موزه تخصصی فرش رضوی؛ آیینه تمام نمای فرهنگ و هنر ایران

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز خراسان رضوی، آثار موزه تخصصی فرش آستان قدس رضوی، آینه تمام‌نمای فرهنگ، اصالت و هنر ایرانی است و عقاید و باورها، افسانه‌ها، اسطوره‌ها، طبیعت، جغرافیا و زیست اجتماعی مردم هر خطه از این آب و خاک در طرح و نقش‌های آنها نهفته است.

یادآور بخشی از فرهنگ و هنر این مرز و بوم در دوره‌های مختلف تاریخی برای جهانیان و روایتگر گوشه‌ای از عشق و ارادت قالی‌بافان و تولیدکنندگان فرش به انیس‌النفوس (ع) باشد؛ چراکه بسیاری از این فرش‌های بی‌بدیل، حاصل هنردست محبانی است که به یاد این امام هشتم (ع)، روز‌ها پشت دار قالی نشسته و گره به گره بافته‌اند تا نتیجه تلاش و خلاقیت‌شان در صحن و سرای رضوی ماندگار شود. 

 به مناسبت ۲۰ خردادماه؛ روز ملی فرش، پای صحبت‌های عبدالحسین ملک‌جعفریان، رئیس اداره گنجینه‌های موزه آستان قدس رضوی می‌نشینیم تا با این موزه فرش بیشتر آشنا شویم: 
 

تاریخچه موزه فرش

در موزه آستان قدس رضوی که در سال ۱۳۲۴ در مجاورت مقبره شیخ بهایی قرار داشت، علاوه‌بر سایر اشیای تاریخی، سه تخته قالی متعلق به دوره صفوی نیز در معرض نمایش قرار گرفته بود. در سال ۱۳۵۶، با ساخت و راه‌اندازی موزه رضوی، تعداد بیشتری از قالی‌های موجود در این موزه به نمایش درآمد. افزایش روزافزون نذورات و اهدای قالی به این آستان مقدس نیز موجب شد تا در سال ۱۳۷۷، گنجینه تخصصی فرش در محل ساختمان موزه قرآن و نفایس راه‌اندازی شود. در سال ۱۳۸۳، با عنایت مرحوم آیت الله واعظ طبسی؛ تولیت فقید آستان قدس رضوی، ساختمانی با فضای نمایشی بیشتر و مجهز به امکانات روز از جمله سیستم اعلام و اطفای حریق، سیستم استاندارد نور موزه‌ای و سیستم تهویه، برای نمایش فرش‌های نفیس آستان قدس رضوی ساخته و در آبان‌ماه ۱۳۹۰ افتتاح شد. در حال حاضر نیز زائران و مجاوران می‌توانند در روز‌های شنبه تا چهارشنبه از ساعت ۸ تا ۱۲:۳۰، پنج شنبه‌ها از ساعت ۸ تا ۱۱:۳۰، از آثار متنوع و نفیس این موزه تخصصی فرش واقع در صحن کوثر حرم مطهر رضوی، در مجاورت موزه رضوی، دیدن کنند. این موزه، روز‌های تعطیل بسته است.
 

چگونگی چیدمان آثار

موزه تخصصی فرش در فضایی به مساحت دو هزار و ۳۴۰ مترمربع و زیربنای شش هزار و ۶۴۷ مترمربع دارای سه طبقه فضای نمایشی و یک طبقه فضای کارگاهی است. در این میان، از آنجایی‌که ایران مهد قالی‌بافی جهان است و هر منطقه از ایران سبک خاصی در این هنر ارزشمند دارد؛ موزه فرش آستان قدس رضوی این تفاوت را در چیدمان فرش‌ها لحاظ کرده است و بر این اساس هر قسمت از موزه به یک منطقه از ایران تعلق دارد. بدین‌ترتیب طبقه منهای یک موزه فرش به نمایش قالی‌های دوره صفوی و قالی‌های بزرگ مشهد، طبقه همکف موزه به نمایش قالی‌های بافت مناطق مرکز و شرق کشور و همچنین قالی‌های پرده‌ای و طبقه اول به نمایش قالی‌های بافت مناطق غرب و شمال غرب کشور و همچنین قالیچه‌های بافت ایلات و عشایر و قالی‌های تصویری، اختصاص یافته است. 
در حال حاضر نیز ۱۰۲ تخته فرش به همراه تعدادی دست‌بافته نفیس مربوط به روانداز اسب و شتر، از دوره صفویه تا روزگار کنونی، در این موزه در معرض دید فرهنگ‌دوستان قرار گرفته است. بسیاری از آنها علاوه‌بر ارزش تاریخی و هنری، دارای ارزش‌های کاربردی نیز بوده و در گذشته به عنوان کف‌پوش، سجاده، ضریح‌پوش، پرده و... مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
 

مجموعه کم‌نظیری از قالی، قالیچه و تابلو فرش‌های نفیس با طرح و نقش‌های خیال‌انگیز در رنگ‌های گوناگون در مکانی امن و آرام به نام «موزه تخصصی فرش آستان قدس رضوی» گردآوری شده است تا یادآور بخشی از فرهنگ و هنر این مرز و بوم در دوره‌های مختلف تاریخی برای جهانیان و روایتگر گوشه‌ای از عشق و ارادت قالی‌بافان و تولیدکنندگان فرش به انیس‌النفوس (ع) باشد؛ چراکه بسیاری از این فرش‌های بی‌بدیل، حاصل هنردست محبانی است که به یاد این امام هشتم (ع)، روز‌ها پشت دار قالی نشسته و گره به گره بافته‌اند تا نتیجه تلاش و خلاقیت‌شان در صحن و سرای رضوی ماندگار شود. 

۳ اثر نفیس از دوره‌های مختلف تاریخی

از جمله نفیس‌ترین فرش‌های موزه تخصصی فرش آستان قدس رضوی می‌توان به فرشی با طرح و نقش افشان شاه عباسی که در مشهد بافته شده و طبق اسناد در اواخر قرن ۹ شمسی توسط شاه عباس صفوی برای استفاده در حرم مطهر وقف شده است، اشاره کرد. از گلابتون نقره در بافت این قالی استفاده شده است. از دیگر فرش‌های نفیس این موزه می‌توان از فرشی با طرح محرابی درختی که در شهر کرمان در اواسط قرن ۱۳ شمسی، در دوره قاجار بافته شده است، نام برد. طرح این قالی مورد توجه قرار دارد؛ چراکه متن قالی دارای درختی است که نماد درخت طوبی در بهشت است. از جمله آثار نفیس دوره معاصر این موزه نیز می‌توان به تابلو فرش معراج اشاره کرد. این اثر در سال ۱۳۷۴ شمسی توسط حسن نظامی دوست در تبریز بافته شده و در سال ۱۳۸۴ شمسی توسط محمدعلی فلسفین به موزه فرش آستان قدس رضوی اهدا شده است. ویژگی شاخص این تابلو فرش، ریز بافت بودن آن است چنان‌که با بیش از یک میلیون گره، ریزبافت‌ترین دست‌بافته بشر محسوب می‌شود.
 

چگونگی نمایش و نگهداری آثار

از بین دست‌بافته‌هایی که توسط زائران و مجاوران به آستان قدس رضوی اهدا می‌شود، آثاری به موزه فرش وارد می‌شود که طبق نظر کارشناسان از حیث نفاست دارای ارزش موزه‌ای و یا حداقل نمایشگاهی باشد. البته این مطلب به این معناست که در انتخاب آثار اهدایی، سنت‌های تاریخ بافندگی و همچنین اضمحلال یا در شرف اضمحلال بودن سنت بافت آثار مورد توجه قرار می‌گیرد. در این میان، موزه فرش آستان قدس رضوی با توجه به دارابودن مخزنی غنی، به تنوع در نمایش آثار و لزوم طی کردن دوره استراحت فرش‌ها، تأکید ویژه‌ای دارد. به همین منظور آثار در معرض نمایش به صورت منظم و طبق یک برنامه مدون، با آثار موجود در مخزن در حال جابه‌جایی است. شرایط محیطی (نور، دما و رطوبت) نیز در موزه فرش به صورت مستمر و منظم توسط کارشناسان بررسی و پایش می‌شود. اقدامات حقاظتی و مرمتی از قبیل سم‌پاشی محیطی، بازدید دوره‌ای و... نیز برای نگهداری فرش‌ها صورت می‌پذیرد.
 

اقدامات و برنامه‌های موزه 

موزه فرش آستان قدس رضوی به عنوان یک موزه تخصصی در دنیا با برقراری ارتباط با مراکز علمی و پژوهشی این چشم‌انداز را برای خود ترسیم کرده است که یک پژوهشکده مستقل برای مطالعه فرش؛ این هنر ملی ایرانی باشد، نه فقط یک انبار و مخزن برای نگهداری فرش‌های نفیس. علاوه‌بر این نگاه ویژه و مؤثر، انجام اقدامات عملی نظیر برگزاری کلاس‌های آموزشی، اجرای بافندگی قالی به صورت زنده و... در معرفی موزه فرش آستان قدس رضوی نقش چشمگیری داشته است. البته در بحث بازدید مجازی از موزه فرش نیز موزه دیجیتال آستان قدس رضوی با نمایش تور مجازی از پیشگامان این عرصه به شمار می‌آید.
در یک سال اخیر نیز در راستای ارتقای سطح کمی و کیفی این موزه، اقداماتی همچون استفاده از مجسمه‌های اسب و شتر جهت نمایش بهتر روانداز‌های موجود در موزه و افزایش جذابیت‌های بصری، برپایی دار قالی در طبقه همکف موزه فرش در جهت ترویج فرهنگ و معرفی هنر فرش‌بافی و آشنایی بازدیدکنندگان آن با چگونگی بافت قالی و همچنین رونمایی و نمایش شش تخته فرش نفیس جدید بافت کاشان مربوط به دوره قاجار، انجام شده است. 
از جمله برنامه‌هایی که امسال در دستور کار موزه فرش قرار دارد می‌توان به تغییر چیدمان طبقه اول این موزه با نمایش فرش‌هایی از مناطق غیر از ایران مثل افغانستان، ترکمنستان و همچنین رونمایی از یک تخته فرش نفیسِ بافت کرمان به مناسبت روز ملی فرش، اشاره کرد.
 

وجه تمایز موزه فرش حرم رضوی

علاوه‌بر غنای موزه فرش آستان قدس رضوی که در نوع خود جالب توجه و با اهمیت است، منشأ ورود آثار به این موزه از طریق سنت‌های نیکوی وقف، نذر و اهدا نیز موجب تفاوت اصلی این موزه تخصصی فرش با دیگر موزه‌های مطرح جهان شده است. در واقع، فرش تمام دارایی یک بافنده است که باید خرج یک سال یک خانواده‌اش را تأمین کند. به همین دلیل فرش، یک اثر با جنبه صرف ذوقی و هنری نیست که آن را با یک تابلو نقاشی و یا یک اثر حجمی مقایسه کنیم. در این بین، اهداکننده می‌خواهد آن چه را که دارد، تقدیم بارگاه حضرت دوست کند، بنابراین بهترین چیزی که در اختیار دارد، فرش است. چراکه لحظه لحظه زندگی خویش را در آن جاری می‌بیند. راز‌ها و نیازهایش را در آن تنیده است. پس فرش گنجینه اسرار اوست و این گنجینه را تقدیم قدوم زائران حضرتش می‌کند تا ارادت خود را به اتمام برساند. آری بدین گونه است که بهترین بافته‌های فرش ایران در گنجینه فرش آستان قدس رضوی گرد آمده است. بافته‌هایی که روزگاری زیر پای قدوم زائران حضرتش پهن بوده و پس از این خدمت مقدس در حالی که متبرک شده، موزه نشین شده است.