علامه محمدباقرمجلسی دانشمندی که احادیث تشیع را به زبان فارسی ترجمه کرد

علامه مجلسی در سال ۱۱۱۰ ق، در اصفهان چشم از جهان فرو بست. او به «مجلسی دوم» و پدر بزرگوارش به «مجلسی اول» مشهور است و هر دو در شمار دانشمندان بزرگ شیعه می‏ باشند.۳۰ مرداد ماه به نام روز بزرگداشت علامه مجلسی نام گذاری شده است.

از بزرگترین عالمان شیعه قرن یازدهم است که در مدت دو قرن و اندی که حاکمان صفوی بر ایران حکومت می‌کردند، دانشمندان بزرگ و بسیاری در این سرزمین پدید آمدند، کتاب‌های پرارجی نوشتند و اسلام را به جهانیان شناساندند.

در این میان، شاید گزاف نباشد اگر بگوییم در میان انبوه این ستارگان فروزان و رادمردان علم و فضیلت، هیچ کدام نام و شهرت علامه محمد باقر مجلسی رحمه الله را نیافتند.

علامه مجلسی با بیان و قلم به میان اجتماع عصر خود رفت و با آن‌ها سخن گفت. درد ایشان را شناخت و به درمان آن پرداخت. او در بهترین زمان به جمع و حفظ آثار اهل بیت و نشر و پخش آن در میان عامه مردم اهتمام ورزید و تمام اوقات خود را بر سر این کار گذاشت. 

در این نوشته، به بررسی شخصیت والای آن دانشمند فرزانه می‌پردازیم و از برکات آن مرد بزرگ جرعه نوشی می‌کنیم.

 

بی گمان خاندان مجلسی، بزرگ‌ترین و درخشان‌ترین خاندان علمی و دینی شیعه امامیه در طول چهارده قرن تاریخ اسلام است. از میان این خانواده شگفت، ده‌ها مجتهد، فقیه و مرجع عالی قدر تقلید و نویسنده علوم دینی پدید آمده و به گسترش و توسعه دین و فرهنگ اسلامی همت گماشته است. اهمیت و افتخار این خاندان بزرگ علمی و دینی، تنها به این نیست که دارای علم و مروج دین بوده اند؛ بلکه بیشتر به آن است که رواج مذهب شیعه در ایران، به وسیله این خاندان بوده است. برای مثال، جد مادری مجلسی یعنی کمال الدین درویش محمد عاملی اصفهانی، نخستین کسی است که احادیث اهل بیت را در ایران نشر داد. 

پدر علامه مجلسی، نخستین دانشمندِ فقیهی است که احادیث را به فارسی و عربی تصنیف کرد و خود علامه محمدباقر مجلسی، نخستین مرجع تقلیدی است که عموم مردم ایران از راه کتاب‌های فارسی او، با اهل بیت و سخنان گران قدر ایشان آشنا شدند.

 

ملا محمدتقی مجلسی اصفهانی، مشهور به مجلسی اول، پدر علامه محمد باقر مجلسی، از بزرگان علمای شیعه و مفاخر دانشمندان اواسط عصر صفوی است. او از شاگردان بزرگ شیخ بهایی رحمه الله بود و در علوم اسلامی، از سرآمدان روزگار خود به شمار می‌رفت، به طوری که علامه محمد باقر مجلسی، درس و بحث را از چهارسالگی نزد او آغاز کرد و بیشترین استفاده علمی را از او بُرد. شیخ حر عاملی در کتاب امل الآمِل، از او با عنوان فاضل، عالم، محقق، متبحر، زاهد، عابد، ثقه، متکلم و فقیه یاد می‌کند. بعضی از آثار او عبارت است از: شرح صحیفه سجادیه، حدیقة المتقین و شرح منْ لایحضره الفقیه. ملا محمد تقی مجلسی در ۱۰۰۳ یا ۱۰۰۴ هجری قمری در اصفهان به دنیا آمد و در سال ۱۰۷۰ دیده از جهان فروبست.

 

 

در سال ۱۰۳۷ هجری قمری، در پایتخت صفویان، اصفهان، کودکی چشم به جهان گشود که او را «محمدباقر» نامیدند. پدرش محمدتقی مجلسی، مشهور به مجلسی اول، از عالمان بزرگ عهد صفوی بود و مادرش دختر صدرالدین محمد عاشوری، از پرورش یافتگان خاندان علم و فضیلت بود.

 جالب این جاست که با محاسبه حروف ابجد، ۱۰۳۷ با جمله «جامع کتاب بحارالانوار» مشهورترین کتاب علامه مجلسی برابر می‌شود. 

علامه محمدباقر مجلسی که سومین پسر مجلسی اول است، در عصر مرجعیت میرداماد، فقیه و فیلسوف نامی دوران شاه عباس به دنیا آمد و با توجه به اقتدار دولت ایران، در آرامش و امنیت شهر اصفهان به سن رشد رسید.

 

در تاریخ نوشته اند که: ملا محمدتقی مجلسی، پدر علامه مجلسی گفته بود: در شبی از شب ها، پس از فراغ از تهجّد و عبادت به درگاه قادر متعال، خود را به حالتی دیدم که هر چه از درگاه خداوندگاری درخواست کنم، اجابت خواهد شد. در آن حال در این فکر بودم که چه حاجتی از امور دنیوی و اخروی از درگاه حق تعالی بخواهم، که ناگاه آواز گریه و زاری محمد باقر را که کودکی شیرخواره بود شنیدم. پس بی درنگ گفتم: پروردگارا! به حق محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله، این کودک را مروج دین و ناشر احکام پیامبر بزرگت صلی الله علیه و آله قرارده و او را به توفیقاتی بی پایان موفق گردان.

 

مرحوم علامه محمد باقر مجلسی، درس و بحث را از چهارسالگی آغاز کرد. نبوغ سرشار و شگفت او به حدی بود که در چهارده سالگی، از فیلسوف بزرگ اسلام مرحوم ملاصدرا اجازه روایت گرفت. علامه مجلسی که به دانستن عشق می‌ورزید، در اندک زمانی در علوم گوناگون حوزه درسی آن زمان، مثل صرف و نحو، معانی و بیان، لغت و ریاضی، تاریخ و فلسفه، حدیث و رجال، درایه و اصول، و نیز فقه و کلام به درجه استادی رسید و در بعضی از این دانش ها، کتاب‌های سودمندی به رشته تحریردرآورد.

 

علامه محمد باقر مجلسی رحمه الله، خود در مقدمه جلد اول بحارالانوار، در مورد تحصیلاتش نوشته است: من در ابتدای جوانی، در تحصیل انواع مختلف علوم مشتاق بودم و از هر علمی بهره کافی بردم. پس آن گاه نیک اندیشیدم و به این نتیجه رسیدم که اگر این علوم از سرچشمه صافی وحی گرفته نشود، سودی نخواهد داشت و حکمت اگر از بزرگ دین اخذ نشود، نمی‌تواند موجب رستگاری گردد. پس دریافتم که تمام علوم، در قرآن کریم و اخبار اهل بیت رسالت است و به علومی توجه کردم که به سود آخرتم می‌باشد و تمام همت خود را صرف بحث و تحقیق در اخبار ائمه معصوم علیهم السلام کردم.

 

بدون تردید استاد، نقش بسیار زیادی در پرورش و شکوفایی استعداد‌های شاگردان خود دارد و هر چه مقام علمی استاد بالاتر بوده از نظر کمالات نفسانی و ارزش‌های اخلاقی کامل‌تر باشد، امکان پیشرفت علمی و عملی شاگردان او هم بیشتر می‌شود. 

علامه محمدباقر مجلسی رحمه الله در دوران تحصیل و علم آموزی نزد استادان علوم نقلی و عقلی عصر خود، بسیار کوشا و آماده فراگیری بود. برخی از استادان او عبارت اند از: پدرش ملاّمحمدتقی مجلسی، ملاّمحسن فیض کاشانی، ملاّمحمد صالح مازندرانی، سید علیخان شیرازی، آقا حسین محقق خوانساری، شیخ علی جبل عاملی نواده شهید ثانی و میرمحمد مؤمن استرآبادی.

 

مرحوم ملاّ محمد تقی مجلسی، پدر علامه محمد باقر مجلسی رحمه الله در بخشی از اجازه نامه طولانی اش به فرزند، برای او نوشته است: «پس از ثنا و درود، باید دانست فرزند عزیزم محمدباقر که خداوند تأییدات او را پایدار بدارد و برای رسیدن به بالاترین راه‌های یقین در دین و رهروی راه‌های پرهیزکاران توفیق دهد، از کسانی است که با تمام وجود، خود را آماده ساخته تا به مقامات عالی برسد و بیداری روز‌ها را با شب زنده داری هماهنگ سازد. او بیشتر علوم نقلی و عقلی، به ویژه اخبار نبوی و احادیث مصطفوی را نزد من خوانده و معانی آن‌ها را با کامل‌ترین تحقیق و تدقیق، بررسی کرده است».

 

دوران طولانی پنجاه ساله که علامه مجلسی در اصفهان، با تدریس و تألیف و تصنیف و امامت جمعه پرشکوه خود و نفوذ و اقتدار منصب عالی شیخ الاسلامی پشت سر نهاد، و نیز توجه خاصی که به دانش آموزی شاگردان داشت، همه و همه باعث شد تا علامه مجلسی، به عنوان مشهورترین استاد حوزه علمی اصفهان، در حدود چهل سال آخر سده یازدهم و ده سال اول سده دوازدهم هجری، زبانزد خاص و عام شود.

 این شهرت به حدی بود که دانش پژوهان و حتی گاه استادان نامی اصفهان و دیگر شهر‌های ایران، عراق، هند وسواحل خلیج فارس، برای دیدار علامه و شرکت در حوزه درسش به اصفهان می‌آمدند.

 

در دوران پرشکوه صفوی، دانشمندان بسیاری در شهر اصفهان زندگی می‌کردند و مجلس درس و بحث داشتند؛ ولی در این میان، مجلس درس علامه محمدباقر مجلسی رحمه الله چیز دیگری بود.

 بیان فصیح و نافذ، و نیز احاطه شگفت او بر احادیث و رجال، علامه را از هم عصرانش ممتاز می‌گرداند. علامه مجلسی رحمه الله، هیبت را با ظرافت و لطافت طبع یکجا داشت. او مردمداری، مهربانی، صلابت و اصرار در اجرای حدود الهی را با هم جمع کرده بود. مجلس درسش از نظر کمیت و کیفیت کم نظیر بود. این ویژگی ها، محفل درس و حوزه علمی او را زبانزد همگان ساخته و بزرگان را به اعتراف واداشته بود.

 

مرحوم علامه محمدباقر مجلسی که در مدرسه ملاّعبداللّه به اقامه نماز و تدریس اشتغال داشت، پس از رحلت پدر بزرگوارش در مسجد جامع اصفهان به اقامه نماز و درس دادن مشغول شد. در پای درس با برکت او، بیش از هزار طلبه می‌نشستند و دل‌های خود را از نور علم و معرفت جلا می‌دادند. شخصیت‌های ذیل، برخی از شاگردان فرهیخته علامه هستند که از مکتبش توشه برچیده و از او اجازه نقل روایت گرفته اند: سید نعمت اللّه جزایری، میرمحمدصالح خاتون آبادی، ملا رفیع گیلانی معروف به ملا رفیعا، حاج محمد اردبیلی نویسنده جامع الروات، میر ابوطالب میرفندرسکی نوه فیلسوف بزرگ میرفندرسکی اصفهانی، شیخ زین العابدین بن حر عاملی برادر شیخ حر عاملی و ملا زین العابدین مجلسی برادر زاده علامه.

 

 

از صدر اسلام تا کنون، صد‌ها دانشمند والامقام به نوشتن پرداخته اند و کتاب‌های پرارجی به رشته تحریر درآورده اند که در واقع، سرمایه اصلی مکتب اسلام به شمار می‌آید. در این میان، آثار بعضی جاودانه شده و، چون ستاره‌ای تابناک در آسمان دانش و دین می‌درخشد. یکی از مهم‌ترین قلم به دستان این حوزه، علامه محمدباقر مجلسی رحمه الله است که با آثار گران قدر خویش، عرب زبانان و فارسی زبانان را به سر منزل مقصود رهنمون شده و ایشان را با زلال وحی و کلام اهل بیت آشنا می‌سازد.

 

علامه محمدباقرمجلسی رحمه الله، انسان پرکاری بود و نوشته‌های فراوانی از خود به یادگار گذاشت. فقط کتاب کم نظیر بحارالانوار ایشان، بالغ بر یکصد و ده جلد شده است. بعضی از شاگردان علامه، تعداد سطر‌های کتاب‌های او را شمرده اند که حدود یک میلیون و چهارصد و دو هزار سطر می‌شود؛ یعنی روزی حدود ۵۳ سطر. محقق ارجمند جناب آقای علی دوانی در کتاب علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، ۱۶۰ کتاب از کتاب‌های علامه را نام برده و توضیح می‌دهد و در پایان می‌افزاید: «اگر نوشته‌های علامه را به قطع وزیری چاپ کنند و هر جلد چهارصد صفحه داشته باشد، مجموع مصنفات فارسی و عربی مجلسی، حدود سیصد جلد کتاب می‌شود».

 

مرحوم علامه محمد باقر مجلسی، ۸۶ کتاب و رساله به زبان فارسی و روان نوشته که از دیر زمان تا کنون، مورد استفاده عموم فارسی زبانان ایران، افغانستان، پاکستان و تاجیکستان بوده است. برخی از کتاب‌های فارسی علامه بدین قرار است: زاد المعاد در اعمال ماه‌ها و زیارات، حیات القلوب در تاریخ عصر نبوی و ائمه اطهار، عین الحیات شرح وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله به جناب ابوذر غفاری، جلاء العیون در تاریخ چهارده معصوم، ربیع الاسابیع در اعمال روز‌ها و شب‌های هفته، صراط النجاه در شرح گناهان کبیره و صغیره، مفاتیح الغیب در فضیلت و اوقات استخاره، آداب الصلاة مشتمل بر آداب نماز شب، و حلیة المتقین در آداب زندگی فردی و اجتماعی.

 

از اوایل عهد صفوی، فارسی نویسی و ترجمه کتب دینی در بین علمای دین آغاز شد و در این بین، مجلسی اول و پسر بزرگوارش علامه محمد باقر مجلسی، در این راه زحمات فراوانی کشیدند و کتاب‌های بسیاری به فارسی نوشتند. نثر فارسی علامه مجلسی بسیار ساده و به دور از تکلّف، به اصطلاح، همه کس پسند است. او به همان گونه که سخن می‌گفته، می‌نوشته و هر سخنی که از دل برمی خاسته، بر صفحه کاغذ می‌نوشته است. سر تأثیر سخن وی در خوانندگان نیز همین سادگی و پیراستگی بوده است. آثار فارسی علامه، به سود دین و دنیای مردم بود و زمینه هدایت مردم را فراهم می‌ساخت. از این رو، کمتر خانه‌ای از شیعیان بود که از کتاب‌های وی در آن یافت نمی‌شد و مورد بهره برداری قرار نمی‌گرفت.

 

تحقیقات به عمل آمده نشان می‌دهد که مرحوم علامه محمد باقر مجلسی، افزون بر کتاب‌های بسیاری که به زبان فارسی نوشته، حدود هفتاد جلد کتاب و رساله هم به زبان عربی دارد. در این جا برخی از آن‌ها را معرفی می‌کنیم: بحارالانوار مشهورترین و مفصل‌ترین کتاب علامه مجلسی رحمه الله، مرآت العقول فی شرح اخبار آل الرسول علیهم السلام که شرح اصول، فروع و روضه کافی است و در دوازده جلد چاپ شده است، الاَذانیه رساله‌ای در مورد اذان، شرح دعای سمات، شرح دعای صباح، صلاة الجمعه در مورد وجوب عینی نماز جمعه در عصر غیبت و رساله اعتقادات معروف به اعتقادات مجلسی که یک شبه آن را نوشت.

 

مشهورترین کتاب علامه محمد باقر مجلسی رحمه الله، بحارالانوار الجامعة لِدُرَر اخبار الائمة الاطهار، یعنی دریا‌های نور آکنده از گوهر‌های احادیث امامان پاک است. کتاب بحارالانوار در ۲۵ جلد به دست علامه نوشته شد و در چاپ‌های امروزی و با حروف چینی، به یکصد و ده جلد وزیری رسید و به گفته محدث نوری، شامل هفتصد هزار سطر است. این کتاب، مهم‌ترین اثر علامه مجلسی است و اساسا شهرت او در جهان اسلام، مرهون همین اثر گران قدر است و آن چنان نام او با نام این کتاب در آمیخته که هر گاه یکی از این دو مطرح می‌شود، دیگری هم به ذهن انسان خطور می‌کند.

 

 

در زمان‌های گذشته، امکان چاپ نامحدود کتاب‌ها وجود نداشت و از این رو افراد خاصی، به نسخه برداری از روی کتاب‌های گذشتگان می‌پرداختند. در عصر علامه محمد باقر مجلسی رحمه الله، آن بزرگوار می‌دید که به جز کتب اربعه شیعه و نیز نهج البلاغه امام علی علیه السلام، باقی کتاب‌های علما در حال از بین رفتن است. به همین دلیل از اوان جوانی، در فکر تدوین دایرة المعارفی بزرگ و سترگ بود که تمامی احادیث معصومان علیهم السلام را در برگیرد. از این رو به جمع آوری کتاب‌های مختلف پرداخت و آن‌ها را با وارد ساختن در بحارالانوار خود، از خطر نابودی نجات داد.

 

 

استاد محمد باقر بهبودی، مصحح بحارالانواردر مورد ارزش علمی این کتاب می‌گوید: «کتاب بحارالانوار، به منظور جمع آوری نوشته‌های شیعه و حفظ کلام اهل بیت از دستبرد حوادث و فتنه‌های تاریخ تألیف شده است. این کتاب، همه مسایل مذهبی را طی عناوین و فصول مناسب مطرح کرده و شبیه دایرة المعارفی است که استفاده از آن و رسیدن به موضوع مورد حاجت، مشکلی ایجاد نمی‌کند. اگر کسی بخواهد در مذهب شیعه یا یک رشته از مسایل دینی و مذهبی آن تحقیق کند، از کتاب بحارالانوار بی نیاز نخواهد بود».

 

حضرت امام خمینی رحمه الله در مورد بحارالانوار نوشته است: «کتاب بحارالانوار که تألیف عالم بزرگوار و محدث عالی مقدار محمد باقر مجلسی است، مجموعه‌ای است از قریب چهارصد کتاب و رساله که در حقیقت یک کتاب خانه کوچکی است که با یک اسم نام برده می‌شود. صاحب این کتاب، چون دیده کتاب‌های بسیاری از احادیث است که به واسطه کوچکی و گذشتن زمان‌ها از دست می‌رود، تمام آن کتاب‌ها را بدون آن که التزام به صحت همه آن‌ها داشته باشد، در یک مجموعه به اسم بحارالانوار فراهم کرده است. در حقیقت بحار، خزانه همه اخباری است که به پیشوایان اسلام نسبت داده شده، چه درست باشد یا نادرست».

 

علامه محمد باقر مجلسی رحمه الله خود در مقدمه کتاب بحارالانوار، درباره آن توضیح می‌دهد: «در آغاز کار، به مطالعه کتاب‌های معروف پرداختم و بعد از آن به کتاب‌های دیگری که در طی اعصار گذشته به علل مختلف متروک و مهجور مانده بود، رو آوردم. هر جا نسخه حدیثی بود، سراغ گرفتم و به هر قیمتی که ممکن شد، بهره برداری کردم. شرق و غرب را جویا شدم تا نسخه‌های بسیار گردآوری نمودم... و از خدا یاری طلبیدم و به کتاب بحارالانوار پرداختم. دراین کتاب پربار، قریب سه هزار باب طی ۴۸ کتاب علمی خواهید یافت که شامل هزاران حدیث است. شما در این کتاب برای نخستین بار با نام برخی از کتاب‌ها آشنا می‌شوید که سابقه علمی ندارد و طرح آن کاملاً تازه است».

 

 

عالم فرزانه و یگانه دهر، علامه محمد باقر مجلسی رحمه الله سرانجام پس از عمری پربرکت و نوشتن ده‌ها کتاب و رساله ارزشمند و تدریس علوم و فنون گوناگون، در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان سال ۱۱۱۰ هجری قمری، در شهر خود اصفهان درگذشت و به جهان باقی شتافت. پیکر پاکش را در کنار مسجد جامع و جنب پدر علامه اش ملاّمحمدتقی مجلسی رحمه الله به خاک سپردند. به همین مناسبت، شهر اصفهان یک هفته به سوگ نشست و مجالس عزاداری او مدت‌ها ادامه داشت.

 

 

منبع: حوزه نت،ویکی پدیا،پارس ناز