روزی که روس‌ها ساوه را اشغال کردند

به گزارش سرویس وبگردی خبرگزاری صدا و سیما، بیست‌وششم آذر ۱۲۹۶، یعنی درست ۱۰۶ سال پیش در چنین روزی، نظامیان روسیه در جریان جنگ جهانی اول، شهر ساوه را به تصرف خود درآوردند.

 

نخستین جنگ جهانی همزمان با حکومت احمدشاه قاجار بود، زمانی که دولت مشروطه ایران ضعیف‌ترین دوران خود را می‌گذراند، با وجود اعلام بی‌طرفی دولت ایران، نیرو‌های متخاصم از جنوب و شمال وارد ایران شدند. 

با وجود آنکه ایران در زمانه سلطنت احمدشاه قاجار و صدارت میرزاحسن مستوفی الممالک بیطرفی خود را به دول متخاصم اعلام کرد، اما نیرو‌های درگیر در جنگ، این بیطرفی را عملا و چندین‌بار نقض کردند و از این رهگذر خسارات فراوانی به کشور وارد آمد. 

 

پس از شروع جنگ جهانی اول و حضور نیرو‌های روس در ایران، کمیته دفاع ملى توسط مهاجرانی که تهران را ترک کرده بودند، برای دفاع از میهن و نبرد با متفقین تشکیل شد و به این ترتیب قم تبدیل به یک مرکز سیاسى و نظامى علیه روس و انگلیس شد. این کمیته که در قم تشکیل شده بود، نخستین گام عملى براى تشکیل «دولت ملى» شد.

 

در همین ایام، قوای جنگی روسیه، شهر ساوه را تصرف کرده، به سمت قم پیشروی کردند، اعضای کمیته دفاع ملی که قوای مهاجم را پیش روی خود دیدند، به سرعت رهسپار اصفهان شدند و پس از چند روز توقف، به سمت کرمانشاه حرکت کردند. 

قوای روسیه نیز پس از تصرف ساوه، شهر‌های قم و کاشان را اشغال کردند و برای مقابله با کمیته راهی کرمانشاه شدند. 

 پس از آنکه قم با خطر هجوم قشون روس روبه‌رو شد، مرکز حکومت ابتدا به اصفهان و سرانجام به کرمانشاه انتقال یافت، در کرمانشاه این دولت ملی مورد هجوم قواى روس قرار گرفت و از هم پاشید. 

از سوی دیگر، سپاه روسیه تا دروازه‌های تهران پیشروی کرد، اما از منقرض کردن سلسله قاجار منصرف شدند. 

 

به هر تقدیر، پس از تجاوز ارتش روس به ایران در جریان جنگ جهانی اول و پیشروی تا نواحی اطراف تهران و انحلال مجلس شورای ملی، طبق هماهنگی به عمل آمده با احمدشاه قاجار، قرار بر این شد که شاه به طرف اصفهان حرکت کند و پایتخت به آن شهر منتقل شود.

 اما پس از مذاکرات بسیار با نمایندگان روس و انگلیس نظر احمدشاه تغییر کرد و به اطلاع دربار رسید که قوای روس به پایتخت حمله نخواهند کرد.

 

۷ سال پیش از شروع جنگ، یعنی در سال ۱۹۰۷، دولت‌های بریتانیا و روسیه تزاری طی قرارداد سن پترزبورگ بر سر تقسیم ایران به دو منطقهٔ نفوذ و یک منطقهٔ بی‌طرف به توافق رسیده بودند که در پی آن، نیرو‌های خود را در خاک ایران مستقر کرده‌بودند.

نیرو‌های روس در قسمت‌های شمالی ایران حضور داشتند و نیرو‌های بریتانیا در جنوب کشور، کنترل اوضاع را در اختیار داشتند. 

دولت مرکزی ایران عملاً تنها کنترل بخش‌هایی از مرکز ایران را تحت اختیار داشت.

ارتش ایران در زمان آغاز جنگ جهانی اول فاقد نیروی هوایی و دریایی بود و شمار تخمینی نیرو‌های زمینی ایران چیزی حدود ۷٬۰۰۰ نفر بود.

علاوه بر این، نیرو‌های ایران ملی و تماماً تحت امر دولت نبودند.

 قوای قزاق توسط روس‌ها تشکیل شده‌بود، ژاندارمری فرماندهان سوئدی داشت، عشایر ایران که مسلح بودند از دولت دستور نمی‌گرفتند و نیرو‌های شهربانی کم‌تعداد و کم‌تجهیزات بودند.

 

در حالی که نیرو‌های روس در خاک ایران حدود ۱۰٬۰۰۰ نفر بود که نیمی از آن‌ها در شهر‌های تبریز، ارومیه و اردبیل مستقر بودند.

بدین ترتیب ایران در این زمان هم از لحاظ سیاسی در وضعیت نامناسبی بود و هم توان نظامی دفاع از خاک خود در برابر نیرو‌های خارجی را نداشت.

 

با وقوع انقلاب ۱۹۱۷ در روسیه و تشکیل شوروی، از بیشترین حد پیشروی خود در ایران در فوریه ۱۹۱۷ دچار آشفتگی شد و نیروهایش تا ماه اکتبر به پراکندگی کشیده‌شدند.

 روسیه با امضای پیمان برست-لیتوفسک با آلمان (مارس ۱۹۱۸) متعهد شد نیروهایش را از ایران خارج کند و تا پایان بهار ۱۹۱۸ ایران را ترک کرد. بریتانیا نیروهایش را تا ۳ سال بعد و کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹ (۱۹۲۱) در ایران نگه‌داشت.

منابع: روزنامه تعادل، ویکی پدیا