كاوش‌های باستان‌شناسی در تپه قلایچـی بوكان

به گزارش خبرگزاری صداوسیمای استان آذربایجان غربی ؛بهروز خان‌محمدی، باستان‌شناس اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی در یادداشتی نوشت: در میان تپه‏ ماهور‌های شمال شرق بوکان آذربایجان غربی تپه‌ای قرار دارد که به‌نام روستای پای آن، سه‎‏‌گردان قلایچی نامیده می‌شود تپه مذکور نخستین بار توسط ولفرام کلایس در بررسی‌های باستان‌شناسی شمال غرب ایران شناسایی و با عنوان قلعه حیدرخان با پلانی مدور معرفی می‏‌کند و قطعات سفالی آن به آهن ۳ و دوره پارتی نسبت داده شده است.

 با توجه به تخریب‌ها و کاوش‌های غیرمجاز و همچنین کشف تعدادی از آجر‌های منقوش لعاب‌‏‏دار در سال ۱۳۸۴، هیئتی به سرپرستی اسماعیل یغمایی مأمور کاوش در تپه شد که دو ماه به طول انجامید و اولین فصل کاوش تپه قلایچی محسوب می‏‌شود.

۲ ماه کاوش آثار بسیار ارزنده و غنی در برداشت که از مهم‌ترین آنها می‏‌توان به بقایای یک ساختمان بزرگ اشاره کرد، آثار مکشوفه بیانگر معماری مذهبی است که کاوشگر آن را «معبد مانایی» معرفی کرد.

ساختمان شامل یک تالار بزرگ از شرق تا غرب تپه است که در جبهه غربی آن دو اتاق و در جبهه شرقی برج‌ها، دروازه ورودی و اتاق‌های جانبی قرار دارند، روی دیوار‌های درونی تالار نقاشی‌های دیواری به صورت استادانه تزئین شده‏‌اند.

غیر از دیوارنگاره‌ها که از اهمیت ویژه‏ای برخوردارند آجر‌های لعاب‌دار منقوش نیز در اندازه‏‌های مختلف و گوناگون وجود دارند که در ساخت قسمت‌هایی از بنا به‌کار رفته‏‌اند.

ارزنده‏‌ترین مدرک تاریخی به دست آمده از این تپه، سنگ یادمانی است که تنها بخشی از آن به اندازه‌‏های ۱۵۰×۸۰ سانتی‏‌متر به جای مانده است، این کتیبه به روی سنگ یادبودی از جنس سنگ آهک و به خط آرامی کهن کنده و در نخستین فصل کاوش در سال ۱۳۶۴ توسط اسماعیل یغمایی به دست آمد.

کتیبه به دوره فرمانروایی اولوسونو پادشاه مقتدر سرزمین مانا، از سال ۷۱۶ ق. م به بعد تعلق دارد، فحوای کتیبه حاکی از به رسمیت شناخته شدن یانزی یا حاکم شهر زعتر (ایزیرتو) پایتخت مانا توسط خدایان معبد شاهی و تداوم حاکمیت خدای خالدی در سرزمین مانا است.

در متن کتیبه به خدای خدایان اورارتویی، هالدی یا خالدی (Haldi) و خدای طوفان آرامی یعنی هداد (Hadad) و همچنین به پایتخت مانا‌ها یعنی «ایزیرتو یا زیرتو» (izirtu / zirtu) اشاره شده است.

مطابقت تپه قلایچی با ایزیرتو بر اساس فحوای کتیبه قلایچی مطرح و از طریق مطالعه جغرافیایی تاریخی نیز تایید می‌شود.

کاوش بلند مدت هشت ساله

بعد از فصل اول کاوش تپه قلایچی در سال ۱۳۶۴، کاوش به دلایلی متوقف شد و منجر به فعالیت بی‏‌سابقه قاچاقچیان آثار باستانی در تپه مذکور شد که این غارت و تخریب ۱۵ سال ادامه داشت که نتیجه آن نابودی بخش بزرگی از محوطه و به تاراج بردن اشیای فراوان شد.

سرانجام در سال ۱۳۷۸ کاوش در تپه قلایچی به بهمن کارگر محول شد که به دنبال آن دومین تا نهمین فصل کاوش به ترتیب از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۵ ادامه داشت و در طی این فصول قسمت‌های باقی‌مانده تالار و اتاق‌های جانبی ۱ تا ۸، حیاط سنگ‌فرش منظم شرقی، حیاط تراس‌دار سنگ‌فرش شمالی، پله‏‌های اصلی غربی، سکو‌های سه‌گانه، چاه سنگی موسوم به pit ۱ و دیوار‌های فوقانی و تحتانی کنار آن، و حصار اصلی و سطوح آجری و حجم زیادی از اشیای تزئینی، سفالی، فلزی و آجری از زیر خاک سربرآورد.

تپه قالایچی به دوره آهن ۳ تعلق دارد، شامل یک دوره فرهنگی متعلق به مانا است و تا به حال سه لایه فرهنگی تشخیص داده شده است که از بالا به پایین به ترتیب Ia، Ib، Ic نام‌گذاری شده‌اند.

محوطه اصلی قلایچی یک معبد با ساختار‌های وابسته است که به همراه فضا‌های مرتبط با آن در درون یک حصار مستحکم قرار گرفته است، که یک دروازه اصلی با ساختار‌های تدافعی و یک در کوچک در شمال دارد، این معبد مهمترین و بزرگترین معبد دولت مانا بوده است.

بخشی از قبرستان در بیرون از حصار و در دامنه شرقی تپه و شواهدی از تدفین هم در فاصله نه چندان دور از شمال محوطه دیده می‏‌شود، اخیرا قبرستان محوطه توسط دکتر یوسف حسن‌زاده مورد کاوش قرار گرفته است.

با توجه به مدارک سفالی، استل به دست آمده و سایر یافته‏‌ها، برای قالایچی می‌توان تاریخی را از اواخر قرن هشتم تا میانه سده هفتم قبل از میلاد و مصادف با حکومت آرگیشتی دوم و روسای دوم پادشاهان اورارتو پیشنهاد داد، به احتمال زیاد قلایچی می‌‏تواند همان ایزرتو مرکز دولت مانا باشد.