اکثر کشورهای جهان، حتی کشورهای اسلامی، بانکداری ربوی دارند. در ایران پس از انقلاب اسلامی نظام اقتصاد اسلامی مطرح شد اما با گذشت سال ها هنوز نظام بانکداری اسلامی در میانه راه است.
چکیده مطلب:
- بانکداری اسلامی یک نظام بانکداری ایده آل است؛ جایی است که حکومت پول وجود ندارد، ضرر و غبن و ظلم و بهره نمی باشد و حرکت به سمت بانک ها و موسسات قرض الحسنه و قطعی نبودن سود قبل از سرمایه گذاری می باشد.
- بانکداری بدون ربا، در مقایسه با بانکداری تجاری و منفعت طلبانه و انتفاع جوی، تعامل با بانک های جهانی را، بهتر خواهد فهمید و موفق تر عمل خواهد کرد.
- نظام اقتصادی ایران به بانکداری بدون ربا نیاز دارد به دو دلیل: 1- تاکید بر ارزش ذاتی ندادن به پول که از رهنمودهای دین، مذهب و مذهبیون ما است. 2- تجربه جهانی برای مهار تورم و نرخ سود سپرده و تسهیلات، به ما این نوید را می دهد که هرچقدر از بانکداری اسلامی بیشتر استفاده کنیم، رشد اقتصادی کشور را بیشتر تضمین می کنیم. مانند کشورهای توسعه یافته که در وضعیت ایده آل نظام بانکداری اسلامی قرار دارند و به سپرده هایشان سود منفی می دهند و از تسهیلات، سود بسیار پایین دریافت می کنند.
پژوهش خبری صدا و سیما:مبانی نظری بانکداری اسلامی، حذف ربا از نظام بانکی را، هم موجب افزایش سرمایه گذاری و تولید و هم موجب کاهش تورم، می داند، اما طبق پژوهش های انجام شده، ابلاغ قانون عملیات بانکی بدون ربا پس از سال 1363 اثر چندانی بر متغیرهای سرمایه‌گذاری، رشد اقتصادی و تورم، در کشور نداشته. به نظر می رسد، عمل نکردن به قانون دلیلی برای عقب نگه داشته شدن نظام بانکی ما از بانکداری اسلامی و بانکداری بدون ربا می باشد. در این پژوهش، جناب آقای محمد وطن پور ( کارشناش ارشد مسائل اقتصادی و بانکی) ، به پرسش های ما در این زمینه پاسخ داده اند.
تاثیر بانکداری بدون ربا بر اقتصاد ایران؟ (در سی سال گذشته و وضعیت کنونی)
باید ابتدا پرسید آیا بانکداری بدون ربا اجرا شده است؟ به نظر بسیاری ازکارشناسان از جمله اینجانب، در 35 سال گذشته به برخی دلایل بانکداری بدون ربا اجرایی نشده است و از بانکداری عرفی جهانی و بانکداری تجاری و توسعه ای هم تا حدود زیادی فاصله گرفته ایم. بانک ها، در قالب موسسات مالی که باید تامین مالی حرکت اقتصاد کشور را به عهده می گرفتند، در این زمینه عملکرد دوگانه ای اتخاذ کردند به طوریکه: وقتی گفتند تامین مالی کنید، گفتند ما نباید دغدغه ای غیر از بانکداری داشته باشیم و وقتی گفتند بانکداری کنید گفتند ما نباید ربا بگیریم و بهره بدهیم.
تا قبل از تاسیس بانک های خصوصی (سال های 78 و 79) براساس اصل 44 قانون اساسی، تامین مالی اقتصاد از سوی بانک های دولتی در مخاطره بود.
اما بعد از تاسیس بانک های خصوصی و نهادهای قرض الحسنه و موسسات اعتباری غیربانکی تا حدودی تامین مالی برای متدینین در کشور ما در قالب غیرربوی و با کارمزد مشخص شروع شد. در حال حاضر هم رشد اقتصاد متکی به بانکها و موسسات اعتباری است. بسیاری از کارشناسان معتقدند بیش از 50 درصد از تعالی یا افت اقتصاد کشور به دست نهادهای مالی و پولی است. از آنجا که اقتصاد کشور بانک محور است؛ در مقایسه با بازار سرمایه که می تواند تامین کننده منابع مالی برای بخش تولید و ایجاد جهش و رشد اقتصادی باشد، اقتصاد ایران به شدت متکی به نظام پولی است. هنگامی که بانک های ما به شدت می کوشند و تولید، خدمات، کشاورزی و صنعت ما را حمایت می کنند، می توان حرکت اقتصادی را دید، اما زمانی که سیاست های انقباضی را پیش بگیرند، بخش واقعی اقتصاد دچار چالش می شود. سهم بخش پولی در این چند سال بالا بوده اما ، عملکرد نظام بانکداری اسلامی فاصله داشته البته قابل ذکر است که بعد از ایجاد موسسات غیربانکی و قرض الحسنه تا حدودی ما به سمت بانکداری اسلامی حرکت کردیم.
آیا اصولاً در اقتصاد ایران وجود بانکداری بدون ربا لازم است؟
براساس اصل 44 یا حتی اصل 2 قانون اساسی، چون عملکرد نهادهای اقتصاد باید براساس شرع باشد یا متضاد آن نباشد، وجود بانکداری اسلامی جزء الزامات قانونی است. هم در سطح کلان در قانون اساسی و هم در سطح موضوعی یعنی قانون عملیات بانکی بدون ربا مصوبه مجلس (سال 62 تا 64). اما، حتی اگر الزام قانونی هم نبود براساس تبعیت از قانون عرفی و اخلاق مردم صاحب اعتقاد و مذهب، باید سناریویی در نظر گرفته می شد تا نخواهند در قالب نهادهای پولی آلوده به بهره، وارد عملیات اقتصادی شوند. نهادهای اقتصادی که منبعث از ایدئولوژی باشند، می توانند برای کارگزاران خود چه در قالب کلیسا یا مساجد یا ... مشتریان خاص خود را داشته باشند. نرخ بهره 15 % یا 20 % چه به تسهیلات یا سپرده ها و نرخ تورم 30 %، 15 % ، 40 % (تجربه شده در تاریخ اقتصاد ایران) اگرچه در بنیان های کارآمدی نهادهای اسلامی را دچار چالش می کند، اما می تواند این هشدار را به ما بدهد که عدم وجود این نهادها به صورت گسترده و یا عدم تبعیت بسیاری از نهادهای موجود از ایدئولوژی های برگرفته شده از شریعت مقدس،به وجود آورنده این شرایط تورمی برای اقتصاد کشور بوده است. نظام اقتصادی ایران به بانکداری بدون ربا نیاز دارد به دو دلیل: 1- تاکید بر ارزش ذاتی ندادن به پول که از رهنمودهای دین، مذهب و مذهبیون ما است. 2- تجربه جهانی برای مهار تورم و نرخ سود سپرده و تسهیلات، به ما این نوید را می دهد که هرچقدر از بانکداری اسلامی بیشتر استفاده کنیم، رشد اقتصادی کشور را بیشتر تضمین می کنیم. مانند کشورهای توسعه یافته که در وضعیت ایده آل نظام بانکداری اسلامی قرار دارند و به سپرده هایشان سود منفی می دهند و از تسهیلات، سود بسیار پایین دریافت می کنند.
چقدر راه داریم تا به بانکداری اسلامی برسیم؟
بانکداری اسلامی یک ایده آل است، که رسیدن به این سرمنزل ایده آل در عمل بسیار سخت به نظر می رسد. جایی که حکومت پول نباشد، ضرر و غبن و ظلم و بهره نباشد. بخش واقعی اقتصاد مد توجه و نظر باشد و مردم در نهایت با رغبت، ثروت خود را قرض دهند و درنهایت ارادت و تعهد آن را به قرض گیرند تا تولید،خدمات رسانی ، رشد و صادرات و واردات ایجاد شود و هیچ سود اضافه ای مبنی بر اختلاس، و فساد اقتصادی مطرح نباشد. اینها فروض ایده آل است. مردم بیش را به کم ترجیح دهند و از خسارت مالی دوری کنند. ما نیاز داریم که بانکداری یا تجارت اسلامی ترویج پیدا کند. علی رغم اینکه رسیدن به وضعیت ایده آل شاید دست نیافتنی باشد، اما همیشه وضعیت بهتر وجود دارد. هرچقدر از منابع اقتصادی موجود کشور، در بانک ها و موسسات قرض الحسنه حرکت کند، با ایدهآل فاصله کمتری پیدا می کنیم، اگر فعالین بخش های واقعی اقتصاد را از مزایای بانکداری بدون ربا مطلع بکنیم و دارندگان منابع سرمایه ای را به آن سمت ببریم که با پول خود در پروژه ها مشارکت کنند و نه فقط تامین مالی بدون ریسک، وضعیت ایده آل به وجود خواهد آمد و اگر مقاومت در برابر این موضوع وجود دارد، حسب بی اطلاعی است و یا انتفاع های کوتاه مدت است که بحث شریعت را نمی کند و این حوزه را عرفی می دانند و حق خود می دانند که از منابع مالی شان بیشترین سود را ببرند.
چگونگی تعامل با بانک های خارجی در نظام بانکی بدون ربا
اتفاقاً بانکداری بدون ربا ، با توجه به نرخ سود و اصل مشارکت در اقتصاد توسط نهادها و سپرده گذاران، به شدت به بانکداری جهانی و سرمایه گذاری نزدیک است. یعنی این نوع بانکداری حرف غیرعقلایی ندارد. در این بانکداری اصل بر کمک به واقعیت اقتصاد و جلوگیری از پر کردن جیب سرمایه داران به صرف سرمایه دار بودن است. یعنی اگر سرمایه دار شجاعت شراکت در ریسک را ندارد نمی تواند فقط در سود شریک باشد. اگر قدرت مدیریت ندارید باید شجاعت مشارکت داشته باشید. بانکداری بدون ربا اتفاقاً در مقایسه با بانکداری تجاری و منفعت طلبانه و انتفاع جوی ما در تعامل با بانک های جهانی، موفق تر عمل می کند و زبان بانکداری جهانی را بهتر خواهد فهمید. چون در بانک های ما آنهایی که در این چند سال فعالیت کردند، به برکت شرایط تورمی و فروختن پول دو رقمی خیلی وقتها، به صورت سرسام آور در سودهای اعتبارات توانستند جان بگیرند و بنگاه داری کنند. بانک های مبتنی بر بانکداری بدون ربا، موسسات جمع و جورتر و کارآمدتری باید باشند، این بانک ها با بانک هایی که 000/ 28 پرسنل و 000/ 18 بازنشسته، که همه از آن ارتزاق می کنند، فرق دارد. بانکداری بدون ربای ما هیچ نوع تضاد (پارادوکس) و زبان غیر قابل ترجمه ای ندارد که نتواند با بانک های خارجی در تعامل باشد، بلکه می تواند با توجه به قاعده مشارکت در عدم پرداخت سود به سپرده ها، یا به وسیله بانک های خارجی، سودهای اندک به سپرده ها، می تواند به سرعت با بانک های خارجی فعالیت کند. یک نکته در مورد بانک های اسلامی وجود دارد و آن مهارت این بانک ها در کنترل یا مدیریت تغییرات نرخ ارز است. اگر هرکدام از این بانک ها بتوانند با بیمه ها و نوعی تعامل، نوسانات نرخ ارز را در رفتارشان و کنش و تعامل شان با بانک های خارجی، کنترل کنند، مطمئناً آسیب دیگری نخواهند دید و از این تعامل به شدت سود خواهند کرد. این ریسک به بانک های خارجی هم برمی گردد. اگرچه ما در این حوزه مدتی است بی تجربه هستیم و دستمان در بازار پول جهانی نبوده، اما اگر این نوسانات مدیریت شود، بانک های بدون ربای ما در تعامل با بانکداری جهانی هیچ مشکلی نخواهد داشت، بلکه رشد خوبی را نیز تجربه خواهد کرد.
راهکار؛ توسعه بانک های قرض الحسنه
یک بار صراحتاً رشد پلکانی بانک ها و موسسات اعتباری قرض الحسنه (بدون ربا) و سهم شان از بازار را مشخص کنیم و برای این ها برنامه عملیاتی داشته باشیم و بدون اینکه بخواهیم ظرفیت پرسنلی و تعداد شعب آنها، یعنی ساختارشان را به سرعت سنگین تر از این چیزی که هست بکنیم، سهم شان را از بازار سپرده ها و تسهیلات بالا ببریم. رسالت بانک مرکزی به عنوان مقام ناظر و عامل اجرایی قانون عملیات بانکی بدون ربا و وزارت اقتصاد و سازمان بورس و .. و همه بخش هایی که می توانند توانمند عمل کنند، باید دیده شود تا گردش مالی بخش های واقعی اقتصاد، نزد موسسات این چنینی افزایش پیدا کند. وضعیت ایده آل برای سه سال آینده باید حداقل پنجاه - پنجاه باشد. یعنی پنجاه درصد منابع بانکی و تامین مالی اقتصاد در بانک های قرض الحسنه حرکت کند و این زمانی اتفاق می افتد که رفتار بانک های قرض الحسنه نسبت به بانک های تجاری، رفتار معقولی باشد، یعنی حرکت به گونه ای نباشد که من تسهیلات را از بانک قرض الحسنه بگیریم، به صورت قرض الحسنه برگردانم، اما منابع ام را نزد بانک تجاری سپرده گذاری کنم. برای پایان برنامه ششم می توان در قانون این را دید و به بانک مرکزی تکلیف کرد و برای آن از شورای پول و اعتبار رهنمون درآورد، که چگونه رفتار کنیم که با دو یا سه بانک قرض الحسنه و یا تبدیل یکی دو تا از این بانک های تجاری، در قالب بانک های قرض الحسنه، نظام بانکی را به گونه ای جلو ببریم که کسانی که می خواهند به اقتصاد کشور کمک کنند و از انتفاع اخروی و لذت دنیوی هم استفاده کنند، سپرده های خود را آنجا بگذارند و دستگاه های اجرایی و بودجه کشور هم در آن قالب حرکت کنند، بودجه های عمرانی و جاری و پیمانکاران در این راستا حرکت کنند و از طرف دیگر بانک های قرض الحسنه هم بتوانند سهم به سزایی در تامین مالی خرد اقتصاد در بدو امر و بعد پروژه های بزرگ و واقعی به اقتصاد کشور کمک کنند. البته در این راه ممکن است قانون عملیات بانکی بدون ربا، بعد از سی و چند سال عملکرد، نیاز به اصلاحاتی هم داشته باشد. با حضور صاحب نظران در این حوزه می تواند جاده هموارتر شود و سرعت رشد این بخش پولی از اقتصاد بهتر انجام شود. تجربه کشورهای دیگر اسلامی مثل اندونزی ، مالزی و ... ،که این چنین کارآمد، بانک های قرض الحسنه شان در حال حرکت است، نیز قابل توجه است و حتی بانک توسعه اسلامی هم می تواند با این نوع بانک ها تعامل بیشتری داشته باشد. به امید آن روز
سخن آخر
عمده پول کشور، در اختیار بانک ها قرار دارد و این یعنی بانک ها از مهم ترین اهرم های دولت ها برای حرکت به سمت برنامه های اقتصادی خود، هستند.اکثر کشورهای جهان، حتی کشورهای اسلامی، بانکداری ربوی دارند. در ایران پس از انقلاب اسلامی نظام اقتصاد اسلامی مطرح شد اما با گذشت سال ها هنوز نظام بانکداری اسلامی در میانه راه است.
پژوهش خبری صدا و سیما// تینا صالحی