مقابر صخره‌ای ایوان فرهاد روستای سنگر ماکو، بزرگترین گوردخمه اورارتویی در ایران

به گزارش خبرگزاری صداوسیمای استان آذربایجان غربی،  بهروز خان‌محمدی، باستان‌شناس، اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی در یادداشتی نوشت: ساختار‌های ایجاد شده در مقبره صخره‌ای ایوان فرهاد شامل یک آرامگاه صخره‌ایِ حفر شده در پیشانی بخش شمالی محوطه و یک قلعه در بالای آن است، ارتباط گوردخمه با قلعه با رشته پلکان ممکن شده، ساختمان کلی قلعه با حصاری قطور و مستحکم و براساس وضعیت توپوگرافی تپه احداث شده است.

بخش‌هایی از دیوار دفاعی و ۲ برجِ دژ با استفاده از سنگ‌های آذرین سیاه در ابعاد بزرگ و امتداد دیوار در جبهه شرقی قلعه با استفاده از سنگ‌هایی در ابعاد کوچک‌تر احداث شده و به پرتگاهی که رودخانه آواجوق در آن جریان دارد، مشرف است.

یک تا ۲ رج از سنگ‌های این دیوار و پشت‌بند‌های مربع‌شکل آن نیز در بعضی نقاط برجای مانده است، جبهه جنوبی قلعه به یک پرتگاه کاملاً عمود منتهی شده و جز ردّ تراش‌هایی که برای جایگیری مناسب دیوار‌ها بر روی صخره کنده شده اثری از دیوار بر جای نمانده است.

ویژگی‌های معماری

اتاقک‌های صخره‌ای مورد نظر در پایین تپه‌ای در زیر صخره‌های مرتفع ایجاد شده است، راه دسترسی به این اتاقک‌ها با استفاده از راه پله صخره‌ای چسبیده به بدنه صخره با ۳۰ پله امکان‌پذیر است، هرکدام از این پله‌ها ۱۱۰ سانتی‌متر طول و ۱۵ سانتی‌متر ارتفاع و ۲۵ سانتی‌متر عرض دارند، کاربرد این پله سنگی یک‌طرفه در کمرکش کوه مقابل روستای سنگر که ارتباط بنای سنگی مذهبی خاص خدای خالدی بالای کوه با مقابر بزرگ صخره‌ای در دامنه آن را برقرار می‌سازد می‌تواند به عنوان بهترین نمونه استفاده از عنصر پله و دادن نمای روحانی به این مکان تاریخی باشکوه مطرح شود.

مهمترین بررسی و مطالعه این اتاقک‌های صخره‌ای در سال ۱۹۶۸ میلادی توسط پروفسور ولفرام کلایس باستان‌شناس و مهندس معروف آلمانی انجام شده است. 

طبق پژوهش‌های باستان‌شناسی ولفرام کلایس و گزارش‌های باستان‌شناسی بهمن کارگر باستان‌شناس پیشکسوت آذربایجان غربی، این مقبره صخره‌ای بزرگترین مقبره صخره‌ای امپراطوری اورارتو در شمال غرب ایران بوده و از این نمونه واحد‌های مشابه در ترکیه در محل‌‎هایی به نام آلتین‌‎تپه و خورخور شناسایی شده، مقبره صخره‌ای سنگر از حیث تقسیم‌بندی مقابر صخره‌ای، یک واحد مستقل پیوسته است و با تعبیه یک پلکان سنگی جانبی با دژ سنگر مرتبط می‌شود.

فضا‌های این گوردخمه شامل پیشخوان ورودی به ابعاد ۲/۲× ۶/۲ متر است که به اتاق اصلی به ابعاد تقریبی ۴× ۵/۵ متر منتهی می‌شود و دو اتاق فرعی در ضلع شرقی اتاق اصلی به ابعاد ۳ × ۷/۲ متر و ۶/۲ × ۸/۲ متر قرار گرفته‌اند.

اتاق اصلی سه طاقچه در ضلع غربی و یک طاقچه بزرگتر در ضلع جنوبی دارد، سطح طاقچه بزرگ جنوبی ۴۰ سانتی‌متر بلندتر از کف مقبره است، سقف همگی طاقچه‌ها دارای قوس نیم‌دایره بوده، یک طاقچه کوچک نیز در ضلع شرقی یکی از اتاق‌های فرعی واقع شده است.

از ویژگی‌های بارز این گوردخمه پله‌های کنده شده در محوطه مقبره بوده که قابل مقایسه با گوردخمه قلعه وان است، واقع شدن این محوطه در محدوده قلمرو امپراتوری اورارتو و شباهت تکنیک‌های به کاررفته در معماری دژ و آرامگاه صخره‌ای، با نمونه‌های شاخص این دوره و به دست آمدن قطعات سفال‌های شاخص عصر آهن ۳ و مشخصاً اورارتویی و شباهت ساختار و آثار آن با دژ بسطام در نزدیکی ماکو، قلعه اسماعیل‌آقا در ارومیه، قلعه وان در ترکیه و قلعه اربونی در ارمنستان، از دلایل اوراتویی بودن سنگر است.

گوردخمه موجود و ساختار قلعه نشانی از حاکم‌نشین بودن محوطه است که راه‌ها و ارتباطات تجاری منطقه را کنترل می‌کرده است، به لحاظ اهمیت بالای تاریخی و معماری این اثر در یکم فروردین ۱۳۴۷ با شماره ۸۰۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و به عنوان یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری و تاریخی شمال آذربایجان غربی هر ساله به ویژه ایام تعطیلات نوروزی و تابستانی، پذیرای خیل زیادی از گردشگران داخلی و خارجی است.