زنان ایرانی در طی جنگ تحمیلی با پیروی از مکتب عاشورا و پیام رسان آن حضرت زینب کبری (س) حماسه‌های فراموش نشدنی آفریدند. لیکن با توجه به نقش غیرمستقیم زنان در جنگ تحمیلی هنوز آنچنان‌که شایسته است از فداکاری، مقاومت و ایثار آنان سخن به میان نیامده است.
پژوهش خبری صدا و سیما: زنان نیمی از پیکرة بشریت بوده و در طول تاریخ دوشادوش و همراه مردان تاریخ را ساخته‌اند. اگر چه در تاریخ بشر بر جنبه‌های عاطفی و احساسی زنان تکیه شده، لیکن زنان کشور ما در تمامی صحنه‌ها در کنار مردان ظاهر شده‌اند. به‌عنوان مثال در انقلاب اسلامی ایران و حرکت پرشکوه انقلاب و به ویژه در دفاع مقدس، نقشی ریشه‌دار و ارزشمند داشته‌اند. زنان ما در حماسه دفاع مقدس همراه رزمندگان غیور این مرز و بوم دلیرانه ایستادند و به جهانیان نشان دادند که در راه آرمان و عقیده خویش حاضرند از عواطف و احساسات خود چشم‌پوشی نمایند. عشق به اسلام و میهن سبب گردید که آنان خانواده و خودشان را از خاطر ببرند و تنها به مصلحت نظام بیندیشند. زنان ایرانی در طی جنگ تحمیلی با پیروی از مکتب عاشورا و پیام رسان آن حضرت زینب کبری (س) حماسه‌های فراموش نشدنی آفریدند. لیکن با توجه به نقش غیرمستقیم زنان در جنگ تحمیلی هنوز آنچنان‌که شایسته است از فداکاری، مقاومت و ایثار آنان سخن به میان نیامده است. در حالی‌که آنان در پشت صحنه نقش عظیمی ایفا میکردند که هیچ دوربینی نتوانسته است این نقش را سزاوارانه به تصویر بکشاند. بنابراین شایسته است از نقش سربازانی سخن بگوئیم‌که در اوج گمنامی، قلبشان تنها به عشق و قافله سالار شهیدان کربلا می‌تپد و در این وادی از تمامی تعلقاتشان‌گذشتند. به همین منظور در این نوشتار تلاش می شود تا گوشه ای از حماسه حضور زنان ایرانی در هشت سال‌دفاع مقدس بازگو شود.
نقش زنان در دفاع‌مقدس در کلام حضرت امام(ره) و مقام معظم رهبری
حضرت امام خمینی(ره) درباره نقش زنان در دفاع مقدس میفرمایند: « پیروز و سرافراز باد نهضت اسلامی زنان معظم ایران، افتخار بر این قشر عظیمی‌که با حضور ارزشمند و شجاعانه خود در صحنه دفاع، میهن اسلامی و قرآن‌کریم و انقلاب را به پیروزی رسانده و اکنون در جبهه و پشت جبهه در حال فعالیت و آماده فداکاری هستند». و «شما خانم ها و شما زن ها توجه به این معنا داشته باشید که همان‌طور که بر مردها در جبهه لازم است که جلو بروند و پیشقدم باشند، شما هم در کار پشت جبهه باید کمک کنید، مهیا شوید که اگر خدای نخواسته یک وقت دفاع عمومی بر همه واجب شد، یعنی همه ما بی‌استثنا هرکس قدرت دارد بی‌استثنا بر او واجب شد، مهیا باشید از برای دفاع»
رهبر معظم انقلاب حضرت آیت ا... خامنه ای نیز درباره نقش زنان در دفاع مقدس می فرمایند: «اگر زنان حماسة جنگ را نمی سرودند و در خانه ها جنگ را به عنوان یک ارزش تلقی نمی کردند ، مردان اراده و انگیزة رفتن به جنگ را پیدا نمی کردند و خیل عظیم بسیجی ها به سمت جبهه روانه نمی شد.»
- مشارکت زنان در دفاع مقدس
فعالیت های نظامی، پشتیبانی و تدارکاتی، فرهنگی، امدادی و درمانی و ... از جمله زمینه‌های مشارکتی زنان در دفاع مقدس است که در پی می‌آید:
الف) فعالیت های نظامــی
با شروع جنگ تحمیلی و قرار گرفتن جمهوری اسلامی ایران در موضع دفاع، دامنه وجوب شرکت در جنگ، زنان را نیز تحت پوشش قرار داد. زنان مسلمان کشورمان با شجاعت و رشادت وصف ناشدنی در صحنه‌های رزم حضور یافتند و حماسه‌ای شورانگیز را در تاریخ اسلامی با خون سرخ خویش ثبت نمودند. زنان در مناطق مرزی از جمله در خرمشهر، سوسنگرد، اهواز، مهران و ... حماسه‌های پرشوری آفریدند. مسجد جامع خرمشهر گواه صادقی است بر استقرار عده‌ای از زنان شجاع که دلهایشان چون دریا وسیع و چون کوه محکم و استوار بود و توانستند تا آخرین روزها در خرمشهر باقی بمانند، تا جایی‌که برادران با زور آنها را از شهر خارج نمایند. زنان نه تنها با کندن سنگر و تهیه غذا برای رزمندگان و حفاظت از مهمات، مردان را یاری می‌دادند، بلکه با تعلیمات نظامی که در سطح ابتدایی گذرانده بودند در خط مقدم جبهه در برابر دشمن بعثی نیز می‌جنگیدند.
خواهر جانباز، آمنه وهاب‌زاده چنین می‌گوید: «روز دهم جنگ، همراه سیصد نفر از خواهران به جبهه اعزام شدیم. وقتی به ماهشهر رسیدیم، بعضی همانجا ماندند و من همراه بقیه راهی خط مقدم شدم. آن زمان خط مقدم خرمشهر و آبادان بود. این مدت همراه دکتر چمران بودیم و چون ایشان و همسر گرامیشان قبلاً به ما آموزش چریکی داده بودند، حتی قرار شده بود همراهشان به لبنان هم برویم. خرمشهر که سقوط کرد، ما تا پشت کشتارگاه عقب کشیدیم و در بیمارستان ولی عصر (عج) مستقر شدیم. چون خرمشهر خالی از سکنه شده بود، از ما نیز خواستند تا شهر را ترک کنیم. ما جزء آخرین نفراتی بودیم که از خرمشهر خارج می‌شدیم. بعدها در عملیات ثامن الائمه و بیت المقدس شرکت کردم. در والفجر یک شیمیایی شدم... هفت بار مجروح شدم. پای چپم ترکش خورده و تا به حال سه بار عمل شده و احتمالاً آخر هم قطع خواهد شد.»
برادر جانباز، ایران خواه، چنین می‌گوید: «خانم فاطمه نواب صفوی، نوه شهید نواب صفوی، به عنوان دیده‌بان به طرف بهمن شیر رفته بود. او با اطلاعات مؤثر و مفیدی که از موقعیت دشمن می‌داد، در موفقیت عملیات نقش تعیین کننده‌ای را ایفا کرد. در آخرین دیدار او را در حالی دیدم که پیکر شهیدی را با خود حمل می‌کرد. معلوم شد که از یک عملیات موفق چریکی بازمی‌گردد.»
« در جریان خرمشهر تعدادی از خواهران واقعاً رشادت شان خیلی بیش از مردها بود. خواهر شهناز حاجی شاه، از نظر اخلاق، شجاعت، ایثار و تقوا و طهارت الگوی ما بود. مردانه می‌جنگید. با وجود شدت درگیری‌ها در این چند روز، کسی تار مویی از ایشان ندید و کلامی به جز سلام نشنید. وقتی برای استراحت به عقب برمی‌گشتیم، او به سرعت مشغول آماده کردن غذا می‌شد.
شهناز حاجی شاه، سرانجام به آرزویش رسید و جلو مقرّ همیشگی‌اش مکتب قرآن، زمانی که آمده بود برای سنگرها غذا ببرد، همراه یکی از دوستانش شهناز محمدی، بر اثر اصابت ترکش خمپاره دشمن، به شهادت رسید و از برادرش حسین حاجی شاه که دوّم آبان 59 به این فوز نائل شد، سبقت گرفت.»
آمار شهدا و ایثارگری های زنان در دوران دفاع مقدس
بر اساس آمار تهیه شده از فهرست شهدای جنگ تحمیلی زنان قهرمان ایران ۶ هزار و۴۲۸ نفر شهیده در طول سالهای دفاع مقدس تقدیم اسلام کردند که بیشتر آنها در بمباران و موشک باران شهرها به شهادت رسیده‌اند.طبق آماری به نقل از نشریه داخلی بنیاد شهید و امور ایثارگران، 500 نفر از این افراد، رزمنده بودند، بیشتر این زنان مجرد و 2500 نفر از آنان در سن 10 تا 30 سال بودند.
براساس آمار بنیاد جانبازان و امور ایثارگران که در شهریور ۱۳۸۱ به تفکیک جنسیت و گروه‌های جانبازی منتشر شد، تعداد کل جانبازان زن ۵ هزار و ۷۳۵ نفر است که از این تعداد ۳ هزار و 75 نفر بالای ۲۵درصد جانبازی دارند.
درباره تعداد اسرای زن جنگ تحمیلی، آمار روشنی منتشر نشده، اما در برخی منابع از رقم 171 اسیر زن در طول جنگ هشت ساله گفته شده است. همچنین در طول۸ سال دفاع مقدس۲۲ هزار 808 امدادگر و۲ هزار و 276 پزشک زن به جبهه‌ها اعزام شدند.
اما درباره نقش غیرمستقیم زنان این سرزمین نیز بایستی گفت؛ طبق آماری که سال 1386 منتشر شده تعداد والدین شهدا 247 هزار و 106 نفر (تعداد مادران شهید حدود نصف این میزان است) و تعداد همسران شهدا 61 هزار و 52 نفر بوده است. (اغلب همسران شهدا، از زنان هستند). همچنین تعداد والدین جانبازان 71 هزار و 372 نفر، تعداد همسران جانبازان 317 هزار و 193 نفر، تعداد والدین آزادگان 13 هزار و 82 نفر و تعداد همسران آزادگان 41 هزار و 76 نفر بوده است. از این روست که می‌توان مدعی بود به غیر از دختران شهدا، جانبازان و آزادگان، حدود 550 هزار نفر از زنان ایرانی با صبر و تحمل فقدان همسر در صورت شهادت یا اسارت یا مجروحیت و معلولیت او در حماسه دفاع مقدس نقش داشته‌اند. این را باید کنار رقم 13 هزار زنی گذاشت که به طور مستقیم با این جنگ روبه‌رو شدند.
ب- فعالیت های پشتیبانی و تدارکاتی
یکی از مهم ترین جنبه‌های مشارکت زنان در دفاع مقدس، مربوط به فعالیت های آنان در زمینة پشتیبانی و تدارک جبهه هاست. زنان کشورمان علاوه بر اینکه در ترغیب و تشویق رزمندگان برای حضور در جبهه‌ها مؤثر بودند و در غیاب سرپرست خانواده، مدیریت خانه را به عهده داشتند، در ستادهای پشتیبانی نیز فعالانه حضور می‌یافتند و با انجام‌اقداماتی نظیر ارائه کمک های نقدی و غیرنقدی، جمع‌آوری کمک های مردمی، تقسیم و بسته بندی مواد ارسالی به جبهه ها، تهیة لباس و آذوقه برای رزمندگان و .... حضور چشمگیری داشتند. بنابراین آن دسته از زنانی که به نوعی نمی‌توانستند در جبهه‌ها حضور مستقیم داشته باشند، فقدان حضور عینی در جبهه‌ها را از طریق انجام فعالیت های پشتیبانی و تدارکاتی جبران می‌نمودند.
ج- فعالیت های امدادی و درمانی
هرگز نمی‌توان از یاد برد خیل زنان و دخترانی را که با گذراندن دوره‌های‌کوتاه مدت امدادرسانی، فوج فوج به جبهه‌ها هجوم برده و در خطوط مقدم و پشتیبانی، پروانه‌وار گرد مجروحان و مصدومان جنگ تحمیلی می‌چرخیدند و جراحات‌آنان را با تفقد و صبوری مادرانه التیام می‌بخشیدند. آمار بالای زنان شاغل در بخش‌خدمات پزشکی‌گویای آن است که به‌طور طبیعی حجم زیادی از مسوولیت مداوای مجروحان و آسیب‌دیدگان از جنگ در مراکز بهداشتی و درمانی و بیمارستان ها متوجه زنان بوده است. سنگین‌ترین وظیفه در بیمارستان های صحرایی و نیز در شهرها بر عهده زنان فداکار، بهیار، پرستار، و پزشک بوده است. پرستاری از مجروحین جنگ، انتقال مجروحین، نظافت بیمارستانها، شناسایی شهدا، حفر زمین برای تدفین آنان و حتی نگهبانی از اجساد مطهر شهدا و... همه نشانگر شور انقلابی و انسان دوستی زنان مجاهدی بود که در تداوم و تدارک دفاع مقدس فعالیت و ایثارگری بی‌شائبه‌ای داشتند.
د – فعالیت های مربوط به شهدا و رسیدگی به خانواده رزمندگان
در طی 8 سال‌دفاع مقدس بسیاری از امور مربوط به شهدا توسط زنان انجام می‌شد. ستادهای تخلیه شهدا در مناطق‌جنگی، مراکز معراج شهدا در شهرستانها و واحدهای تعاون در پایگاه های نظامی نیز از خدمات زنان در این زمینه بهرهمند گردیده‌اند. همچنین رسیدگی به خانوادة رزمندگان و شهدا و دلجویی از آنها نیز در همة موارد توسط بانوان و در قالب واحدهای انصارالمجاهدین انجام می‌شد که هنوز هم ادامه دارد.
ه – فعالیت های فرهنگی
یکی از عرصه‌های مهم حضور زنان پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در پرتو اندیشه‌های حضرت امام(ره) صحنة فرهنگ و هنر راستین است. نویسندگی، گزارشگری، داستان‌نویسی، سرودن شعر و ... زمینه‌هایی هستند که پس از انقلاب اسلامی پذیرای زنان متعهد بسیاری بوده‌اند و بهره‌های فراوانی نیز از ناحیة حضور آنان برده‌اند.
در این میان جنگ نیز به عنوان مهم ترین واقعة پس از انقلاب و حوزة فعالیت زنان هنرمند و اهل اندیشه دور نمانده است و طی این دوران شاهد آثار متعددی از بانوان در زمینه‌های مختلف هنری با موضوع جنگ و دفاع مقدس بوده‌ایم.
تقویت روحیه رزمندگان
یکی از حیاتی‌ترین اقدامات زنان در جبهه‌ها، تقویت روحیه رزمندگان از طرق مختلف بوده است. نفس حضور و همراهی‌زنان با مردان حتی اگر بدون هیچ اقدام عملی نیز صورت بگیرد، تأثیر خود را خواهد داشت و موجب پشتگرمی و استقامت مردان خواهد شد. در دفاع مقدس هم، همراهی زنان با مردها و مهم تر از آن، انجام هرگونه کاری که برای تقویت جبهه‌ها از عهده آنها بر می‌آمد قطعاً در روحیه مردها تأثیر شگرفی بجا گذاشته و آنان را برای تداوم دفاع و تحمل سختی ها آماده‌تر می‌ساخت و این نکته‌ای است که حضرت امام (ره) بارها بدان اشاره کرده‌اند. افزون بر روحیه شهادت‌طلبی، صبر بر مصیبت عزیزان و رضایت و بلکه ترغیب و تشویق فرزندان، همسران و برادران به حضور در جبهه بیشترین تأثیر را در روحیه رزمندگان اسلام می‌گذاشت و همین ها بود که صحنه‌هایی بی‌همتا و استثنایی را از یک ملت در حال دفاع جلوه‌گر ساخت و آنان را جاودانه نمود.
مواجهه و مقابله زنان با پی‌آمدهای حاصل از جنگ
تبعات حاصل از هر جنگی به مراتب از خود جنگ و صحنه کارزار مسلحانه وسیعتر و گسترده‌تر است و لذا نحوه مقابله و مواجهه افراد با این تبعات همیشه و برای مسئولین همة کشورهای درگیر جنگ از مسایل بسیار مهم تلقی می شود. آنچه که در این میان اهمیت می‌یابد توجه به نقش و موقعیت حساس زنان در مسایل پشت جبهه است. به دلیل اعزام کثیری از مردان به جبهه، شهادت، مجروحیت، جانبازی و اسارت شماری از آنها فشارهای روحی و روانی آن مستقیماً متوجه زنان است، و از طرفی مسئولیت اداره گوناگون خانه را تماماً بر دوش آنان می‌گذارد. باید زنان را به عنوان مهم ترین گروه حاضر در پشت جبهه قلمداد کرد. بر این اساس نحوة مواجهه آنان با تبعات جنگ و میزان همراهی آنان با مسئولان و نیروهای رزمنده را باید به عنوان یکی از اساسی‌ترین شاخص های میزان موفقیت یک جنگ ارزیابی کرد.
در صورتی که بانوان، ایستادگی و مقاومت لازم را داشته باشند و در برابر مشکلات و عوارض جنگ لب به شکوه و انتقاد نگشایند بدیهی است که نیروهای رزمنده با اطمینان و روحیة بهتری به جنگ می‌پردازند و خطر شکاف و تفرقه کمتر آنها را تهدید می‌کند. بر همین‌اساس می‌توان به جرئت ادعا کرد که همراهی و استقامتی که از ناحیة زنان قهرمان ایران‌در جریان جنگ تحمیلی به منصة ظهور رسید در هیچ زمانی و در هیچ منطقه‌ای از جهان سابقه ندارد. حتی زنان صدر اسلام با همه فداکاری‌ها و رشادت هایی که در جنگ ها از خود نشان دادند به سبب کوچک بودن و سادگی ابعاد جنگ های آن دوره هرگز با مصایب و سختی های زنان ایرانی در جریان دفاع 8 ساله مواجه نبوده‌اند.
آنچه که به مشارکت سازنده و مؤثر بانوان ایران جلوه‌ای منحصر به فرد می‌دهد، گذشته از ابعاد وسیع ناملایمات وارد بر آنها این است که ایشان نه تنها در مواجهه با مشکلات جنگ صبر پیشه کردند، بلکه تمام خسارات و لطمات و مصیبت های وارد بر خود را موجب مباهات و افتخار می‌دانستند و حتی شهادت خود و عزیزانشان در راه خدا را طلب میکردند. و به تعبیر حضرت امام (ره) چه افتخاری بالاتر از اینکه زنان بزرگوار ما در مقابل رژیم ستمکار سابق و پس از سرکوبی آن در مقابل ابرقدرت ها و وابستگان آنان در صف اول، ایستادگی و مقاومتی از خود نشان دادند که در هیچ عصری، چنین‌مقاومتی و چنین شجاعتی از مردان ثبت نشده است. مقاومت و فداکاری این زنان بزرگ در جنگ تحمیلی آنچنان اعجاب‌انگیز است که قلم و بیان از ذکر آن عاجز، بلکه شرمسار است.
فرجام سخن
تاریخ معاصر ایران شاهد گویایی بر حضور همه‌جانبه و فعالانه زنان مسلمان ایرانی در صحنه‌های گوناگون دفاعی، رزمی، سیاسی و اجتماعی بوده است. وضعیت زنان در ایران همچون سایر اقشار جامعه، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در معرض دگرگونی‌هایی قرار گرفت که در نتیجه آن، ارزش اصیل و والای زن مسلمان آشکار شد، بدین‌ترتیب زنانی‌که تحت تأثیر فرهنگ بیگانه هویت خود را به فراموشی سپرده بودند و مفهوم آزادی را تنها در تساوی و برابری ظاهری با مردان می‌دیدند با پدید آمدن انقلاب شکوهمند اسلامی به هویت والای خود پی می‌بردند و در پرتو پذیرش و پیروی از احکام الهی به استقلال فکری و آزادی حقیقی دست یافتند و نشان دادند که در یک نظام اسلامی، زن دیگر عامل بی‌اراده الگوی مصرفی غرب نیست و به بهانه تساوی با مرد مورد بهره‌کشی قرار نمی‌گیرد. زیرا در مکتب اسلام، اگرچه زن و مرد دارای ارزش وجودی مساوی هستند ولی با توجه به فطرت انسانی هر یک از آنها، وظایف متفاوتی دارند. زنان ایرانی، طی انقلاب اسلامی و پس از پیروزی آن در بیشتر امور دوش‌به دوش مردان شرکت داشتند و از جمله خدمت های ارزنده آنان در دفاع مقدس می‌باشد که با معیارهای مادی قابل سنجش نیستند.