طی حدود یکصد سال گذشته کردهای سوری، عراقی و ترک همگی درگیر مشکلاتی با دولت مرکزی بودهاند. در این میان کردهای عراق توانستند استقلالی نسبی به دست آورند؛ استقلالی که نهایتاً در سال 2003 رسمیت یافت و اقلیم خودمختار کردستان متولد شد.
کردهای عراق در شش استان سکونت دارند که حکومت اقلیم کردستان بر سه استان اربیل، سلیمانیه، دهوک و قسمتهایی از استانهای نینوا و دیاله تسلط دارد. مقامات این اقلیم به ویژه بعد از خودمختاری خواستار پیوستن استانهای کرکوک و بخشهای بزرگتری از استانهای دیاله و نینوا و صلاحالدین به محدوده اقلیم کردستان شدهاند.
اکنون حضور داعش فرصتی برای رهبران اقلیم کردستان فراهم کرده است تا بر طبل استقلال بکوبند و تصمیم خود را برای این کار به دنیا اعلام نمایند.[2] دو هفته قبل مسعود بارزانی که دوره ریاستش بر اقلیم کردستان به پایان رسیده است با صدور بیانیهای اعلام کرد: اکنون زمان آن فرا رسیده است که مردم اقلیم عراق از طریق همه پرسی
سرنوشت خود را مشخص کنند[3]. او با تأکید بر آن که هویتش کردی است و کشور عراق را به رسمیت نمی شناسد، میگوید: «تعیین سرنوشت ملت کرد نزدیک است، به ویژه آن که ما در جامعه بینالمللی از مقبولیت برخورداریم.»[4] بهرغم خواست بارزانی، این استقلالطلبی با مخالفت بسیاری از نهادها و کشورهای جهان از جمله اتحادیه اروپا و همسایگان عراق روبروست. نکته جالب اینجاست که رژیم صهیونیستی از این موضوع استقبال کرده و خواسته بارزانی را مورد حمایت قرار داده است[5].
1ـ مسعود بارزانی موضوع استقلال را در چه شرایطی دنبال میکند؟
2ـ واکنشهای جهانی به طرح بارزانی چه بوده است؟
3ـ پیامدهای استقلال کردستان عراق چیست؟
-------------------------------------------------------------------------------------------------
[1] ـ همزمان با عملیات ائتلاف ضد صدام به رهبری آمریکا در سال 1991،کردها علیه دولت مرکزی شورش کردند که با سرکوب شدید دولت صدام شدند. این سرکوب بهانه ای شد تا قطعنامه 688 در شورای امنیت تصویب و در شمال عراق (مناطق کردنشین) منطقه پروازممنوع ایجاد شود. با ایجاد منطقه امن، کردهای سلیمانیه، اربیل و دهوک، یک دولت خودمختار منطقهای با حضور اقلیتهای آشوری و ترکمن تشکیل دادند. دو رهبر اصلی کردها یعنی مسعود بارزانی و جلال طالبانی نیز با میانجیگری آمریکا و به موجب موافقتنامه واشنگتن در 17 سپتامبر 1998 را ختلافات خود را کنار گذاشته و بهطور مشترک اداره مناطق کردنشین عراق را بر عهده گرفتند.(منبع: شیخ عطار، علیرضا ،1382، کردها و قدرتهای منطقهی و فرامنطقهای، جلد اول، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک، ص 195) سقوط صدام فرصتی دیگر برای کردها بود تا در قالب قانون اساسی عراق ایالتی اقلیم خودمختار کردستان عراق را تشکیل دهند.
[2]ـ. رئیس اقلیم کردستان عراق پس از دیدار با نیکولای ملادنف، نماینده ویژه سازمان ملل در عراق تقاضا کرد تا این نهاد برای برگزاری همهپرسی در کرکوک بر اساس اصل ۱۴۰ قانون اساسی همکاری کند.
[3]ـ خبرگزاری صدا و سیما، 14/ 11/ 94
[4].ـ خبرگزاری صدا و سیما، 2/ 4/ 1394
[5] ـ بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل، از استقلال کردهای عراق در جهت ایجاد امکان همکاریهای گستردهتر با "نیروهای میانه رو در منطقه" حمایت کرد. نتانیاهو کردها را "ملت مبارزی" خواند که "تعهدات سیاسی خود را اثبات کردهاند و ارزش استقلال را دارند."(منبع: دویچه وله، 8/ 4/ 93)
وضعیت |
شرایط اقلیم کردستان |
اوضاع نامساعد مالی اقلیم |
شرایط فعلی اقلیم بحرانی است. نهادها و ادارت با مشکل تأمین بودجه مواجه هستند و فعالیت آنها مختل شده است. اخیراً نیز استاندار سلیمانیه در نامهای رسمی به نیچروان بارزانی نخست وزیر حکومت اقلیم کردستان عراق نسبت به کاهش حقوق کارمندان و حقوق بگیران و از دست دادن کنترل امنیتی و اداری استان هشدار داد. در بخشی از این نامه آمده است: کاهش حقوق کارکنان به نصف، معلمان و نیروهای پلیس را به خیابانها کشانده است و با ادامه اعتصابات بیم این میرود کنترل شهر از دست خارج شود و جان مردم در این استان تهدید شود[1]. |
تنش میان گروههای کرد |
گروههای کرد برای اعلام استقلال نظر واحدی ندارند. ضمن اینکه دربارة حوزة جغرافیایی برگزاری همه پرسی استقلال شفافیت وجود ندارد. حزب دموکرات کردستان عراق یعنی حزب مسعود بارزانی با انتقادهایی در زمینه فساد و سوءمدیریت مواجه است. در این شرایط برخی از گروهها اصلاح و تغییر ساختار داخلی را مهمتر از اعلام استقلال عنوان میکنند. «حزب تغییر» کردستان عراق با تأکید بر لزوم تشکیل دولتی دموکرات و پارلمانی در اقلیم و انتخابات رئیس اقلیم از طریق پارلمان اعلام کرد: قانون ریاست اقلیم باید اصلاح شود[2]. |
فرصتطلبی برای الحاق کرکوک |
از ژوئن ۲۰۱۴، در شرایطی که وحشت از داعش سراسر عراق و منطقه را فراگرفته بود، اقلیم کردستان، کرکوک نفت خیز را که هم کردها و هم دولت مرکزی عراق مدعی حاکمیت بر آن هستند، به تصرف خود درآورده است. |
تشدید اختلافات با بغداد |
نفت و درآمدهای حاصله از آن به اختلافات میان مقامات اقلیم کردستان و دولت بغداد دامن زد. مالکی نخست وزیر سابق عراق گفته بود؛ مسئولان کردستان برخلاف قطعنامه سازمان ملل ( که بر اساس آن می بایست پول نفت کردستان عراق به بانکی در نیویورک سپرده شود و «شرکت سومو» یعنی شرکت ملی نفت عراق بر فروش نفت کردستان نظارت داشته باشد) نفت خود را بدون این مقدمات میفروشند و پول آن هم در ترکیه به بانک خلق واریز میشود. کردها به رغم مخالفت مالکی رویه خود را تغییر ندادند و همین هم موجب شد تا دولت مرکزی بودجه کردستان عراق و حقوق کردهای کارمند دولت را قطع کند. در نتیجه این سیاست تلاش کردها برای فروش نفت افزایش یافت و شکاف با دولت مرکزی بیشتر شد.[3] اکنون نیز حیدر العبادی نخست وزیر عراق میگوید اگر منطقه کردستان به صادرات مستقل نفت پایان دهد، بغداد میتواند حقوق کارکنانی را که از نظر مالی در مضیقه هستند، پرداخت کند: «نفت را به ما بدهید و من حقوق تمام کارکنان کردستان را پرداخت خواهم کرد[4].» |
[1] ـ خبرگزاری جمهوری اسلامی،26/ 11/ 94
[2] ـ خبرگزاری صدا و سیما، 26 بهمن 1394
[3] ـ مرکز بین المللی مطالعات صلح، انگیزه های داخلی و بین المللی تشکیل کشور کردستان، 22/ 4/ ۱۳۹۳
[4] ـ پرس تی وی،27/ 11/ 94
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ـ جدول شماره دو - واکنشها به طرح بارزانی برای استقلال اقلیم کردستان
مقامات |
واکنش به طرح بارزانی در خصوص استقلال |
مقامات بغداد |
فؤاد معصوم، رئیس جمهور عراق : کردها طرح مورد توافقی برای اعلام استقلال اقلیم کردستان ندارند. وی همچنین تاکید کرد که گروههای مردمی در حفاظت از بسیاری از مناطق عراق از جمله بغداد نقش بسیار مهمی دارند.[1] العبادی، نخست وزیر عراق: کردستان بخشی از خاک عراق است و امیدوارم به این شکل بماند. وی تأکید کرد: همه پرسی برگزار نمیشود. تقسیم شدن این منطقه به نفع هیچکس نیست.[2] |
کردهای عراق |
عطا سراوی، عضو شورای رهبری اتحادیه میهنی ضمن تاکید بر مخالفت حزب متبوعش به همراه جنبش تغییر، از برنامه آنکارا برای تشکیل قبرس دیگری در همسایگی خود و تجزیه اقلیم کردستان با جدا کردن اربیل و دهوک از این اقلیم ابراز نگرانی و همچنین تصریح کرد که با بحرانهای کنونی که اقلیم کردستان با آن روبرو است سخن گفتن از استقلال کردستان تبلیغات رسانهای بیش نیست و صرفاً جهت بهرهبرداری سیاسی مطرح میشود[3]. جنبش تغییر هم تاکید می کند که هدف از مطرح کردن بحث استقلال کردستان ودولت کردی، فقط بهرهبرداری های سیاسی و حزبی است.[4] |
آمریکا |
اگر چه طرح «ضرورت تقسیم عراق به سه بخش فدرالی سنی، شیعی و کُردی» در سال 2007 از سوی جو بایدن ارائه شد اما ظاهراً در شرایط فعلی آمریکا خواستار عملیاتی شدن آن نیست. وزیر خارجه آمریکا گفت: عراق متحد عراقی قدرتمندتر است و سیاست آمریکا احترام به تمامیت ارضی عراق به شکل یک کشور متحد است.[5] |
اتحادیه اروپا |
اتحادیه اروپا به مقامات اقلیم کردستان عراق اعلام کرد که با استقلال این منطقه در شرایط کنونی مخالف است.[6] |
ایران |
حسین امیر عبداللهیان، معاون وزیر خارجه ایران درباره برخی تلاشها برای تجزیه عراق هشدار داد. به گفته امیر عبداللهیان، سخن گفتن از تجزیه عراق بازگشت به یک طرح صهیونیستی است و ایران هرگز اجازه نخواهد داد رویاهای نتانیاهو برای تجزیه منطقه مهم و حساس غرب آسیا، به تحقق برسد. معاون وزیر امور خارجه ایران تاکید کرد نتیجه سخن گفتن از استقلال کردستان عراق، بازگرداندن کردستان به چند دهه قبل خواهد بود.[7] |
ترکیه |
حزب حاکم «عدالت و توسعه»، ترکیه معتقد است، دورنمای استقلال "اقلیم کردستان عراق" بیش از پیش تصویر منطقهای را که با مرزبندیهای ساختگی به دنبال توافقنامه سایکس پیکو در سال 1916 میلادی بیثبات شده، پیچیدهتر میکند. به نوشته روزنامه حریت، عمر چلیک، سخنگوی حزب حاکم "عدالت و توسعه" گفت: از نظر من بحث درباره این مساله که به ایجاد کشورهای جدید اجازه داده شود یا خیر تنها منجر به تقویت هرچه بیشتر مرزبندیهای ساختگی میشود که توافقنامه سایکس پیکو به وجود آورده است. وی افزود: آنچه که ما باید در این منطقه به آن بپردازیم این است که چطور تمامی گروههای قومی و فرقهای میتوانند مناطق جدید رفاه و پیشرفت ورای مرزها را ایجاد کنند. به طوری که همزمان به مرزهای موجود، آزادیهای جدید، رویکردهای سیاسی و فرهنگهای جدید احترام بگذارند. در نتیجه ما معتقدیم که برگزاری همه پرسی خیلی مناسب و به جا نیست.[8] |
مصر |
عبدالفتاح سیسی، رئیس جمهور مصر: همه پرسی که هم اکنون کردها به منظور جدایی از عراق، خواهان برگزاری آن هستند، در واقع سرآغاز فاجعهای برای عراق خواهد بود که از دولت کردستان شروع و بعد از آن به مناطق کردنشین سوریه و دیگر مناطق اردن که در آن زندگی میکنند، کشیده میشود.[9] |
آلمان |
فرانک اشتاین مایر، وزیر خارجه آلمان در با رئیس اقلیم کردستان عراق با هشدار نسبت به برگزاری هرگونه همهپرسی در مورد وضعیت اقلیم کردستان عراق، تأکید کرد که این اقدام زود هنگام است.وزیر خارجه آلمان تأکید کرد: این اقدام منطقه را به افزایش بیثباتی و ورود به درگیریهای جدید سوق میدهد.[10] |
[1]ـ خبرگزاری مهر،12/ 11/ 94
[2] ـ خبرگزاری صدا و سیما، 22/ 11/ 94
[3] ـ خبرگزاری کرد پرس، 8/ 10/ 94
[4] ـ خبرگزاری کرد پرس، 8/ 11/ 94
[5] ـ خبرگزاری صدا و سیما، 93/04/ 03
[6] ـ خبرگزاری مهر، 11/11/ 94
[7] ـ خبرگزاری صدا و سیما، 15 /04/ 93
[8] ـ خبرگزاری صدا و سیما، 18 /11/ 94
[9] ـ خبرگزاری صدا و سیما، 16/ 04/ 93
[10]ـ خبرگزاری صدا و سیما، 25 /11/ 1394
-------------------------------------------------------------------------------
محورها |
چشم انداز استقلال اقلیم کردستان |
افزایش تنش در منطقه |
دولت مستقل کردستان با همسایگان خود تعارض خواهد داشت. بهعلاوه دولت مرکزی عراق به راحتی حاضر به انفکاک این بخش مهم از خاک عراق نخواهد بود. در این بحران، ناسیونالیسم عربی، موقعیت کردها را به خطر خواهد انداخت. بهعلاوه تقابل گرایشهای سلفی افراطی با گروههای کرد عراقی باعث بیثباتی در کردستان، عراق و منطقه خواهد شد. |
عدم حمایت جهان ازکردستان مستقل |
با وجود بحرانهای پیچیده منطقهای نه تنها دولت مرکزی عراق و همسایگان این کشور، بلکه اروپا و آمریکا نیز تجزیه عراق را در این شرایط به سود خود نمیدانند و از آن حمایت نمیکنند. این شرایط، موقعیت کردستان مستقل را به خطر خواهد انداخت. |
نفوذ خارجی در حکومت کردستان |
در حال حاضر احزاب کرد درباره شیوه تقسیم قدرت و رهبری با هم اختلاف نظر دارند. در صورت استقلال کردستان، این اختلافات باعث میشود احزاب کرد برای برتری بر رقیب داخلی، به قدرتهای خارجی روی آورند و زمینه نفوذ خارجی و تنش هرچه بیشتر فراهم آید. |
مصائب موقعیت محصور جغرافیایی |
امروزه کشورهای محصور در خشکی با مشکلات بسیاری در عرصه اقتصادی و سیاسی مواجه هستند و ناچارند از طریق همسایگان به آبهای آزاد دست یابند. این در حالی است که هیچ یک از همسایگان عراق، کردستان مستقل را نمیپذیرند؛ بنابراین بعید است که چنین تسهیلاتی در اختیار آن قرار دهند. هر چند اکنون اقلیم کردستان از طریق ترکیه مبادلاتی با جهان خارج دارد، اما این شرایط دائمی نیست و تابع سیاست دولتهای حاکم در ترکیه است. |
مشکلات اقتصادی |
اگر چه رهبران اقلیم کردستان، منابع نفتی خود را برای ارتقاء اوضاع اقتصاد کردستان مستقل یک امتیاز تلقی میکنند[1]، اما در صورت عدم شناسایی دولت کردستان در عرصه بین الملل، حکومت اقلیم نخواهد توانست نفت را از مبادی رسمی به فروش برساند. |
از دست دادن حمایت ایران |
مردم و دولت ایران روابط خوبی با اقلیم کردستان دارند. با توجه به دیدگاه ایران مبنی بر اهمیت حفظ تمامیت ارضی همسایگان، استقلال اقلیم کردستان، مورد حمایت قرار نخواهد گرفت و حامی اصلی و قوی اقلیم از دست خواهد رفت و این مهم دشواریهایی را برای آنان فراهم خواهد آورد. |
احتمال تیرگی روابط با ترکیه |
ترکیه بیشترین جمعیت کرد را در منطقه داراست و همواره با آنان درگیر بوده است. این احتمال وجود دارد که ترکیه استقلال کردستان عراق را به ضرر منافع خود بداند و مزاحمتهایی را برای آن ایجاد نماید. |
سایکس پیکو[2] در ماه می 2016 میلادی (اردیبهشت – خرداد 95) 100 ساله میشود. موافقتنامهای که طی آن انگلستان و فرانسه کشورهای عربی تحت کنترل عثمانی را میان خود تقسیم کردند و بدون توجه به بافت جمعیتی مناطق، با کشیدن خطوط مستقیم بین سوریه، عراق، لبنان و فلسطین، مرز ایجاد کردند. اگر چه ازآغاز انتقادهایی دربارة این طرح استعماری وجود داشته، اما در سالهای اخیر به ویژه بعد از ظهور داعش تحلیلها و اظهارات دربارة پیامدهای منفی این قرارداد به شکل چشمگیری افزایش یافت. با استناد به همین پیامدهای منفی، برخی گروهها خواستار تجدید نظر در مرزهای ایجاد شده طبق قرارداد سایکس پیکو هستند. غافل از اینکه طرح جایگزین طرحی آمریکایی- صهیونیستی است که نه تنها استقلال به ارمغان نمیآورد، بلکه منطقه را در آتش اختلافات و تعارضات دائمی فرو خواهد برد.
اکنون داعش از یکسو و اقلیم کردستان از سوی دیگر داعیهدار تغییر قرارداد سایکس پیکو شدهاند. به رغم مخالفت جامعه جهانی با خواست اقلیم کردستان در شرایط فعلی، رژیم غاصب اسرائیل قویاً از این خواست حمایت کرده است که همین موضوع بر پیچیدگی اوضاع میافزاید. اقلیم کردستان با موقعیت محصور جغرافیایی، اقتصاد ضعیف، اختلافات حزبی، نزدیکی جغرافیایی با داعش و مخالفت همسایگان با طرح استقلال در شرایط کنونی، به استقبال تهدید رفته است. تهدیدی که آنها از آن به مثابه یک فرصت یاد میکنند. مقامات اقلیم که خود نقش تعیینکنندهای در نوشتن قانون اساسی عراق ایفا کردهاند، شایسته است که در شرایط کنونی منطقه، اهداف خود را در چارچوب همین قانون دنبال نمایند، نه اینکه بر شدت ناامنی و بیثباتی بیافزایند.
با همه اینها، به نظر میرسد انتخاب زمان کنونی برای طرح استقلال در واقع سیاستی از سوی حزب حاکم اقلیم کردستان است تا به واسطه آن بر مشکلات کنونی اعم از اقتصادی، فساد داخلی حزب حاکم[3] و نارضایتی مردم کرد از شیوه اداره اقلیم، سرپوش بگذارند و ضمن سرگرم کردن افکارعمومی، برای غلبه بر بحران داخلی، زمان بخرند.
[1]ـ رئیس منطقه کردستان عراق گفت: درآمدهای اقتصادی منطقه کردستان برای ایجاد کشور کردنشین کفایت می کند و با وجود این درآمدها به کمک هیچ طرف مشخصی نیاز نداریم. خبرگزاری صداو سیما، 2/4/94
[2] ـ این توافقنامه از نام مارک سایکسبریتانیایی وژرژ پیکویفرانسوی گرفته شده است.
[3] ـ یکی از مهمترین مسائل در مورد فساد مالی کردستان، فعالیت مسعود بارزانی در صنعت پرسود نفت است. ثروت شخصی مسعود بارزانی چیزی در حد دو میلیارد دلار تخمین زده میشود. در مورد ثروت کل خانواده وی به دلیل فضای بسته کردستان آمار دقیقی در دست نیست. بارزانی همواره از اتهامات مالی شانه خالی میکند مثلا پس از آنکه هفته نامه کُردی «رُوژنامه»، در سال ۲۰۱۰، بارزانی را به دست داشتن در قاچاق سوخت متهم کرد، وی به جای پاسخگویی دفتر هفته نامه را بست و با مسئولین آن برخورد کرد. در سال ۲۰۱۲ منصور، پسر کوچک مسعود بارزانی در یک شرطبندی در یکی از کازینوهای دبی بیش از ۳٫۲ میلیون دلار از دست داد، پسر بزرگ بارزانی، مسرور هم، خانهای ۱۰ میلیون دلاری در ویرجینیای آمریکا خرید. این رانتخواری به عرصه سیاسی و عزل و نصبهای فامیلی هم کشیده شده است؛ که مهمترین آنها انتصاب مسرور، پسر مسعود بارزانی بهعنوان مسئول امنیت کردستان و نیچروان بارزانی برادر زاده وی بهعنوان نخستوزیر حکومت خودمختار است. (منبع: پایگاه تحلیلی – خبری دیدبان، از تجهیز کردستان تا توهم استقلال کردها، 25/ 9/ 94، موجود در: http://didban.ir/fa/news-details/31074/%)
پژوهش خبری// دارابی