معرفی تب دنگی
تب دنگ (Dengue fever) که از آن به تب استخوان شکن نیز یاد میشود یک بیماری عفونی است که عامل آن یک ویروس از خانواده فلاوی ویروسها (Flavivirus) است.
به گزارش
خبرگزاری صدا و سیمای خراسان جنوبی، دکتر داوود جوانمرد؛ استادیار ویروس شناسی پزشکی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند گفت: فلاوی ویروس عامل دنگ به لحاظ سبک انتقال در یک گروه اکولوژیک از ویروسها قرار میگیرد که تحت عنوان آربوویروسها (Arboviruses) یا ویروسهای منتقل شونده توسط بندپایان نامیده میشوند؛ بنابراین لازم است مردم نسبت به این موضوع آگاهی داشته باشند که عامل بیماری تب دنگ یک ویروس است که توسط گزش پشه منتقل میشود: پس عامل ایجاد این بیماری لزوما پشهها یا هر گزش پشهای نیست، بلکه گزش پشه آلوده عامل سرایت ویروس مسبب تب دانگ است.
عامل ایجاد بیماری تب دنگ یک ویروس است
ویروس دنگ مانند تمام ویروسها برای بقا و تکثیر اجبارا نیازمند سلولهای زنده است که برای این منظور دو دسته میزبان دارد: پستاندار که عموما انسان است (و در جنگلها شامل برخی گونههای میمون) و پشه آئدس. این ویروس اندازه بسیار ریز و در حدود ۵۰ نانومتر قطر با ظاهر کروی و توسط میکروسکوپهای معمولی قابل مشاهده نیست. ویروس دنگ فقط از مولکولهایی از جنس پروتئین، اسید نوکلئیک و لیپید تشکیل شده و در شرایط محیطی بیرون از سلول زنده بسیار ناپایدار بوده و از بین میرود.
ویروس تب دنگ دارای انواع مختلفی است
ویروس دنگ دارای ۴ نوع مختلف است که تحت عنوان سروتیپهای ۱ تا ۴ نامیده میشوند. در واقع هر سروتیپ مشخص از نظر آنتی ژنی و یا چهره ساختمانی آن به شکل متفاوتی توسط سلولهای سیستم ایمنی بدن شناسایی میشود. سروتیپهای مختلف دنگ از نظر میزان شیوع در نواحی مختلف دنیا و شدت بیماری و عوارض آن متفاوت هستند. ابتلا به یک سروتیپ خاص میتواند در بدن یک ایمنی نسبی ایجاد کرده و از ابتلای مجدد به همان سروتیپ جلوگیری نماید. اینجا نکته مهم این است که، ابتلای مجدد به سروتیپ متفاوت میتواند منجر به بیماری دنگ شدید شود.
تب، مهمترین علامت بیماری دنگ است
بعد از گزش پشه آلوده، حدودا ۴-۱۰ روز بعد علائم بیماری بروز میکند. خوشبختانه اکثر موارد (حدود ۸۰ درصد) مبتلا عفونت دنگ بدون علائم بوده و یا علائم بسیار خفیف بروز میکند. مهمترین علامت این بیماری تب بالای ۳۸ درجه است که حداقل ۲ روز تا ۷ روز طول میکشد و بیماری در ابتدا شبیه علائم آنفولانزا ظاهر میشود. سایر علائم تب دنگ شامل سر درد شدید، درد عضلانی، درد مفصلی، درد استخوانی، درد حدقه چشم، بی اشتهایی و استفراغ، بثورات و نقاط قرمز رنگ جلدی میباشد. در حدود ۵ درصد موارد بیماری دنگ بصورت شدید و تحت عنوان تب دنگ خونریزی دهنده پیشرفت میکند. در صورت مراجعه به موقع به مراکز درمانی و کسب درمانهای حمایتی میزان کشندگی ناشی از عفونت این ویروس کمتر از ۱% خواهد بود.
ویروس دنگ مستقیما از فرد بیمار به سایر افراد منتقل نمیشود
تقریبا تنها راه انتقال ویروس دنگ گزیده شدن توسط پشه آلوده است. سایر روشها اعم از تنفس، خوردن و تماس پوستی و هر گونه ارتباط با بیمار در انتقال این ویروس نقشی ندارند. از بین سایر روشهای انتقال ویروس دنگ، انتقال از مادر باردارآلوده به فرزند به شکل نادر اتفاق میافتد. بنابراین، مهمترین عامل در همه گیری این ویروس، حضور ناقل آن یعنی پشههای آئدس هستند. پس با توجه به اینکه انتقال فرد به فرد تقرببا ندارد نگرانی و اضطراب ایجاد یک همه گیری بزرگ مانند همه گیریهای کرونا در مورد آن وجود ندارد. اغلب همه گیریهای دنگ بصورت محلی و وابسته به شرایط اقلیمی و بارندگیهای موسمی است. ناقل بندپای این ویروس پشه آئدس و اختصاصا گونههای آئدس اجیپتوس و آئدس آلبوپیکتوس هستند؛ بنابراین لازم است اشاره کنیم هر گونه گزش پشهای باعث انتقال این بیماری نمیشود، اولا باید گونه پشه از نوع گونههای آئدس فوق الذکر باشد و ثانیا از قبل آلوده به ویروس باشد.
آئدس اجیپتی و آئدس آلبوپیکتوس تنهای ناقلین ویروس دنگ هستند.
همانطور که اشاره شد متهم اصلی این بیماری پشه آئدس است که بدلیل نمای بندهای تیره و روشنی که دارد از آن به ببر آسیا یاد میشود.
این بندپای خونخوار که اندازهای در حدود ۴-۷ میلی متر دارد ناقل ویروسهای مهم دیگری مانند ویروس زیکا، ویروس تب زرد و تب چیکن گونیا نیز میباشد. پشه ماده بعد از خون خواری از بیمار مبتلا به تب دنگ، آلوده میشود. لازم به ذکر است انتقال مکانیکی و فیزیکی ویروس از فرد بیمار به سایر افراد، بلافاصله بعد از خونخواری، مطرح نیست، بلکه لازم است تا ویروس در بدن پشه تکثیر کرده و پشه عملا آلوده شود، این روند بین ۵ تا ۱۴ روز بسته به شرایط رطوبت و دمای محیط متغیر است. بعد از این زمان پشه تا پایان عمرش آلوده بوده و در خونخواری مجدد ویروس از طریق بزاق پشه به سایر افراد منتقل خواهد شد. بازه زمانی که یک بیمار مبتلا به تب دنگ، برای پشه مسری و آلوده کننده است از ۲ روز قبل از تب تا ۲ روز بعد از برطرف شدن تب یعنی حدودا ۱۲ روز (اوج آن ۴-۵ روز) است. یعنی در طول این مدت در خون فرد ویروس دنگ وجود داشته و فقط امکان سرایت آن به پشه وجود دارد و میتواند منجر به آلوده کردن جمعیت پشهها گردد.
آئدس اجیپتی یک پشه شهری و بسیار مهاجم است
چند نکته حائز اهمیت در مورد آئدس اجیپتی قابل ذکر است که باعث شده بسیار مهاجم باشد: اولا برخلاف بیشتر پشههای ماده که شب خونخواری میکنند، پشه ماده آئدس در طول روز و از صبح گاه تا غروب فاصله تغذیه این پشه است. اوج خون خواری ۲ ساعت بعد از طلوع و چند ساعت قبل از غروب آفتاب است. در ثانی، برای تغذیه فقط در جستجوی انسان است و به سایر پستانداران اهلی تمایل ندارد. همچنین، برخلاف بیشتر پشهها که قبل از تخم ریزی یک نوبت خونخواری دارند، به دفعات خونخواری کرده و تغذیه مکرر دارد. این عامل در طغیان و گسترش یشتر بیماری نقش بسزایی دارد.
آئدس اجیپتی در کمترین حجم آب راکد میتواند تکثیر یابد
ناقلین بندپای دنگ، به خصوص آئدس اجیپتی، برای تکثیر و زاد وولد نیازمند حجم زیاد آب و رودخانه و مردابها و شرایط مشابه نیستند. بلکه آئدس اجیپتی تحت عنوان آئدس شهری شناخته میشوند و در کمترین حجم آب به عنوان مثال در بطریهای دور انداخته شده، زباله ها، فاضلاب و پسابهای رها شده در جوی ها، تایرهای مستهلک اتومبیلها و کنار گلدنها تخم ریزی میکند. مهمترین معیار آب لازم و مورد علاقه پشه راکد بودن، جاری نبودن و تکان نخوردن آب هست که منجر به جذب آئدس و تخم ریزی در آن محل خواهد شد و حجم آب خیلی اهمیت ندارد. لازم به ذکر است تجارت تایرهای مستعمل یکی از عوامل اصلی گسترش این پشه و بالطبع ویروس دنگ میباشد. پشه آلوده به ویروس دنگ، از طریق تخم به نسلهای بعدی پشه مننتقل میشود و پشههای تازه از تخم درآمده برای آلوده شدن نیاز به خونخواری نداشته و از ابتدا آلوده هستند. این عامل منجر به اندمیک شدن ویروس در یک منطقه و ماندگاری آن برای سالها میشود.
در ایران گسترش گونه آئدس مهاجم و ناقل دنگ در هرمزگان، سیستان و بلوچستان (چابهار و کنارک)، بوشهر (عسلویه و کنگان) و گیلان گزارش شده است. این بندپای خونخوار در کشورهای همسایه در افغانستان، پاکستان، عمان، عربستان سعودی، یمن، گرجستان، ترکیه، ارمنستان، اردن، فلسطین، لبنان، امارات، سوریه و عراق گزارش شده است. تاکنون اغلب بیماران شناسایی شده در ایران مسافران وارد شده از برخی کشورهای ذکر شده بوده اند.
ویروس دنگ با روشهای آزمایشگاهی قابل تشخیص است
خوشبختانه بیماری دنگ به راحتی قابل تشخیص است و با مراجعه به مراکز بهداشتی و درمانی در صورتیکه فرد مشکوک به تب دنگ باشد با انجام معاینات بالینی و اخذ یک نمونه خون تشخیص قطعی میسر میباشد. افراد در صورت داشتن حداقل ۲ روز تب با یا بدون سایر علائمی که در بالا ذکر شد به مراکز بهداشتی درمانی مراجعه نمایند تا درصورت لزوم آزمایشات اختصاصی تشخیص این عفونت که کیتهای آن در سراسر کشور توزیع شده است، تشخیص داده شوند.
برای پیشگیری از دنگ، در ایران، واکسن لازم نیست
این بیماری درمان اختصاصی ندارد و درصورت نیاز بیمار بستری شده و درمانهای حمایتی لازم و علائم درمانی میشود تا از بروز بیماری دنگ شدید جلوگیری شود. اخیرا دو نوع واکسن ضد تب دنگ تولید شده و برای کشورهای با سطح شیوع بالا و در شرایط خاص امکان تجویز آن میباشد، اما برای کشورهایی که سطح شیوع دنگ پایین است و به اصطلاح بیماری اندمیک نیست، مانند ایران، واکسن دنگ توصیه نمیشود و در دسترس نیز نمیباشد؛ بنابراین اکیدا توصیه میشود مردم در ایران بدنبال واکسن دنگ نباشند و در شرایط فعلی به هیچ وجه واکسن دنگ توصیه نمیشود. بنابراین، عدم واکسیناسیون دنگ جای هیچگونه نگرانی ندارد و مساله اصلی پشهها و بیماران وارداتی از سایر کشورها هستند.
قطع زنجیره انتقال ویروس دنگ با حذف منابع ویروس امکان پذیر است
در حال حاضر مهمترین اقداماتی که میتوان برای کنترل تب دنگ در ایران انجام داد شامل کنترل منشا ویروس دنگ و ناقل خونخوار آن است. این ویروس در آب، هوا، خاک، خوراک، سبزیجات، گوشت و لبنیات و موارد مشابه وجود ندارد. موقعیتهای منبع و منشا ویروس شامل خون بیمار مبتلا به دنگی و پشههای آلوده و تخمهای آلوده پشه آئدس است. فرد مبتلا به دنگی حدودا ۴-۵ روز مسری است، لازم به ذکر است حتی افرادی که عفونت بدون علائم و خفیف دارند نیز میتوانند در این فاز ویروس را به پشه منتقل نمایند. بنابراین، با توجه به دوام و پایداری محیطی بالای تخم پشهها که میتوانند نوسانات دمایی و محیطی را تحمل کرده و ویروس را در خود حفظ نمایند، مهمترین اقدام از بین بردن شرایط محیطی تکثیر پشهها است.
نکته آخر
افرادی که اخیرا به کشورهایی مانند امارات، پاکستان، افغانستان، یمن، بنین، اندونزی، تایلند، بنگلادش، هند و عمان سفر نموده و علائم اشاره شده را داشتند حتما به مراکز درمانی مراجعه نمایند. مراجعه و تشخیص به موقع هم در درمان بیماری موثر و نجات بخش است و هم دور کردن فرد بیمار از معرض گزش مجدد پشهها از آلوده کردن پشههای غیر آلوده محلی و انتشار بیشتر بیماری جلوگیری خواهد کرد. همچنین افرادی که ساکن مناطقی هستند که گونه آئدس اجیپتی گزارش شده است لازم است از توری، پشه بند، کرمها و اسپریهای دافع پشه استفاده نمایند. در واقع، در کنترل همه گیریهای ویروسی مهمترین اقدام حذف و کنترل زنجیره انتقال است، درمورد دنگی، این امر مهم از طریق از بین بردن پشهها و شرایط تکثیرشان و همچنین ایجاد مانع بین انسان و پشه قابل حصول است.
انتشار دهنده: زهرا فلاحی نسب
برگرفته از وب سایت دانشگاه علوم پزشکی بیرجند