پخش زنده
امروز: -
آداب و رسوم عزای سیدالشهدا در مازندران
با فرا رسیدن ماه محرم، استان مازندران با آداب و رسوم مختلف، رنگ و بوی عزای سیدالشهدا گرفت.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز مازندران، محرم فرا رسید. این را می‌شود از آذین بندی کوچه و خیابان با پارچه‌های سیاه و بر افراشتن پرچم عزاداری بر دَر مساجد، حسینیه‌ها، تکایا، امامزادگان، سقانفار‌ها و چادر‌های برگزاری مراسم عزاداری فهمید. مردم دیار علویان، هر ساله در ماه محرم به شیوه‌های مختلف، در سالگرد شهادت سرور و سالار شهیدان اباعبدالله الحسین (ع) و یاران با وفایش به سوگواری می‌پردازند. با فرا رسیدن ماه محرم‌الحرام، رنگ و بوی استان علوی تبار مازندران حسینی شده و در هر کوی و برزن این دیار، پرچم‌های عزاداری سید و سالار شهیدان نصب شده و مردم مازندران که خاستگاه نخستین حکومت علویان بوده خود را برای حضوری پرشور در مراسم سوگواری سرور و سالار شهیدان آماده می‌کنند.
عشق و ارادت مردم مازندران به امام حسین (ع) و تلاش برای برگزاری مراسم باشکوه عزاداری این امام همام تنها به چند روز ابتدای ماه محرم خلاصه نمی‌شود و پیشتر و ماه‌ها قبل از این ایام، برنامه‌ریزی‌ها و تلاش‌ها برای مهیا کردن وسایل بجای آوردن ارادت در این ایام انجام می‌شود. اکنون در هر کوی و برزن، مسجد، حسینیه و تکیه، سقانفار و امامزاده، بقعه و سقاتالار این دیار، پرچم‌های عزای سید و سالار شهیدان (ع) نصب شده است و مردمان این خطه با آماده کردن پیراهن مشکی و برپایی سنت حسنه و قدیمی سیاه‌پوشان خود را برای عاشورا و تاسوعای حسینی آماده کرده اند. بعضی از مساجد و هیات‌های ساری مانند حسینیه قمر بنی‌هاشم و حسینیه رانندگان دو شب قبل از ماه محرم با دعوت از پیرغلامان حسینی و ریش سفید‌های شهر و استان، ضمن تجلیل از آنان توسط همین بزرگان، پیراهن مشکی بر تن جوانان و تازه کودکان سیاه‌پوش سید و سرور شهیدان عالم می‌کنند.
نوحه‌سرایی مداحان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) در محضر پیرغلامان، شعرخوانی پیرغلامان حسینی و یادآوری پیرغلامان و مداحان متوفی از برنامه‌های زیبای مراسم سیاه‌پوشان محرم حسینی در مازندران است. صبح‌خوانی، شام غریبان عاشورا، تشکیل قوم بنی‌اسد، نخل‌گردانی، مَجمع‌گذاری، کَرب‌زنی، پیرعَلَم، کَرنازنی، زیدکشان، عَلَم‌گَردانی، عَلَم‌بندی و جوشی‌خوانی از آداب و رسوم مردم مناطق مختلف استان مازندران است که در ایام محرم و صفر به اجرای این برنامه‌ها می‌پردازند. مازندرانی‌ها در دهه اول ماه محرم، هر شب بعد از نماز مغرب و عشا مراسم عزاداری سید و سالار شهیدان را آغاز می‌کنند و بعد از سخنرانی روحانیون و وعاظ، مراسم سینه زنی و کرب زنی برگزار می‌شود. حسن ختام مراسم هم، اطعام گسترده عزاداران است که با هزینه موقوفات و کمک‌های مردمی تهیه می‌شود.
عزاداران در این ۱۰شب مراسم شبیه خوانی و تعزیه دارند و حمل گهواره حضرت علی اصغر (ع)، حمل نماد شمربن ذی الجوشن، حمل نماد امام سجاد (ع)، نمایش اسیر کردن اهل بیت امام حسین (ع) در قالب اسیر کردن ۵۰ تن از کودکان با حالت آه و شیون و شلاق زدن کودکان از سوی دشمنان و نمایش شور و شعف دشمنان و به آتش کشیدن خیمه‌های نمادین که به صورت مجزا و پشت سرهم و با تزئین لباس‌های مخصوص در روستا‌ها برگزار می‌شود. آیین‌های عزاداری ماه محرم در نقاط مختلف استان مازندران متفاوت است و در هر منطقه این آئین‌ها در تلفیق با فرهنگ بومی و محلی رنگ و بوی خاصی به خود می‌گیرد. برپایی پرچم عزای حسینی در سر درب منازل و خیابان‌ها و کوچه ها، مراسم روضه خوانی و عزاداری، دسته روی‌ها و برپایی عزای حسینی و اطعام دهی از جمله نقاط مشترک عزای حسینی در جای جای این دیار سرسبز است. آیین‌های سنتی و بومی عزاداری امام حسین (ع) و یارانش سابقه طولانی در مناطق مختلف استان مازندران دارد که نسل به نسل از گذشتگان به جوانان و نوجوانان زمان فعلی منتقل شده است و با شور و گداز خاص در قالب هیات‌های مذهبی و هیات‌های عزاداری در مساجد و حسینیه‌ها برگزار می‌شود که در اینجا به چند رسم و آداب خاص اشاره می‌شود:
آماده سازی مساجد و اماکن مذهبی
هر ساله و در آستانه ماه محرم و برای اقامه عزا برای سالگرد شهادت پسر حضرت فاطمه زهرا (س)، مراسم آماده سازی مساجد و اماکن مذهبی برگزار می‌شود. در مراسم آماده سازی؛ علاوم بر اعضاء هیات امنا و مسئولان مکان‌های مذهبی، مردم علاقمند و دوستدار اهل بیت عصمت و طهارت هم به کمک می‌آیند تا مکان‌های مذهبی با اراستگی بیشتر به استقبال ماه عزای سیدالشهدا بروند. در روستا‌ها با اعلام قبلی، مردم در مساجد، حسینیه ها، تکایا و سقانفار‌ها حاضر می‌شوند تا مکان برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم را آماده کنند.
عَلَم بَندان
عَلَم بندی، آیینی است که به طور معمول در برخی از مناطق مازندران یک روز پیش از فرا رسیدن ماه محرم و در بعضی مناطق دیگر چند روز پیش از ماه محرم انجام می‌شود. در این آئین؛ تندیس سرو عَلَم بر روی آن قرار داده می‌شود و اطرافش با پارچه‌های نذری مشکی و سبز تزئین می‌شود. هنگام برگزاری آئین علم بندان، مراسم نوحه خوانی و سینه زنی جریان دارد و پس از آن هم عزاداران با چای و شربت پذیرائی می‌شوند.
تَشت گُذاری
آئین تشت گذاری از جمله سنت‌هایی است که در میان آذری زبانان مقیم استان مازندران رواج دارد. این آئین در آستانه ماه محرم در نقاط مختلفی که آذری زبانان سکونت دارند با برنامه ریزی و سوز و گداز خاصی برگزار می‌شود. اگر چه به طور کلی سنت تشت گذاری آذری‌ها قدمتی ۶۰۰ ساله دارد، اما در مازندران قدمت آن در مناطق مختلف متفاوت است به گونه‌ای که در قائم شهر به حدود نیم قرن و در بهشهر حدود یکصد سال پیشینه دارد. فلسفه برگزاری آئین تشت گذاری به واقعه کربلا باز می‌گردد، به زمانی که کاروان امام حسین (ع) با کاروان یزید بن معاویه به فرماندهی حربن یزید ریاحی برخورد می‌کند به دلیل اینکه لشکر حر از لشکر امام حسین (ع) تقاضای آب می‌کنند، امام دستور می‌دهند تا در تشت‌های مختلف آب بریزند تا لشکریان و اسب‌های دشمن سیراب شوند و آذری‌های مازندران با برگزاری این آیین به یاد وفاداری این امام بزرگوار افتاده و عزاداری حسینی را به طور رسمی چند روز پیش از ماه محرم آغاز می‌کنند.
اِطعام عزاداران
غذا دادن به عزاداران حسینی، رسمی مشترک در سراسر ایران است، ولی این سنت در برخی از مناطق مازندران مانند روستا‌های اسرم، جامخانه، دارابکلا، کیاپی، زید و شهر سورک شهرستان میاندورود، روستای سمسکنده ساری، روستا‌های شویلاشت شامل سرخ ولیک، کرسام، خالخیل، اِلیِرد و شهر کیاسر در منطقه چهاردانگه ساری، روستای شهید آباد بهشهر، روستای بیزکی جویبار، روستا‌های واسکس و متانکلا قائم شهر، روستای اَلَمشیر و پاشاکلا ساری، روستا‌های اَتو، پیر نَعیم و سی پِی زیراب، روستا‌های شیاده، احمدچاله پی، مسجد کاظم بیگی و محدثین بابل دارای آداب و رسوم خاصی برای غذا دادن به مهمانان مجالس عزاداری امام حسین (ع) هستند.
همچنین در روز‌های تاسوعا و عاشورا در برخی از روستا‌های مازندران، اهالی درب منازلشان را بر روی عزاداران حسینی باز می‌گذارند و پذیرای میهمانانی از اقصی نقاط منطقه اعم از روستا‌ها و شهر‌های دیگر و حتی خارج از استان می‌شوند.
یکی از سنت‌های برجای مانده در این روزها، رقابت روستائیان برای پذیرائی از میهمانان و عزاداران بیشتر است و بر این اعتقادند که از این طریق، ثواب بیشتری هم می‌برند و برای این منظور نیز سفره‌های رنگارنگی تدارک می‌بینند. برخی از خانوار‌ها در روز‌های تاسوعا و عاشورا در منزلشان گاهی برای یکصد میهمان غذا تدارک می‌بینند.
آیین مَجمَع گُذاری
مَجمَع گُذاری نیز از آیین‌های محرم در مازندران است که قدمتش در شرق این استان به ۲۰۰ سال می‌رسد. این آئین بیشتر در روستا‌های مناطق کوهستانی و ییلاقی مازندران برگزار می‌شود، ولی جا افتاده‌ترین شیوه مجمع گذاری که در این استان شهرت دارد مربوط به روستای ' کوهستان ' از توابع شهرستان بهشهر است.
در این آیین، کدبانو‌های روستا غذا‌های مختلفی برای پذیرائی از عزاداران حسینی در روز‌های تاسوعا و عاشورا تدارک می‌بینند و غذا‌ها را داخل سینی بزرگی که مجمع نامیده می‌شود قرار می‌دهند و به حسینیه و محل عزاداری می‌برند تا از عزاداران پذیرایی کنند.
مجمع‌های حاوی غذا، ابتدا در آشپزخانه حسینیه یا مسجد جمع آوری می‌شود و پس از عزاداری و اقامه نماز ظهر، هر مجمع جلوی دو تا چهار نفر از عزاداران قرار داده می‌شود تا از خودشان پذیرائی کنند.
در برخی از روستا‌های مازندران مانند بیزکی جویبار این رسم در تمامی شب‌های ماه محرم و روز تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود.
عَلَم گَردانی
عَلَم گَردانی، یکی دیگر از آیین‌های چند صد ساله در مازندران است که با وجود قدمت زیاد، هنوز منسوخ نشده و همچنان با قوت در نقاط مختلف شهری و روستایی برگزار می‌شود. علم گردانی، روز هفتم ماه محرم برگزار می‌شود.
سنتی‌ترین شیوه علم گردانی در سال‌های اخیر در بخش یانه سر شهرستان بهشهر، چهاردانگه ساری، هزار جریب نکا و دیگر مناطق ییلاقی و کوهستانی مناطق مرکز مازندران برگزار می‌شود
در این آئین تعداد زیادی از مردان، جوانان و پیران، با راه اندازی دسته سینه زنی پشت علم به راه افتاده و معمولا پیرغلامان و مداحان اشعاری را همچون ' این علم از کیست که بی صاحب است' زمزمه می‌کنند و افراد با صدای بلند این اشعار را تکرار می‌کنند و به درب منازل می‌روند.
از جمله آیین‌های مهم در علم گردانی، قربانی کردن گوسفند توسط افرادی است که از سال گذشته برای این علم نذر کرده اند و اکنون حاجت روا شده اند و همچنین اطعام دهی و پذیرایی در منازل و همچنین هدیه کردن پول، پوشاک و حتی مواد غذائی و برنج به عَلَم است.
علم وقتی به جلوی هر منزلی می‌رسد، با دود کردن اسپند و گلپر مورد استقبال قرار می‌گیرد و برخی از خانواده‌ها با آوردن آب، تندیس سرو علم را شست و شو داده و آب آن را در اطراف منزل و داخل اتاق‌ها می‌پاشند و معتقدند که متبرک است و برکت می‌آورد و بلا‌ها را دور می‌کند.
جوشی خوانی
جوشی خوانی از جمله آیین‌های مناطق روستایی است که در شب‌های محرم و به ویژه در روز و شب تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود. عزاداران حسینی در این دو روز به صورت حلقه‌ای گرد هم می‌آیند و مداحان نیز مرثیه هائی را با لحن تند که به آن ' جوشی ' می‌گویند، می‌خوانند و بقیه سینه می‌زنند. سینه زنی هم در این آئین روش خاصی دارد، یعنی عزاداران در حالی که به سینه می‌زنند یک پای خود را جلو و پای دیگر را به عقب می‌برند و سپس پای راست را بلند کرده و همزمان با سینه زنی آن را بر زمین می‌زنند.
کَرب زَنی
کَرب زَنی یا کَرپ زَنی از جمله عزاداری اصیل و سنتی مردم مازندران است که با وجود اینکه در بسیاری از مناطق این استان پهناور، منسوخ شده است، اما هنوز در مسجد گرجی بهشهر، روستا‌های بندپی بابل و سادات شهر رامسر با قوت انجام می‌شود.
کَرب، تکه چوبی تراشیده شده است که در کف دست جای می‌گیرد و دارای سطح بیرونی صاف و در پشت آن بندی قرار دارد که به پشت دست می‌افتد و با ضرب‌های خاصی در کف دو دست به هم نواخته می‌شود و فرد کرپ زن با زدن دو تکه کرپ در دو کف دست خود، کرپ زدن را از زمین آغاز و به سمت آسمان به بالا می‌برد.
"بر سر شط فرات تشنه برانداختند، دو دست عباس را ز پیکر انداختند " و اشعار مختلف دیگر از جمله اشعار خوانده شده در این آیین کرپ زنی است.
کَرنا زَنی
کَرنا زَنی ویژه عزای امام حسین (ع) بوده و در غرب مازندران و گیلان به ویژه روستا‌های رامسر برگزار می‌شود.
امروز تعداد اندکی از روستا‌های غرب مازندران و شرق گیلان مراسم «کرنا زنی» انجام می‌دهند.
این آیین با آغاز ماه محرم شروع می‌شد و در واقع نوعی وسیله برای اعلام برپایی سینه‌زنی و نوحه‌خوانی برای گرامی داشت شهدای کربلا است و مردم با شنیدن طنین ناله «کرنا» در مجلس عزا حضور می‌یابند.
دسته‌های کرناچی مشتمل بر دو سر گروه و بین پنج تا هفت نفر کرناچی بودند و گاهی سر کرناچی که رهبری کرناچیان را بر عهده داشت آهنگی را شروع به نواختن می‌کرد و کرناچیان از وی پیروی می‌کردند یا او آهنگی را می‌نواخت و کرناچیان دیگر دم مکمل آن را می‌نواختند.
تعزیه خوانی
اجرای هنر تعزیه خوانی یکی از سنت‌های عزاداری در ترسیم و بازسازی واقعه کربلا و بیان ابعاد نهضت امام حسین (ع) است که سابقه‌ای دیرینه در استان مازندران دارد.
این آیین از دیرباز در نقاط مختلف شهری و روستایی و بیشتر در روستا‌ها انجام می‌شد و اکنون هم با حضور اهالی فرهنگ و هنر و همکاری و همراهی مسوولان با قوت، در جای جای این استان برگزار است.
یکی از ویژگی‌های آئین تعزیه خوانی این است که علاوه بر دهه اول محرم، در سایر روز‌های این ماه و دهه اول صفر هم برگزار می‌شود.
یکی از معروف‌ترین مراسم تعزیه خوانی در استان مازندران در روستای تَلاوک بخش دودانگه ساری انجام می‌شود که روز یازدهم ماه محرم، اهالی روستا با برپایی این مراسم معنوی و دادن ناهار از مهمانان زیادی پذیرایی می‌کنند.
قوم بنی اسد
عزاداری ' قوم بنی اسد ' از آئین‌های شهرستان گلوگاه و شهرستان میاندورود در شرق مازندران است که بعد از شهادت امام حسین (ع) و یارانش برپا می‌شود.
در این مراسم افراد با پوشش‌های خاص بر سر زنان و سینه زنان به خیابان‌ها و حسینه می‌آیند و با ناله و زاری می‌گویند که برای دفن شهدای کربلا آمده اند و ارادت خود را به اهل بیت (ع) و یارانشان اعلام می‌کنند.
این آئین، برگرفته از این واقعه تاریخی است که قوم بنی اسد پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانشان، خود را به صحرای کربلا رساندند و اجساد شهدا را دفن کردند.
محرم در کنار همه عزاداری‌ها و سیاه پوشیدن و اقامه عزای حسینی، فرصتی مناسب برای صیقل دادن روح و تبلیغ دین و اسلام است تا با بهره مندی از این ماه در تعظیم و بزرگداشت شعائر دینی و فلسفه قیام اباعبدالله الحسین (ع) در طول ماه‌های دیگر موفق عمل کنیم.
پلک‌کُشی
آیینی نیز در روستای کوهستانی اِساس سوادکوه برگزار می‌شود که در روز عاشورا اهالی این منطقه برای انتقام گیری از یزید، دبه‌ها و کوزه‌های آب را نشانه می‌گیرند.
این مراسم به زیدکشان معروف است که با تعزیه امام حسین (ع) پایان می‌یابد.
تکیه
تکیه در مازندران مترادف با حسینیه است. در واقع در مازندران شما چادر‌های عزاداری مرسوم در نقاط دیگر کشور را نمی‌بینید. محوطه‌های جلویی این تکیه‌ها دارای مکان‌هایی به نام «سقا نفار» است که دو طبقه دارد و عمدتا" جوانان محل در طبقه دوم آن جمع می‌شوند و در طبقه اول آن چای و شربت به عزاداران داده می‌شود. سالمندان و میانسالان هم در تکیه مستقر می‌شوند.
سَقانِفار
سَقانِفار یا سَقا تالار نمونه‌ای از معماری بومی و شاخص هویت فرهنگ و تاریخ مازندران هستند. مازندران از معدود سرزمین‌هایی است که هم در جهان اساطیری، شان و نشان ویژه‌ای دارد و هم در جهان واقعیت از نام و اعتبار برخوردار است. این بنا‌های مذهبی یادمانی آیینی و تاریخی بوده اند که در دوره قاجار تصویرگری شده اند و به عنوان یکی از اسناد معتبر در شناخت هویت قومی این سرزمین با توجه به سه مولفه مهم یعنی مذهب، اسطوره و حماسه بنیاد‌های اصلی هویت ایرانی را در این سرزمین بنا نهاده اند.
براساس یک سنت جاری، مردم سوگوار و هیئت‌های عزادار به انگیزه مصادف شدن روز هفتم محرم با مسدود شدن آب، روی اصحاب با وفای امام حسین (ع) و به یاد سقای تشنه لب کربلا، با تجمع در این اماکن متبرک و روحانی، برای رفع حاجات خود و برآورده شدن مشکلات و شفای عاجل بیماران، مراسم نذر و نیاز و توسل را به جای می‌آورند.
آنان با خیرات کردن چای، شیر، شربت و حلوا و نان‌های قندی و سوخاری میان عزاداران و قربانی کردن گوسفند در این مکان‌ها به سوگ نشسته و خاطره جانبازی‌ها و رشادت‌های سالار دشت نینوا، حضرت ابوالفضل (ع)، علمدار و حماسه سازان عاشورا را گرامی می‌دارند.
از سقانفار‌های معروف در مازندران می‌توان به سقا نفار «شیاده»، «کیجا تکیه» و «کبریاکلا» در شهرستان بابل، سقا نفار «هندوکلا»، «کمانگرکلای دشت‌سر»، «اورطشت»، «کاردگر محله»، «نوایی محله»، «شیرمحله» و «مرزنگو» در شهرستان آمل، سقانفار‌های «فولاد کلا»، «شرمه کلا»، «صلحدار کلا»، «کاریکلا» و «بایکلا»، «پائین بابل پشت» در شهرستان بابلسر، سقاتالار «زرین کلا» در فریدونکنار، سقاتالار‌های «اسیوسر» و «آهنگر کلا»، «انار مرز»، «بیزکی» در شهرستان جویبار و سقانفار «کتی‌لته» در شیرگاه اشاره کرد.
نَخل کِِشی
نخل، نوعی تابوت چوبی است که بر بالای آن حالتی قوسی و محراب مانند دارد و با پارچه‌های سبز رنگ، که رنگ نمادین ائمه (ع) است و پارچه‌های سیاه به عنوان نمادی از عزا بر آن می‌پوشانند.
آیین نخل‌گردانی روستای نوا در بخش لاریجان شهرستان آمل از آیین‌های کهنی است که هر ساله در ایام ماه محرم در روز‌های نهم و دهم صورت می‌گیرد.
این نخل که بزرگ‌ترین نخل مازندران است، هر ساله مسافت زیادی را در این روستا به همراه دسته‌های عزادار طی می‌کند.
معروف‌ترین مراسم نخل کشی در ساری برگزار می‌شود. نخل چهار پایه چوبی دارد و به ارتفاع یک و نیم متر می‌رسد که در مسجد روستای تیله بن ساری این نخل وجود دارد. مردم تیله بن همگی از سادات بوده و خود را در عزای جدشان حسین ابن علی (ع) سزوارتر می‌دانند. نظیر این نوع نخل‌ها و نخل کشی در برخی از روستا‌های استان مازندران مانند روستای اورتشت شهرستان محمودآباد و روستای نوا شهرستان آمل نیز و جود دارد.
به هر حال و با توجه به آداب و رسومی که گفته شد مردم علوی تبار استان مازندران هر ساله با فرا رسیدن ماه محرم با حضوری گسترده در مجالس عزاداری سید و سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) به عزاداری می‌پردازند و یاد و خاطره دلاورمردی‌های شهدای کربلا و رشادت‌های شیرزنان واقعه عاشورا را گرامی می‌دارند.
نویسنده: عباس قربانی
نظر شما