معرفی ۷ کاروانسرای ثبت شده خراسان رضوی در فهرست جهانی

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز خراسان رضوی،یعقوبعلی نظری، استاندار خراسان رضوی گفت:  ۵۴ کاروانسرا از ۲۴ استان کشور در فهرست یونسکو ثبت شده است که کاروانسرا‌های مزینان و مهر در داورزن، فخرآباد در بجستان، فخرداوود در مشهد، عباس آباد در تایباد، زعفرانیه در سبزوار و رباط شرف در سرخس این هفت کاروانسرا است.

 

 

کاروانسرای "رباط شرف" در فاصله ۱۳۶ کیلومتری شرق مشهد به سمت سرخس و در ۶ کیلومتری مشرق روستای شورلق قرار دارد. فاصله این کاروانسرا با دامنه‌های شرقی رشته کوه شورلق حدود ۴ کیلومتر است. پیرامون رباط شرف را بیابان و تپه ماهور در بر گرفته است. 

 

بررسی‌ها نشان می‌دهد راه قدیم مرو باستان به نیشابور کهن که یکی از مسیر‌های اصلی جاده ابریشم محسوب می‌شده از این محل می‌گذشته و "رباط شرف " یکی از مهم‌ترین منزلگاه‌های آن در سده‌های میانی اسلامی محسوب می‌شده است. 

 

 

 

در رباط شرف چندین کتیبه گچی و آجری باقی مانده است. برخی پژوهشگران با توجه به متن کتیبه آجری پیشانی ایوان انتهایی و سبک معماری بنا، ساخت کاروانسرا را اوایل سده ششم هـ. ق و مشخصاً سال ۵۰۸ هـ. ق می‌دانند. با توجه به این تاریخ چنین به نظر می‌رسد بانی "رباط شرف"، "شرف الدین علی قمی" ملقب به "وجیه الملک" است. وی که از سال ۴۸۱ هـ. ق به حکومت مرو منصوب شده بود در سال ۵۱۵ هـ. ق به وزارت سلطان سنجر سلجوقی رسید. کتیبه گچی داخل ایوان انتهایی نیز به"قتلغ بلکا" همسر سلطان سنجر سلجوقی و تاریخ ۵۴۹ هـ. ق اشاره دارد.

 

به نظر می‌رسد این کتیبه به هنگام مرمت کاروانسرا پس از حمله غز‌ها به خراسان ایجاد شده است. این کاروانسرا در معماری ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. رعایت دقیق و همه جانبه تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی و ساخت، بکارگیری طرح‌های آجر چینی متنوع و بدیع در نمای ایوان‌ها، طاق‌ها و طاقچه‌ها و گنبد‌ها و همچنین ایجاد نقوش زیبای گچبری در زیر ایوان‌ها و محراب نمازخانه‌ها، این کاروانسرا را در ردیف ارزشمندترین بنا‌های دوره سلجوقی در قلمرو معماری اسلامی قرار داده است.

 

 

 

 

رباط "عباس آباد" در میانه دشتی وسیع به فاصله ۲۶ کیلومتری شمال غربی شهر تایباد و بر کناره راه قدیمی این شهر به تربت جام واقع شده است.

این بنا در زمان آبادانی و رونق خود از جمله کاروانسرا‌های معتبر خراسان محسوب می‌شده که به دلیل فضا‌های متعدد و دارا بودن امکانات رفاهی از اهمیت خاصی برخوردار بوده و در سفرنامه‌ها و متون تاریخی از آن یاد شده است.

 

طرفین ورودی رباط مزین به قابچه است. وجود عنصر دفاعی بنام "سنگ انداز" در بخش فوقانی و محل تیرکش در دربالای در ورودی حاکی از امنیت این بنا است.

رباط عباس آباد مشتمل بر دو حیاط است و بر پیرامون آنها، ایوان، ایوانچه، اتاقک‌ها و آب انبار وجود دارد که آب آن از قنات و باران تأمین می‌شده است. شواهد معماری بنا نشان می‌دهد بخش مسکونی و قسمتی که برای احشام در نظر گرفته شده از یکدیگر جدا بوده است. همچنین بخش مسکونی دارای نقشه‌ای چهار ایوانی بوده و اتاقک‌های آن به اندازه‌های متفاوت ساخته شده است. رباط عباس آباد از یادگاری‌های معماری دوره صفویه در خراسان است.

 

 

 

در ۵۵ کیلومتری شهر مشهد و در مسیر قدیم مشهد به نیشابور، کاروانسرای تاریخی فخر داوود وجود دارد که در نوع و زمان خودش بی نظیر بوده است.

این کاروانسرای کوهستانی، چون سقف دار بوده، در فصل زمستان و ایام سرد امکانات خوبی داشته است و یکی از مهمترین استراحتگاه‌های کاروان‌های تجاری و زیارتی بوده و در طول زمان‌های مختلف چند بار بازسازی شده است. وجود آب انبار و مکانی برای تیرانداز‌ها از امکاناتی بوده که در این بنا دیده می‌شود. ویژگی‌های معماری عصر تیموری نیز در این بنا به چشم می‌خورد.

 

این بنا یکی از کاروانسرا‌های ارزشمند و مهم تاریخی ایران است که در گذشته در مسیر جاده ابریشم از راه نیشابور به توس قرار داشته است. کاروانسرای فخر داوود با گستردگی ۸۵۳ متر مربع از نوع کاروانسرا‌های کوهستانی و زمستانی است که به صورت سرپوشیده ساخته شده است نمای بیرونی کاروانسرا علاوه بر دیوار اصلی دارای برج‌های دیده بانی است. اقامت کاروانیان با وجود داشتن آب انبار که در مجاورت ایوان ورودی قرار داشت ممکن شده بود.

 

 

این کاروانسر در شهر مزینان قرار دارد، با توجه به اسلوب معماری و کتیبه‌های آن، بنا مربوط به دوره صفویه است و یک آب انبار بسیار زیبا در شمال آن قرار دارد. این کاروانسرا ظرفیت پذیرش ۴۰۰ مسافر دارد و به دلیل ارزش‌های تاریخی، فرهنگی و معماری در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۶۶۴ ثبت شده است.

 

 

 

رباط چهار ایوانی فخرآباد در حاشیه روستایی به همین نام واقع است این مکان با فضا‌های وسیع خود ظاهرا در زمان رونق و آبادانی مورد استفاده کاروانیانی بوده است که از این طریق قصد سفر به سوی کویر را داشته‌اند. بنای رباط متعلق به دوره قاجار است و از معماری آن شامل سردر ورودی ایوانچه‌های طرفین ورودی به عنوان توقفگاه تابستانی، شاه‌نشین، فضای اصطبل، بارانداز و صحن است تزیینات جالب توجه این رباط استفاده از آجر‌های با پخت ناقص است که با تلفیق آن با آجر‌های معمولی اشکال هندسی زیبایی در قسمت پیشانی سردر ورودی و بخش شاه‌نشین آن به وجود آمده است.

 

 

کاروانسرای زعفرانیه مربوط به دوره صفوی - دوره قاجار است و در شهرستان سبزوار، دهستان رباط، روستای زعفرانیه واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۷ آذر ۱۳۶۴ با شمارهٔ ثبت ۱۶۹۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این کاروانسرا بر روی بنای متروکه کاروانسرایی مربوط به دوره صفوی و سلجوقی احداث شده و دارای آب‌انباری در ضلع جنوب غربی می‌باشد.

 

کاروانسرا از نوع چهار ایوانی دارای حیاط مرکزی و اصطبل‌هایی در اطراف آن است. در بعضی از طاق نما‌ها تزئینات مقرنس وجود دارد. پلان دارای ریتم، تقارن و تعادل است و ساخت آن متأثر از سبک آذری و آجرکاری‌های آن متأثر از سبک رازی است.

 

 

کاروانسرای مهر در مسیر جاده ابریشم و محور سبزوار به شاهرود و ۵۰ کیلومتری غرب سبزوار قرار دارد که یکی از زیباترین کاروانسرا‌های بین راهی و متعلق به دوران قاجار است. این کاروانسرا به خاطر اهمیت و همین طور معماری خاص خود در لیست میراث فرهنگی و تاریخی ایران به ثبت رسیده است. پلان این کاروانسرا به صورت مستطیلی شکل و از نوع چهار ایوانی و به صورت حیاط مرکزی ساخته شده است و ۲۸ عدد اتاق آن در اطراف حیاط چیده شده اند.

 

قسمت‌های مختلف این کاروانسرا شامل هشتی، حیاط مرکزی، اتاق‌ها، اصطبل‌های شرقی و غربی و یک محل شاه‌نشین می‌شود. راهرویی اتاق‌های این کاروانسرا را به یکدیگر متصل می‌کند که بسیار زیبا و به صورت هشت ضلعی است و دو اتاق مستطیل شکل به طور قرینه در دو طرف آن قرار دارد. ایوان‌های این بنا در چهار طرف آن قرار دارد که ایوان‌های شرقی و غربی نسبتا بزرگتر از دو ایوان دیگر هستند و در پشت آن‌ها اتاق‌های متعدد دیده می‌شود، دارای دو اصطبل سراسری در این مکان و در زیر ایوان شمالی کاروانسرا یک آب انبار قرار دارد.

 

ایران تاکنون ۲۶ اثر تاریخی و طبیعی خود را در یونسکو ثبت کرده بود که با ثبت کاروانسرا‌های ایران شمار میراث فرهنگی جهانی ایران به ۲۷ اثر رسید.