روند شتابان گسترش بیابان در ایران

به گزارش خبرگزاری صداو سیما ، این موضوع بر هدف اطمینان از پایداری نظام های تولید محصولات غذایی و اجرای اقدامات مقاوم سازی کشاورزی با هدف بالا رفتن بهره وری و تولید ، کمک به حفظ اکوسیستم ها ، تقویت ظرفیت ها برای تطابق با تغییرات جوی ، شرایط نامساهد آب و هوایی ، خشکسالی ، سیل و سایر بلایای طبیعی و بهبود تدریجی کیفیت خاک و اراضی تا سال 2030  تاکید دارد.
به همین مناسبت امروز همایش هایی در ایران برگزار شده است.
هدف دیگر شعار جهانی امسال مقابله با بیابان زایی ، احیای اراضی و خاک های تخریب شده شامل اراضی تحت تأثیر بیابان زایی ، خشکسالی و سیل همراه با تلاش جدی برای متعادل سازی فرآیند فرسایش خاک در سراسر جهان تا سال 2020 است.
نماینده سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد می گوید  : در ایران استفاده بیش از حد از اراضی کشاورزی ، مراتع و جنگل ها از مهمترین عوامل ریشه ای فرسایش زمین و بیابان زایی در این کشور به شمار می آید که محو جنگل ها ، از بین رفتن فراگیر تنوع زیستی ، فرسایش شدید و فراگیر بادی و آبی به همراه میزان شوری خاک را در پی داشته است.
نباید زمینه های اقتصادی - اجتماعی نادیده گرفته شود به ویژه نیازها و انگیزه های کشاورزان ، دامداران و جوامع محلی که نقش به سزایی در تحقق اهداف ملی به منظور امنیت غذایی و ریشه کنی فقر ایفا می کند.
برنامه ریزی با هدف استفاده بهینه از منابع آب و خاک در سیستم های آبیاری و کشت دیم و نیز توجه به استفاده های غیر کشاورزی از اراضی دارای اهمیت است.
ایران از نظر توسعه بیابان در ردیف 5 کشور نخست جهان قرار دارد، روزانه40 هکتار از مراتع و جنگلهای کشور تخریب و به بیابان تبدیل می شود ، فرسایش خاک سالانه 20 تن خاک در هکتار عرصه های منابع طبیعی ایران را به سرعت در مسیر بیابانی شدن پیش می برد.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما ؛ عوامل انسانی بیابان زا از قبیل افزایش جمعیت، چرای مفرط، برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، آلودگی آب های زیرزمینی از طریق پساب های صنعتی، شهری و کشاورزی، تغییر کاربری اراضی، برداشت غیر اصولی معادن سطحی، مدیریت نامناسب مراتع و مدیریت غیر اصولی اراضی کشاورزی، از عوامل تاثیرگذار در تشدید پدیده بیابانزایی در ایران است.
امارها نشان می دهد ایران با 2.1 درصد خشکی های جهان، 3.08 درصد مناطق بیابانی جهان را در خود جای داده است، 61 درصد از مساحت کشور در اقلیم خشک و فراخشک قرار دارد که 3.1 برابر درصد جهانی است.
 20 میلیون هکتار از اکوسیستم بیابان تحت تأثیر فرسایش بادی است. از این مقدار 6.4  میلیون هکتار در محدوده کانون‌های بحرانی است که در 182 منطقه، 97 شهرستان و 18 استان پراکنده است. چنین شرایطی باعث شده که بیش از 20 درصد مساحت کشور را اراضی بیابانی تشکیل دهند،در حال حاضر سرانه بیابان در کشور نیم هکتار است، در حالیکه سرانه جهانی آن 0.22 هکتار است.
ایران با داشتن 11 اقلیم از 13 اقلیم در جهان و با 8 هزار گونه گیاهی و جانوری جزو 5کشور اول جهان از این لحاظ به شمار می رود در حالی که سرانه ایران از بیابان دو برابر جهان است.
فرسایش خاک در ایران 5 برابر متوسط جهانی
وسعت مراتع کشور84 میلیون هکتار است در حالی که سطح بیابان های ایران را حدود 32 و نیم نیم  میلیون هکتار اعلام می کنند. از این رو کاهش هر میلی متر بارندگی باعث افت تولید در مراتع می شود، وقتی بارندگی کم باشد گیاهان یک ساله نابود و بیشتر اراضی خشک می شود و زمینه فرسایش آبی و بادی را فراهم می کند، یعنی شکل گیری بیابان و بیابان زایی است، به طور کلی قابلیت فرسایش پذیری خاک در ایران بالاست و ایران از لحاظ ویژگی های طبیعی مستعد فرسایش خاک است.
فرسایش خاک در ایران 5 برابر متوسط جهانی است و با کاهش میزان رطوبت فرسایش پذیری خاک هم بیشتر می شود که در شرایط خشکسالی، بیابان زایی تشدید می شود از این رو بخش اعظم مراتع درجه 3 که سطح زیادی از مراتع کشور را تشکیل می دهد در معرض بیابان شدن قرار می گیرد.
برآوردها نشان می دهد تحت تأثیر فرسایش خاک و نابودی پوشش گیاهی سالانه یک درصد به مساحت بیابان ها افزوده می شود و بر اساس تحقیق مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی کشور در 30 سال گذشته حدود 30 درصد به مساحت بیابان های ایران افزوده شده که نشانگر سالانه یک درصد افزایش مساحت بیابان های کشور است.
خشکسالی تهدیدی بر افزایش بیابان ها
بر اساس مطالعه سال گذشته آژانس ملی هوانوردی و فضایی آمریکا (ناسا) درباره شرایط جوی زمین در 30 سال آینده 45 کشور جهان دچار خشکسالی شدید می شوند و در صورت ذخیره نشدن منابع آبی دچار بحران در تولید کشاورزی و همچنین دامداری خود می شوند که در میان این کشورها ایران در رتبه چهارم قرار گرفته است و با آن که 80 درصد دشت های کشور رو به نابودی است،
 ادامه خشکسالی، ایران را طی 10 سال آینده به بیابان کامل تبدیل می کند، هر چند این تحقیقات حاصل یک مطالعات علمی است و امکان عدم تحقق ان چندان بعید نیست اما باید به عنوان یک هشدار جدی تلقی شود.
برای مقابله با چنین پدیده ای باید به راهکارهایی توجه شود که جلوگیری از بحران کم آبی را در کشور به دنبال داشته باشد، بازنگری جدی در سیاست های رشد و توزیع جغرافیایی جمعیت، تأمین معیشت کشاورزان و جوامع روستایی با اعطای امتیازات بیشتر و سرمایه گذاری در بخش کشاورزی، بازبینی الگوی کشت در سراسر کشور با در نظر گرفتن امنیت غذایی ملی و بر اساس میزان دسترسی به منابع منطقه ای و بهره وری اقتصادی، افزایش قیمت حامل های انرژی و آب، ایجاد سازمان های تعاونی مدیریت کشاورزی، ایجاد بازار آب و کنترل حقابه ها، اصلاح ساختار حکمرانی آب و تقویت سازمان محیط زیست و آموزش و تقویت فرهنگ زیست محیطی جامعه از جمله این راه حل هاست.
آمایش سرزمین و افزایش بیابان ها
عمده مشکل کشور در افزایش پدیده بیابان زایی، ریزگردها و شن های روان و غفلت در برنامه ریزی آمایش سرزمین است، زیرا شرایط زیست محیطی فعلی کشور ناشی از رعایت نکردن حقابه های زیست محیطی همچون خشکیدگی تالاب ها و دریاچه هاست .
هر کجا که زمین  حاصلخیزی خود را از دست دهد و پوشش گیاهی از بین برود و شرایط زندگی و آب و هوا به گونه ای باشد که موجب سختی زندگی برای موجودات شود به آن بیابان اطلاق می شود.
بیابان دارای خاک جاری و آب راکد و همیشه در معرض فرسایش است، بیابان زایی تحت تأثیر عوامل پیچیده فیزیکی، شیمیایی و یا محلی، اجتماعی و اقتصادی قرار دارد و در اصل می توان گفت بیابان زایی، تخریب زمین در اثر عوامل طبیعی و انسانی است و این پدیده یک ششم مردم جهان را تهدید می کند و نتیجه آن فقر، گرسنگی و کمبود آب است و در واقع 25 درصد خشکی ها نیز در معرض بیابان زایی قرار دارند.
بیابان زایی از جمله چالش های زیست محیطی است که در حال حاضر مناطق بسیاری از ایران درگیر آن هستند، در گسترش پدیده بیابان زایی دو عامل «محیطی و انسانی» نقش بسزایی ایفا می کند که شرایط اقلیمی از قبیل کاهش نزولات آسمانی ، تبخیر بالای آب، پدیده گرمایش زمین و تغییر اقلیم که منجر به افزایش فرسایش بادی و گسترش بیابان زایی می شود، از عوامل محیطی است، از فعالیت های انسانی می توان به برداشت بیش از حد سفره های آب زیرزمینی، فشار بیش از حد بر خاک، افزایش وسعت زمین های کشاورزی، چرای بی رویه، ورود دام به جنگل ها و تغییر غیرقانونی و نادرست کاربری اراضی مانند تبدیل جنگل یا مراتع به کشتزار و زمین های کشاورزی همه سبب تشدید پدیده بیابان زایی در کشور می شود.
وضعیت ایران از لحاظ پدیده بیابان زایی وخیم است و یکی از دلایل عمده شاخص های ارزیابی جریان بیابان زایی کاهش سطح آبخوان هاست با توجه به شاخص های ذکر شده و با در نظر گرفتن اینکه بسیاری از تالاب های کشور نظیر بختگان، هامون، ارومیه، ارژند، پریشان و گاوخونی در حال خشک شدن هستند در نتیجه جریان بیابان زایی رو به گسترش است.
خشک شدن تالاب ها و دریاچه ها در کشور ما سبب ایجاد کانون های بحران در این مناطق می شود که خود موجب افزایش فرسایش بادی و تولید گرد و خاک می شود که می تواند حیات انسان و موجودات زنده دیگر را تهدید کند.
مهم ترین دلیل گسترش بیابان زایی  بارگذاری بیش از حد بر منابع طبیعی است به طوری که  فشار بیش از حد بر زمین، رعایت نکردن حقابه در ساخت سدها و وارد شدن دام در دامنه جنگل های زاگرس که منجر به خشک شدن30 درصد جنگل های زاگرس شد، همه این عوامل در کنار کاهش بارندگی و گرمایش زمین موجب گسترش پدیده بیابان زایی شده است.
گری لوئیس نماینده برنامه توسعه ملل متحد درایران می گوید:"بیابانزایی در همه جای کشور در حال وقوع است و همه را تحت تاثیر قرار می دهد. تاثیر منفی بیابانزایی تنها گریبانگیر کشاورزان نیست و تنها به آنانی که در نزدیگی بیابانها ساکن هستند آسیب نمی رساند. بیابانزایی گریبانگیر همه است.
وی می افزاید:" برای حفاظت از منابع آب در جهت تحقق امنیت غذایی نسل امروز و نسلهای آتی، باید در سیاستگذاری های بخش آب و مدیریت اراضی بازنگری شود.
گری لوئیس می گوید :  بهبود  بهره وری مصرف آب در بخش کشاورزی نیازمند اقدام فوری است،  ،باید به کشاورزان کمک شود تا به فناوری هایی نظیر سیستم های کشاورزی بدون شخم یا با حداقل میزان خاک ورزی  دست یابند.
نماینده برنامه توسعه ملل متحد در ایران معتقد است : "هرگونه تغییردر سیستم کشاورزی و زراعت نیازمند تحقیق و بررسی دقیق است ونیازمند سیاستگذاری شفاف  و چارچوب های قانونی متقن هستیم که به درستی به اجرا در آید ، این عوامل در کنار یکدیگر قادربه ایجاد تغییر در رفتارها و عادات نادرست است. باید مکانیزمهای تنبیهی و تشویقی برای متمایز کردن فعالیت های درست از نادرست بکار گرفته شود."
خسارت ناشی از پدیده بیابانزایی در کشور متغیر است و هنوز برآورد دقیقی از آن در دست نیست اما به‌طور تقریبی می‌توان گفت که کشور ما سالانه 1000میلیارد تومان از پدیده بیابانزایی خسارت می‌بیند.
در همین حال خداکرم جلالی رئیس سازمان جنگل ها ، مراتع و آبخیزداری از اختصاص 460 میلیارد تومان اعتبار برای مقابله با پدیده بیابان زایی و ریزگردها برای امسال خبر می دهد.
جلالی گفت : اختصاص این میزان بودجه  برای اجرای طرح های بیابان زدایی در کشور در مقایسه با سال گذشته از رشدی  10 برابر ی برخوردار است .
وی می افزاید: 300 میلیارد تومان اعتبار از محل هدفمندی یارانه ها برای اجرای طرح های بیابان زدایی و مبارزه با ریزگردها اختصاص یافت ضمن اینکه برای کنترل کانون های بحرانی که عامل تولید ریزگردها در استان خوزستان و سراسر کشور است نیز صد میلیارد تومان اعتبار اختصاص یافته است.