهای مختلف، مهارت های زندگی را نیز به این قشر آموزش داد. مراکز حامی زنان سرپرست خانوار نیازی نیست منحل یا ادغام شوند، بلکه با یک مدیریت خوب می توان حمایت جدی از این قشر داشته باشند. 

مراحل توانمندسازی زنان سرپرست خانوار

باید سیستمی وجود داشته باشد که طی آن معاونت امور زنان و خانواده یا یکی دیگر از نهادها بانک اطلاعات این زنان را تشکیل دهند و در یک فرآیند، مراحل مقدماتی جذب این زنان انجام گیرد و پس از حمایت‌های اولیه، وارد مرحله آموزش شوند و در این مرحله، هم مهارت‌های زندگی و هم مهارت‌های فنی و حرفه‌ای را فرابگیرند و سپس وارد مرحله اشتغال شوند. باید در این زمینه تقسیم کار بین دستگاه‌ها صورت گیرد تا شاهد اثربخشی آن در سطح جامعه باشیم.

پیشنهادهای اجرایی

- اجرایی شدن بندهای مختلف سیاست‌های کلی خانواده و پیشگیری از بروز آسیب های اجتماعی منتج به پدیده زنان سرپرست خانوار

پیشنهادهای اجرایی

- ایجاد بانک جامع اطلاعات زنان و زنان سرپرست خانوار

- حذف یارانه دهک‌های بالای جامعه و بالابردن خدمات ارگان‌های غیردولتی به این زنان

- وضع قوانین جدید برای مدیریت واحد و تقسیم کار بین همه نهادهای متولی

- پوشش کامل بیمه تامین اجتماعی همه زنان سرپرست خانوار

- تنظیم و ابلاغ دستورالعمل‌ها و آیین نامه‌هایی برای اشتغال زنان سرپرست خانوار

- ارائه آموزش‌های حرفه ای برای توانمندسازی زنان سر پرست خانوار

- ایجاد اشتغال پایدار و مناسب برای زنان سرپرست خانوار

- وضع قوانین حمایتی برای رفع مشکلات زنان در مشاغل غیر رسمی

- تامین مسکن مناسب برای خانواده‌های زن سرپرست

- ساماندهی مراکز خیریه و سمن­ های مرتبط

کلام آخر

همان‌طور که مشاهده می‌شود دستگاه‌های مختلف به‌صورت مستقل در زمینه زنان سرپرست خانوار برنامه‌هایی دارند و تاکنون به این صورت بوده که هر دستگاهی بخشی از توانمندسازی این زنان را به‌صورت ناقص انجام می‌داده و ملی‌شدن طرح‌ها در این خصوص نیز به محاق فراموشی فرو رفته است. این در حالی است که بسیاری از فعالیت‌های دستگاه‌های مختلف در این زمینه گرفتار معضل موازی‌کاری شده و نتیجه‌ای جز اتلاف منابع و کاهش دقت، سرعت و نتیجه‌بخشی فعالیت‌ها نخواهد داشت. ازاین‌رو، به نظر می‌رسد نیاز است که یک نهاد هماهنگ‌کننده، تقسیم‌کاری در این خصوص بین دستگاه‌ها به‌وجود آورد و طی یک برنامه جامع، مشخص و فراگیر مراحل توانمندسازی و حمایت از این زنان را از مراحل مقدماتی تا مراحل نهایی پیگیری کند تا شاهد اثربخشی این طرح‌ها باشیم و بتوانیم نتایج آن‌ها را در زندگی روزمره زنان سرپرست خانوار مشاهده کنیم.

ـ با توجه به موارد بالا سوال اینجاست که بالاخره کدام سازمان یا نهاد متولی اصلی زنان سرپرست خانوار است؟

ـ وزارت رفاه و تامین اجتماعی که متولی اصلی تامین رفاه برای آحاد مردم است در این موضوع چه نقش و جایگاهی دارد؟

ـ آیا جمع شدن همه این نهادها و سازمانها زیر چتر واحدی به نام وزارت رفاه و تامین اجتماعی یا نهادی مثل معاونت زنان و خانواده ریاست جمهوری و ... در قالب یک برنامه جامع می تواند پاسخگوی مشکلات این قشر باشد؟

- بندهای مختلف سیاست‌های کلی خانواده و پیشگیری از بروز ‌های اجتماعی منتج به پدیده زنان سرپرست خانوار

- ایجاد کلینیک‌های مددکاری برای توانمندسازی جسمی، روانی و اجتماعی این زنان به عنوان زیرساخت توانمندی اقتصادی

پژوهش خبری صدا وسیما//پژوهشگر:هدایتی