شورای انقلاب؛ اولین و بنیادی ترین رکن انقلاب اسلامی

زمینه­ های شکل­ گیری شورای انقلاب

انقلاب اسلامی ایران که از 19 دی 1356 با قیام مردم قم جرقه های آن دوباره زده و شعله ور شد، هر روز بر گسترش ابعاد این انقلاب افزوده می­ شد، به طوری که موج اعتراضات مردمی علیه رژیم پهلوی در اواسط سال 57، در شهریور و به دنبال آن در پاییز آن سال به صورت روزانه در آمده بود. در پی هجرت امام خمینی(ره) به پاریس و بیانات، سخنرانی­ ها و اعلامیه­ های پی در پی امام (ره) بر ضد رژیم پهلوی اعتراضات مردمی تشدید یافت و این امید را در دل انقلابیون ایجاد کرد که سرنگونی رژیم مستبد محمدرضا پهلوی نزدیک است. از این­رو، اندیشه شکل ­گیری "شورای انقلاب" در میان روحانیون معتمد امام پدید آمد که در سفر شهید مطهری به پاریس، این طرح با امام در میان گذاشته شد. امام خمینی(ره) در دیدار با آیت ا... مطهری در خصوص شورای انقلاب یک­سری نکات و افرادی را برای این شورا بیان می کنند که در ایران پیگیری شود. آیت ا... هاشمی رفسنجانی در این باره در مقدمه کتاب صورت مذاکرات شورای انقلاب آورده است: ... آقای مطهری در مراجعت از سفر پاریس، دستور رهبر عظیم ­الشأن انقلاب را مبنی بر تشکیل شورای انقلاب آوردند. حضرت امام آقایان شهید مطهری، شهید بهشتی و موسوی اردبیلی و شهید باهنر و اینجانب هاشمی رفسنجانی را به عنوان هسته اول شورای انقلاب تعیین و اجازه داده بودند که افراد دیگر با اتفاق نظر این پنج نفر اضافه شوند و در جلسات ابتدایی تصمیم بر این شد که حتی الامکان ترکیب شورا از اعضای روحانی و غیر روحانی به نسبت مساوی و نزدیک به هم باشد.[1]

مدتی بعد امام خمینی (ره) در نامه ­ای به شهید بهشتی می­ نویسند: « پس از اهداى سلام و تحیت، وقت دارد سپرى مى‏ شود و من خوف آن دارم که با عدم معرفى اشخاص، مفسده پیش آید. بنا بود به مجرد آمدن ایشان (آیت ا... مرتضی مطهری) با اشخاص مورد نظر یکى یکى و جمعى ملاقات کنید و نتیجه را فوراً به اینجانب اعلام کنید و نیز مرقومى که معرف باشد با خط و امضاى عدد معلوم بفرستید. من در انتظار هستم و باید عجله شود و نیز استفسار از بعضى آنها براى مسافرت به خارج. در هر صورت همه موضوعات که به شما و ایشان تذکر داده شد، لازم است با عجله انجام گیرد و اگر اشخاص دیگرى نیز پیدا شد ملحق شود».[2]

همچنین در خصوص اهمیت تشکیل شورای انقلاب، حضرت امام خمینی (ره) در 18 دی 57 در پاسخ به نماینده رئیس جمهور فرانسه که حامل پیامی از جانب کارتر برای امام بودند، اظهار داشتند: تأکید مى‏­ کنم که اگر بخواهید آرامش در ایران حاصل شود راهى جز این نیست که نظام شاهنشاهى- که قانونى نیست- کنار برود، و ملت را به حال خود باقى بگذارند، تا من یک شوراى انقلاب تأسیس کنم از اشخاص پاکدامن، براى نقل قدرت؛ تا امکانات مناسب جهت حکومت مبعوث ملت انجام گیرد.[3]

سرانجام امام خمینی (ره) در ۲۲ دی‌ماه ۱۳۵۷ در پیامی فرمان تشکیل شورای انقلاب را صادر فرمودند:

« سلام و تحیت بر ملت قهرمان و شریف ایران، سلام بر شهداى راه حق

اکنون که روز پیروزى ملت شجاع نزدیک مى شود، اکنون که خون­ هاى پاک عزیزان بی­ گناهى که براى دفاع از حق و حقیقت به دست جلادان خون‏ آشام شاه بر زمین ریخته شده است بارور مى­ گردد، لازم مى ‏دانم مراتب ذیل را به اطلاع ملت ایران و مردم جهان برسانم: 1- به موجب حق شرعى و بر اساس رأى اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به اینجانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامى ملت، شورایى به نام «شوراى انقلاب اسلامى» مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق موقتاً تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد. اعضاى این شورا در اولین فرصت مناسب معرفى خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصى شده است؛ از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالى را مورد بررسى و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد. دولت موقت در اولین فرصت که مناسب و صلاح دانسته شود به ملت معرفى و شروع به کار خواهد نمود».[4]

این نخستین بار بود که رسماً از سوی رهبر کبیر‌ انقلاب، تشکیلات و برنامه‌های آینده حکومت اسلامی اعلام می‌شد. اعلام رسمی موجودیت شورای انقلاب از سوی امام خمینی (ره)، رژیم و رسانه­ های جمعی را به تکاپو انداخت تا از هویت اعضای آن اطلاع پیدا کنند. ولی درایت اعضای شورای انقلاب باعث شد تا نه عوامل رژیم موفق به شناسایی آنان شوند و نه رسانه های جمعی اطلاعی از آن به دست بیاورند.

ریاست شورای انقلاب در ابتدا بر عهده آیت‌ا... مرتضی مطهری بود اما با شهادت وی ریاست شورای انقلاب به آیت‌ا... طالقانی منتقل شد. با فوت آیت ا... طالقانی، آیت ا... بهشتی عهده دار ریاست شورای انقلاب شدند. آقای هاشمی رفسنجانی درباره نقش استاد مطهری در تشکیل و هدایت شورای انقلاب اظهار می­ دارد: طبعا چون امام حرف­ ها را برای ایشان (آیت ا... مطهری) زده بودند، مرجع برای ما ایشان بودند. بیشتر نص امام را از ایشان بایست می شنیدیم... ایشان بیشتر از ما مسائل فکری برایشان مطرح بود تا عملی و در گذشته هم این طوری بود. در شورای انقلاب هم این طوری بود. خیلی مواظب بود که خطوط انحرافی فکری که آن روز در جامعه ما وجود داشت و سر و صدا هم زیاد داشت، اینها در شورای انقلاب راه پیدا نکنند.[5]

کارکرد و اقدامات شورای انقلاب

تشکیل شورای انقلاب نخستین اقدام عملی در جهت اداره‌ کشور به شمار می‌رود. چنان‌که در همان زمان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی بسیاری از مشکلات مردم را حل نمود. به علاوه زمینه‌ انتقال حکومت از سلطنت به جمهوری اسلامی را فراهم نمود. سه هدف ساماندهی انقلاب، وارد آوردن آخرین ضربات به پیکر نیمه جان رژیم پهلوی و کمک به اداره کشور پس از پیروزی انقلاب را می ­توان از اصلی­ ترین و کلی ­ترین اهداف تاسیس شورای انقلاب دانست. بنابراین، از نخستین روز ورود امام خمینی(ره) بحث­ های مهمی از قبیل تشکیل دولت، تشکیل مجلس، ایجاد مجلس مؤسسان [خبرگان] در این شورا مطرح شد. از کارکردها و اقدامات مهم شورای انقلاب قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، مذاکره با مقامات نظامی نیروهای مسلح، دیدارهای دیپلماتیک، مأموریت راه اندازی نفت و انتخاب مهندس بازرگان به رئیس دولت موقت بود.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از اولین اقدامات شورای انقلاب، تشکیل «کمیته موقت انقلاب اسلامی» برای دفاع از انقلاب و مقابله با ضد انقلاب در شهرها بود که حکم انتصاب آیت ا... مهدوی کنی به عنوان سرپرست کمیته مرکزی انقلاب اسلامی صادر شد. برگزاری همه پرسی در رابطه با نظام جمهوری اسلامی در 12 فروردین 58 و تصویب اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دوم اردیبهشت ۱۳۵۸ از اقدامات مهم دیگر شورای انقلاب بود. همچنین شورای انقلاب، ملی شدن بانک‌ها، سامان بخشیدن به دادگاه‌های انقلاب، بررسی پیش نویس قانون اساسی و انتشار آن در جراید، تصویب قانون شوراهای محلی، تصویب ملی شدن صنایع بزرگ، تصویب آیین‌نامه مجلس خبرگان، برگزاری انتخابات ریاست جمهوری، انتخابات مجلس شورای اسلامی و ... را انجام داد.

به دنبال تسخیر لانه جاسوسی آمریکا در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ و استعفای دولت موقت، شورای انقلاب بیانیه مهمی خطاب به ملت صادر کرد و یادآور شد که مصمم است در فرصت محدودی، برگزاری همه‌پرسی درباره قانون اساسی، انتخابات مجلس شورای ملی و ریاست جمهوری و... را به انجام برساند. متعاقب این بیانیه اعلام شد که شورا ترکیب تازه‌ای خواهد داشت و با ادغام دولت در شورا، اعضای جدید شورا انتخاب شدند و در اداره مملکت، اینگونه بین اعضای شورا تقسیم کار شد:(آیت‌الله)خامنه‌ای ـ دفاع و پاسداران، هاشمی رفسنجانی - وزارت کشور، شهید باهنر ـ آموزش و پرورش، مهدوی کنی ـ کمیته انقلاب و دادگستری، شهید بهشتی ـ جهاد سازندگی، بنی‌صدر (مخلوع) ـ وزارت خارجه، معین‌فر ـ نفت، حبیبی ـ آموزش عالی، عزت‌ ا... سحابی ـ برنامه و بودجه، میناچی ـ ارشاد ملی، شهید قدوسی ـ دادگاه انقلاب.

این افراد فعالیت‌های خود را آغاز کرده و در مدت کوتاهی نسبتا موفق شدند بر خلأ سیاسی موجود فایق آیند. همه‌پرسی قانون اساسی در ۱۲ آذر ۱۳۵۸ و متعاقب آن انتخابات ریاست‌جمهوری در بهمن ۱۳۵۸ برگزار شد و مجلس شورای اسلامی در ۷ خرداد ۱۳۵۹ افتتاح گردید.

با شروع کار مجلس و شورای نگهبان و دیگر نهاد‌ها، مسئولیت و ضرورت وجودی شورای انقلاب به پایان رسید. لذا در ۱۲ تیر ۱۳۵۹ آیت ا... بهشتی اعلام کرد: «مسئولیت شورای انقلاب دو هفته دیگر پایان می‌یابد.» آخرین جلسه شورای انقلاب در ۲۶ تیر ۱۳۵۹ برگزار شد و حسن ابراهیم حبیبی سخنگوی شورای انقلاب، در آخرین مصاحبه خود پس از این جلسه اعلام کرد: «امروز با رسمیت یافتن مجلس شورای اسلامی و کامل شدن اعضای شورای نگهبان قانون اساسی، کار شورای انقلاب که تاکنون وظیفه قانونگذاری را برعهده داشت نیز به پایان رسید.»[6]

پژوهش خبری صدا وسیما// گروه سیاسی