سوگواره عاشورایی خراسان رضوی

به گزارش سرویس وبگردی خبرگزاری صدا و سیما ، مردمان این خطه در مناطق دور و نزدیک، شهر و روستا، اعم از زن و مرد تا پیر و جوان، با برگزاری این آیین‌ها و مراسم، نسل به نسل آتش عشق به حسین (ع) و مکتب عاشورا را در دل خود روشن نگه داشته اند و با برپایی مراسم خاص و بومی، در حقیقت ارادت و عشق زاید الوصف خود را به اهل بیت پیامبر (ص)، امام حسین (ع) و یاران باوفایش به نمایش می‌گذارند.

نوحه و مرثیه خوانی، سینه و زنجیرزنی، برپایی مجالس در تکایا، حسینیه‌ها، خانه‌ها و مساجد، تشکیل هیات‌های عزاداری در ایام محرم، توزیع نذر، احسان، صدقه و اطعام مردم، سقایی کردن، دادن چای، آب و شربت به مردم، ساخت حسینیه و تکیه، سلام دادن به لب تشنه امام حسین (ع) هنگام نوشیدن آب، پوشیدن لباس سیاه، سیاهپوش کردن اماکن، گذرگاه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها، راه انداختن دسته‌های عزاداری، برپایی مراسم شام غریبان، برگزاری مجالس مقتل خوانی، تعزیه خوانی و زیارت عاشورا، بخش‌هایی از مراسم عزاداری در این خطه تاریخی است. از میان انبوه آیین‌ها و مراسم سنتی، بومی و محلی عزاداری در استان خراسان رضوی تا کنون بیش از ۳۸ آیین در قالب میراث معنوی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که هر سال با برگزاری پرقوت، نام و نشان خود را به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی حفظ می‌کنند.

در مشهدالرضا (ع)، شهر خورشید، در سوگ سالار شهیدان و اهل بیت (ع) همه عزاداری‌ها و سوگواری‌ها به حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) ختم می‌شود. دیدن شمار بسیاری از هیات‌های عزادار حسینی که به شیوه‌های مختلف زنجیرزنی، سینه زنی و علم گردانی در خیابان‌های منتهی به حرم مطهر رضوی در حرکت هستند، در روز‌های تاسوعا و عاشورای حسینی دیدنی است که دل هر بیننده‌ای را با این عزاداری‌ها همراه می‌کند. در هر یک از شهرستان‌های خراسان رضوی نیز آیین‌ها و مراسم مشابه و البته خاص و ویژه همان مناطق برگزار می‌شود که قابلیت ثبت در فهرست آثار ملی را دارد؛ اگرچه ده‌ها مورد از این آیین‌ها ثبت ملی شده است، اما همچنان هستند آیین‌هایی که خود در کنار مضجع شریف رضوی به جاذبه‌ای برای زائران بدل شده‌اند و عاشقان و طرفداران خاص خود را دارند. حرم حضرت رضا (ع) در مشهد محور همه عزاداری‌ها و محل گردهمایی عاشقان حسینی و زائران شهر خورشید است. در ایام دهه اول محرم و به خصوص در روز‌های تاسوعا و عاشورای حسینی (ع) مراسم به یادماندنی و ارزشمندی در نمایان کردن عشق به حسین (ع) و خاندان اهل بیت (ع) برگزار می‌شود.

آیین‌های تاریخی و ماندگار عزاداری خراسان رضوی

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفته حدود ۳۸ آیین عزاداری عاشورایی این استان تا کنون در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. سیدجواد موسوی با بیان اینکه تعزیه‌‎خوانی یا آنچه بیشتر در خراسان متداول است، شبیه خوانی، از مهم‎ترین اجزای عزاداری سنتی عاشورایی و بخش قابل توجهی از مناطق خراسان است، ادامه داد: با وجود همه تغییرات اجتماعی و فرهنگی در بسیاری از نقاط استان این پیوند هنوز به صورت معناداری حفظ شده است. موسوی اظهار کرد: گستره خراسان رضوی با توجه به ماهیت مذهبی و دینی آن به ویژه وجود مضجع متبرک حضرت رضا (ع) که سالیانه پذیرای میلیون‌ها زائر داخلی و خارجی است، یکی از کانون‌های برگزاری مراسم و آیین‌های عاشورایی در کشور است که با وجود ۳۴ شهرستان در این استان، موجب تعدد و گوناگونی این مراسم شده است. وی بیان کرد: تنوع و تعدد آیین‌های عزاداری در خراسان رضوی، نشان از اوج ارادت و عشق مردم این خطه به سید و سالار شهیدان دارد و نمایی از تلاش‌های اجداد ما برای زنده نگهداشتن مکتب امام حسین (ع) است.



نخل گردانی آیین عزای کهن عاشقان گنابادی

آیین نخل گردانی نوقاب و مراسم نخل گردانی ریاب، مراسم شبیه گردانی و شبیه خوانی نوقاب، آیین نخل برداری و نخل گردانی روستای رهن، شبیه خوانی و شبیه گردانی روستای سنو، نخل گردانی قصبه و مراسم حسن و حسین بیدخت در گناباد از جمله مراسم آیینی تعزیه خوانی ایام محرم و صفر در این شهرستان جنوبی خراسان رضوی است که همگی در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده اند.

آیین نخل گردانی در ۲ بخش اجرا می‌شود که بخش اول آن شامل نخل آرایی، نخل‌بندی یا همان آماده سازی و به اصطلاح آرایش نخل است. مرحله دوم این آیین هم نخل‌گردانی است که در این مرحله با مهار و طناب‌های مویی، تمام چوب‌های نخل با مهارت خاصی توسط "نخل بند" به یکدیگر متصل شده و پس از آن بزرگان و خبرگان به تزیین و آماده سازی آن می‌پردازند.

برای به حرکت درآوردن نخل، چند نفر به عنوان راهنما و به اصطلاح محلی "مهارکش" در ۲ طرف نخل از طریق ریسمان‌ها و با اصوات و اشاراتی خاص کل گروه را هدایت می‌کنند که نخل را به چپ یا راست چرخانده، بالا و پایین برده و یا در مسیر مستقیم حرکت دهند. شیوه نخل‌گردانی مهارت‌هایی را می‌طلبد که برای آن تمام افراد از قبل آموزش دیده‌اند چرا که کوچکترین اشتباه و ناهماهنگی با گروه، گاه ممکن است به قیمت جان فرد تمام شود با این حال تمام افراد با اعتقاد و اشتیاقی خاص و با پای برهنه، نخل‌گردانی کرده و این گونه ارادت خود را به حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) ابراز می‌دارند.



نخل‌بندان سنتی ۱۴۰ ساله در بجستان

این آیین معنوی هر سال در شب هفتم محرم در بجستان برگزار می‌شود. آیین نخل بندان و نخل گردانی بجستان در سال ۱۳۹۱ در فهرست آثار معنوی ایران ثبت شده است. پارچه مصرفی در نخل حسینیه بجستان ۲۰۰ کیلوگرم شامل حدود ۵۰۰ قواره پارچه است و وزن این نخل بعد از بستن پارچه‌ها به ۵۰۰ کیلوگرم می‌رسد. نخل حسینیه حاج خداداد، همه ساله در شب هفتم محرم بسته شده و روز ۱۱ محرم باز می‌شود. اولین نخل بجستان در سال ۱۳۱۷ هجری قمری بسته شد که ۱۲۳ سال از آغاز این سنت در بجستان می‌گذرد. 

صد‌ها قاب سوگواره عاشورایی در خراسان رضوی

حسینیه قناد‌ها و مراسم چادرپوشان سبزوار

آیین چادرپوشان حسینیه قنادها، همزمان با آخرین جمعه ماه ذی الحجه به نشانه خیمه گاه حضرت اباعبدالله الحسین (ع) در سبزوار برگزار می‌شود. این آیین که قدمتی بیش از ۸۰ سال دارد هر سال به نشانه برپایی خیمه‌گاه حضرت امام حسین (ع) توسط اعضای هیات امنای مساجد و مردم سبزوار با دود کردن اسپند، چاووشی خوانی و قربانی کردن گوسفند در حسینیه قناد‌های این شهر برگزار می‌گردد. در این آیین پس از برپایی چادر و خیمه از حیاط حسینیه به عنوان تکیه استفاده می‌شود و تا یازدهم محرم آیین عزاداری و تعزیه در این مکان برگزار می‌شود. چادر مزبور مزین به هنر خوشنویسی و منقوش با مضامین کربلایی، نقوش بته جقه، شیر با شمشیری در دست و متاثر از پرچم دوران صفویه است که به اشعاری با مضامین مرثیه واقعه کربلا به ویژه ترجیع بند مشهور محتشم کاشانی تزیین شده است. این چادر به سفارش یزدی‌های مقیم سبزوار و به همت هنرمندان اصفهان حدود یک قرن پیش برای نصب در محوطه حسینیه قناد‌ها تهیه شده است.
این آیین به صورت خودجوش توسط مردم برگزار می‌شود که بیانگر عشق و علاقه آنان به سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و نشانه همدلی و اتحاد مردم است. قدمت حسینیه قناد‌های سبزوار به اواخر دوره قاجار می‌رسد که در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. مراسم چادرپوشان این حسینیه نیز سال ۱۳۹۵ در ردیف آثار ملی قرار گرفته است.



سنگ‌زنی صدخرو، آیینی عاشورایی در شهرستان داورزن

آیین سنگ زنی روستای "صدخرو" شهرستان داورزن در اواخر سال ۹۱ به عنوان آیین سنگ زنی صدخرو با گستره فرهنگی استانی به شماره ۸۲۵ ثبت شده است.

نمونه‌های مشابهی از این آیین در اقصی نقاط ایران از جمله سمنان، کاشان، اصفهان و کرمان اجرا می‌شود، اما آیین سنگ زنی صدخرو شهرستان داورزن با مراسم شهر‌های یاد شده تفاوت بسیار دارد. این آیین از شب اول محرم در مساجد روستا بعد از اقامه نماز مغرب و اطعام عزاداران برگزار می‌شود. در ابتدای این مراسم، اشعاری در بحر طویل و در وصف حضرت امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل العباس (ع) به صورت سه ضرب و سپس چهار ضرب خوانده می‌شود. شور این مراسم با صدای یاعلی (ع) به اوج خود رسیده و با ذکر صلوات به اتمام می‌رسد. وجود ۲ قطعه سنگ یا چوب در دست هر یک از عزاداران از ملزومات برگزاری این مراسم است و امروزه از چوب خراطی شده استفاده می‌شود که عزاداران این چوب‌ها را بالای سر خود به هم می‌کوبند.  علاوه بر اهالی این روستا، افراد دیگری در قالب گردشگر از سایر نقاط ایران نیز برای دیدن یا شرکت در این مراسم حضور می‌یابند و حداقل عزاداران شرکت کننده در این مراسم بیش از ۱۰ هزار نفر است که تمام آن‌ها توسط اهالی صدخرو اطعام می‌شوند.