با توجه به گستره فعالیت­ های صنعت گردشگری در سایر حوزه­ های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی، این صنعت می ­تواند به عنوان یکی از مؤثرترین بخش­ ها در رشد و توسعه اقتصادی ایفای نقش کند؛ چرا که صنعت گردشگری، فرصت تولید، ایجاد اشتغال، فقرزدایی و درآمدزایی را برای کشورها به همراه دارد. در واقع، از آنجا که گردشگری به سه شیوه مستقیم، غیر مستقیم و القایی در شاخص ­های کلان اقتصادی تأثیر می­ گذارد، اگر از ظرفیت ­ها و فرصت ­های بی­شماری که در این صنعت وجود دارد به خوبی استفاده شود، حجم بالایی از درآمدهای کشور را می ­توان از این صنعت تأمین کرد. در کشور ما، البته گردشگری سهم ناچیزی در رشد اقتصادی و تولید ناخالص داخلی دارد و براساس گزارشی که مجلس شورای اسلامی منتشر کرده، در سال 93 سهم گردشگری در تولید ناخالص داخلی 6،1 درصد بوده که 81،5 درصد از این سهم نیز مربوط به گردشگری داخلی بوده است. حال اگر بخواهیم این سهم را گسترش دهیم باید زمینه­ های ورود گردشگران خارجی و همچنین سرمایه­ گذاری­ های خارجی را در این بخش فراهم کنیم. براساس آمارها، سالانه حدود 5 تا 6 میلیون گردشگر خارجی وارد کشور می­شود، که این رقم با اهداف صنعت گردشگری در افق 1404 که از جمله جذب 25 میلیون گردشگر خارجی و درآمدزایی 20 میلیون دلاری از این محل است، فاصله بسیاری دارد.

سهم گردشگری در اشتغال زایی

براساس گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری، سهم کل گردشگری ایران در اشتغال زایی طی سال گذشته 5،6 درصد از کل اشتغال یعنی یک میلیون و 938هزار و 500 شغل بوده که انتظار می ­رود در سال 2016 با رشد 3،8 درصدی به یک میلیون و 425 هزار شغل برسد و با رشد سالانه3،1 درصدی، در سال 2026، تعداد یک میلیون و 967 هزار شغل، یعنی 6،1 درصد از کل اشتغال را تحت پوشش قرار دهد.

فرصت ها و مزیت­ های صنعت گردشگری در کشور

اگر گردشگری را به پنج حوزه زیارتی، سلامت، طبیعت ­گردی و بوم­ گردی، فرهنگی- تاریخی و ورزشی در کشور تقسیم ­بندی کنیم، فرصت­ های این صنعت در کشور در سه حوزه فرهنگی، طبیعی و انسان ساخت قابل بررسی است. ایران به دلیل برخورداری از تنوع اقلیمی بالا، پوشش گیاهی مناسب، زندگی جانوری قابل اتکاء، آثار فرهنگی- تاریخی و مذهبی فراوان، پزشکان و متخصصان سرآمد و همچنین هزینه درآمد پایین نسبت به بسیاری از کشورها و جاذبه­ های طبیعی می­ تواند از جمله کشورهای برتر دنیا در صنعت گردشگری ایفای نقش کند. اگر فرصت­ ها و ظرفیت­ های موجود با مدیریت و برنامه ­ریزی مناسب مورد بهره ­برداری قرار گیرد، صنعت گردشگری می­ تواند به عنوان یکی از صنایع پیشرو در رشد و شکوفایی اقتصادی نقش بسزایی ایفا کند.

 رابطه گردشگری با کاهش آسیب های اجتماعی

یکی از مزیت­ هایی که صنعت گردشگری برای جوامع به دنبال دارد، کاهش مفاسد و آسیب­ های اجتماعی است. از آنجا که توسعه این صنعت همراه با توسعه اشتغال، بهبود سلامت روانی افراد و ایجاد امنیت همراه است، می­ توان از این ظرفیت برای بهبود و اصلاح آسیب­ های اجتماعی نیز بهره گرفت. در واقع، به دلیل رابطه مستقیمی که میان امنیت اجتماعی با توسعه اقتصادی برقرار است، صنعت گردشگری می ­تواند بسترهای ایجاد امنیت در جامعه و در نتیجه رونق اقتصادی را فراهم کند. در این رابطه، بسیاری از کشورها از جمله اسپانیا، ایالات متحده، فرانسه و ... برای کاهش مفاسد اجتماعی و ایجاد امنیت پایدار بهره برده ­اند و توانسته­ اند با ارائه حمایت­ ها و تسهیلات ویژه برای توسعه گردشگری، از این مسیر بستر جذب گردشگران و سرمایه­ گذاران خارجی را در کشورشان فراهم کنند. کشور ما نیز با توجه به جاذبه­ های فراوان توریستی، می ­تواند فرصت­ های موجود در صنعت گردشگری را برای بهبود مشکلات اجتماعی و فرهنگی به خدمت گیرد.

اثرات منفی توزیع نامناسب تعطیلات در رونق گردشگری

تعطیلات آخر هفته و همچنین تعطیلاتی همچون عید نوروز و یا تعطیلات تابستانی معمولاً سهم بالایی در گردشگری داخلی دارند، اما این موضوع مشکلاتی را نیز به همراه داشته است. از جمله این مشکلات، حجم بالای ترافیک در جاده ­ها و تراکم مسافر در شهرهای توریست پذیر است که این موضوع بر کاهش جذب گردشگران خارجی نیز تأثیر مستقیم می­ گذارد، چراکه، معمولاً گردشگران خارجی نیز در فصول بهار و یا تابستان ایران را برای گردشگری انتخاب می­ کنند که به دلیل نداشتن زیرساخت­ های مناسب جاده­ای و خدماتی قادر به ارائه خدمات مناسب به آنها نیستیم. مشکل دیگری که تناسب نداشتن تعطیلات و سفرها در طول سال ایجاد می­ کند، متوجه مشاغل گردشگری است، به طوریکه بسیاری از اماکن اقامتی و پذیرایی که در اختیار بخش خصوصی است در فصول پاییز و زمستان معمولاً با کمبود مسافر مواجه هستند و بنابراین قادر به تأمین هزینه ­های جاری خود نیستند.

در بحث تعطیلات آخر هفته نیز، اگرچه این موضوع، یک موضوع چالشی است، اما اگر بخواهیم در فرآیندی قرار گیریم که بتوانیم تبادلات و تعاملات مختلف تجاری، توریستی و ... با سایر کشورها داشته باشیم، ساماندهی تعطیلات آخر هفته یکی از ضروریات است. در حوزه گردشگری، بسیاری از مواقع، گردشگرانی که ایران را برای سفر انتخاب می­کنند به دلیل تناسب نداشتن تعطیلات آخر هفته در ایران با کشور مبدأ در انجام کارهای اداری مربوط به سفر خود دچار مشکل می­ شوند و همین موضوع باعث آزردگی و عدم رضایت خاطر آنها می ­شود. بنابراین ساماندهی تعطیلات آخر هفته و همچنین توزیع تعطیلات تابستانی و عید نوروز در تمام فصول سال می­ تواند علاوه بر حل مشکلات سفرهای داخلی، فضای مناسب­تری را برای حضور گردشگران خارجی در کشور فراهم کند.

مشکلات ساختاری و ضعف در اطلاع رسانی مهم ترین موانع توسعه صنعت گردشگری

مهم ترین موانع و مشکلات صنعت گردشگری مربوط به مشکلات ساختاری در این بخش است. در حوزه ساختاری اقامت، پذیرایی، حمل و نقل، خرید و تورگردانی برای گردشگران اهمیت ویژه­ای دارد که متأسفانه این مؤلفه­ ها در کشور ما مورد توجه قرار نگرفته است. در حوزه اقامت با کمبود هتل­ و مکان­ های اقامتی متناسب با سلیقه و درآمد سایر گردشگران داخلی و خارجی مواجه هستیم، به طوریکه، در تهران که پایتخت کشور است تنها 6 هتل 5 ستاره وجود دارد، این در حالی است که بسیاری از کشورها از جمله کشورهای فقیری مثل کنیا در این حوزه سرمایه­ گذاری­ های گسترده­ای انجام داده­ اند و در حال حاضر نایروبی پایتخت این کشور 19 هتل 5 ستاره دارد. در حوزه پذیرایی، با کمبود کافی­ شاپ­ ها و رستوران­ ها مواجه هستیم و قادر به ارائه خدمات پذیرایی مناسب و مورد نیاز گردشگران نیستیم. در حوزه حمل و نقل نیز امکانات و تسهیلات مناسب برای گردشگران در هر سه حوزه حمل و نقل زمینی، هوایی و ریلی در کشور اختصاص داده نشده است و بسیاری از گردشگران با مشکل حمل و نقل مواجه هستند. در حوزه خرید نیز نتوانسته­ ایم مراکز تجاری و فروشگاه­ هایی که قابلیت جذب گردشگر داشته باشد، ایجاد کنیم. در حوزه تورگردانی نیز، با ضعف و چالش ­های اساسی مواجه هستیم و بسیاری از مواقع، آژانس­ های مسافرتی که مسئولیت تورگردانی را بر عهده دارند، دوره ­های آموزشی لازم برای ارائه خدمات به گردشگران خارجی را نگذرانده­اند که این مسئله اغلب با نارضایتی گردشگران مواجه می­شود.

یکی دیگر از مشکلات این بخش، ضعف در اطلاع ­رسانی و فرهنگ­ سازی در حوزه گردشگری است. ما تاکنون نتوانسته­ ایم داشته­ ها و فرصت ­های گردشگری در کشور را چه در داخل و چه در خارج از کشور معرفی کنیم. همچنین، بعد امنیت که یکی از موضوعات مهم در گردشگری است، در کشور ما مورد غفلت واقع شده است و ما نتوانسته­ ایم ایران را به عنوان یکی از برترین کشورهای دنیا از نظر امنیت برای گردشگران خارج از مرزها معرفی کنیم. حضور کمرنگ بخش خصوصی در صنعت گردشگری نیز از دیگر موانع و مشکلات توسعه صنعت گردشگری است.

شفاف نبودن آمار در این حوزه نیز از دیگر مشکلات این حوزه است. متأسفانه به دلیل فرهنگ­ های غلط از جمله ترس از ارائه آمار دقیق از ضریب اشتغال، میزان درآمد، ورود و خروج مسافر توسط هتل­داران یا دیگر مشاغل مرتبط با صنعت گردشگری و همچنین نداشتن سازوکار مناسب گردآوری آمار و اطلاعات مورد نیاز در این بخش، نمی­ توان سیاست­ گذاری و برنامه ­ریزی مناسب برای توسعه و افزایش ایفای نقش این صنعت را در اقتصاد انجام داد.

یکی دیگر از مشکلات صنعت گردشگری در کشور، توجه نکردن به حساب­ های اقماری  است. امروزه، حساب های اقماری یکی از بحث های اصلی در صنعت گردشگری دنیا است، اما این موضوع در کشور ما مغفول مانده و هیچ گونه اطلاعاتی از این نوع حساب­ ها در اختیار نداریم که این موضوع باعث می ­شود جایگاه واقعی گردشگری در اقتصاد و همچنین فعالیت­ های مربوط به گردشگری در کشور قابل تشخیص نباشد. بنابراین، اگر بخواهیم از ظرفیت ­های صنعت گردشگری در رشد و شکوفایی اقتصادی بهره ­مند شویم، بیش از هر چیز نیازمند سازوکارهای مناسب برای برطرف کردن این موانع و مشکلات هستیم.

رابطه صنعت گردشگری با اقتصاد مقاومتی

صنعت گردشگری موثرترین گام برای اقتصاد مقاومتی است و م ی­تواند منبایی برای اتکا به خود باشد. در واقع، اقتصاد مقاومتی می ­گوید از فرص ت­ها و مزیت­ های داخل استفاده کنید و با استفاده از آنها تهدیدهای بیرونی را نیز دفع کنید. حال با توجه به اینکه گردشگری بسیاری از مؤلفه ­های مطرح در تحقق اقتصاد مقاومتی از جمله ایجاد اشتغال و مبارزه با بیکاری، حمایت از تولید، ایجاد فرصت­ های سرمایه گذاری خارجی، توسعه روستایی و ... را در بر می­ گیرد، می­ تواند در خدمت تحقق اقتصاد مقاومتی قرار گیرد که لازمه این امر برنامه ­ریزی و سیاست­گذاری مناسب با مزیت ­ها و فرصت­ های صنعت گردشگری در کشور است.

سرمایه گذاری خارجی ضرورت توسعه صنعت گردشگری در کشور

یکی از موضوعات مهم و قابل طرح در توسعه صنعت گردشگری بحث سرمایه­ گذاری خارجی است. اصولاً، ایجاد زیرساخت­های مناسب برای صنعت گردشگری و همچنین توسعه آنها، نیازمند سرمایه ­های عظیم و قابل ملاحظه ­ای است که معمولاً بسیاری از کشورها قادر به پرداخت آنها نیستند. بنابراین، بسیاری از کشورهایی که امروزه رتبه ­های برتر گردشگری و جذب توریست را به خود اختصاص داده ­اند، زیرساخت­ های لازم در این صنعت را به خصوص در ساخت هتل­ ها و مراکز تجاری با هزینه سرمایه ­گذاران خارجی تأمین کرده ­اند. از طرفی، حضور سرمایه گذاران خارجی در هر کشوری، ایجاد و ثبات امنیت را برای آن کشورها به همراه دارد، چراکه تا وقتی منافع اقتصادی آنها ایجاب می­ کند، از ثبات امنیت در آن کشور حمایت کنند و در نتیجه تهدیدات آنها نیز نسبت به کشور هدف کمتر می­ شود. به طور مثال، در دوبی که بسیاری از سرمایه­ داران کشورهای جهان اول و حتی سرمایه ­داران خاورمیانه و ایران، سرمایه ­گذاری­ های بسیاری در آنجا انجام داده­ اند، منافع آنها ایجاب می­ کند که همواره امنیت این کشور مورد توجه سرمایه­ داران و همچنین دولت­ های آنها باشد.

همچنین، از آنجا که سرمایه­ گذاران خارجی، به دنبال سوددهی و منافع اقتصادی حاصل از سرمایه­ گذاری خود در دیگر کشورها هستند، می­ توانند به عنوان مبلغانی برای تبلیغ و هدایت گردشگران به کشور هدف ایفای نقش کنند، که در نتیجه این امر، سرمایه ­های واقعی از گردشگری جذب درآمدهای کشور می­ شود.

سهم گردشگری در برنامه های توسعه

با توجه به اینکه گردشگری یکی از مؤلفه ­های اثرگذار در اقتصاد به شمار می ­رود، اما متأسفانه این صنعت در برنامه های توسعه مورد غفلت قرار گرفته است؛ به طوریکه، تا برنامه سوم هیچ­ اشاره­ای به این بخش نمی ­شود و در برنامه چهارم و پنجم نیز که سهم ناچیزی از برنامه­ ها را به خود اختصاص داده، زمینه عملیاتی و اجرایی شدن آن فراهم نشده است. البته در لایحه برنامه ششم توسعه گردشگری به طور ویژه مورد توجه قرار گرفته، اما از آنجا که زیرساخت­ ها و بسترهای توسعه این بخش در کشور هنوز فراهم نشده است، تحقق اهداف صنعت گردشگری در این برنامه نیز مورد تردید است.

راهکارهایی برای توسعه و رونق صنعت گردشگری در کشور

- بررسی دقیق و کارشناسی فرصت­ ها و ظرفیت­ های گردشگری در کشور و شناخت واقعی جایگاه ایران در صنعت گردشگری جهان

- شناخت جایگاه صنعت گردشگری در حساب­ های ملی و تأثیر آن بر اقتصاد

- تدوین و ارائه قوانین و سازوکارهای مناسب فرهنگی، اجتماعی و گمرکی برای حمایت از گردشگران

- تبلیغ ایران به عنوان یکی از امن­ ترین کشورهای جهان به عنوان مقصد گردشگری از طریق دستگاه دیپلماسی و رسانه ­های برون­ مرزی

- فراهم کردن فضا وزیرساخت ­های لازم برای ورود سرمایه گذاران خارجی به صنعت گردشگری

- استفاده از ظرفیت­ های بخش خصوصی در تأمین زیرساخت ­های خدماتی برای گردشگران

- ساماندهی تعطیلات آخر هفته و توزیع مناسب سایر تعطیلات در تمام فصول

- توجه به روستا به عنوان یکی از مهم ترین ظرفیت­ های حوزه گردشگری در بخش بوم ­گردی و اجرای طرح­ های جامع روستایی

- سیاست­گذاری و برنامه ­ریزی با توجه به ظرفیت­ های و جاذبه­ های گردشگری کشور برای جذب توریست از سایر کشورها

- تدوین نظام آماری شفاف در این حوزه و تصمیم­ گیری براساس آن

- ارائه برند و نشان گردشگری برای کشور و تبلیغ آن در سایر کشورها از طریق دستگاه ­های دیپلماسی فرهنگی

- تأمین زیرساخت­ های حمل و نقل، اقامتی، پذیرایی، خرید و تورگردانی متناسب با نیاز گردشگران داخلی و خارجی

- در اولویت قرار دادن صنعت گردشگری در قالب پروژه ملی و توجه به مزیت­ های آن در رشد اقتصادی

- ارائه بودجه و تسهیلات مناسب بانکی به سرمایه­ گذاران این بخش

- بهره­ مندی از مدیران و کارشناسان متخصص در ساختار اجرایی و قانونی این صنعت 

پژوهش خبری صدا و سیما// فاطمه حسینی