ضرورت سازگاری و تاب آوری در برابر تغییرات اقلیمی

احد وظیفه رئیس مرکز اقلیم و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در مصاحبه اختصاصی با خبرنگار خبرگزاری صداوسیما تغییر اقلیم را فرایندی خزنده دانست که از چند دهه گذشته شروع شده که مهم‌ترین شاخصه‌های آن تغییر دما و بارندگی است.
وی می‌گوید: وقتی اتمسفر جو زمین گرم شود به نوعی سامانه‌های جوی را تحت تاثیر قرار می‌دهد و الگو‌های جوی هر منطقه‌ای دچار تغیراتی می‌شود و مهم‌ترین عامل گرمایش هم گاز‌های گلخانه‌ای است.
آقای وظیفه می‌افزاید: از زمانی که بشر در کره زمین برای توسعه صنعت‏، مصرف سوخت‌های فسیلی را افزایش داد به تدریج دی اکسیدکربن جو به طور بی سابقه‌ای افزایش یافت و با ایجاد گرما تغییرات شگرفی در الگو‌های جوی ایجاد شد و زندگی هم تحت تاثیر قرار گرفت.
رئیس مرکز اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی می‌گوید: مهم‌ترین کاری که می‌توانیم انجام دهیم، سازگاری با این تغییرات است یعنی به نوعی برنامه ریزی کنیم که سرمایه، اقتصاد و بهداشت ما آسیب کمتری ببیند. مثلا در بخش کشاورزی با تغییر الگوی کشت با ایجاد روش‌های نوین کشاورزی به ویژه کشت گلخانه‌ای که از آب کمتری مصرف می‌شود، محصول با ارزش‌تر و بیشتری تولید کنیم. به عنوان مثال در مناطق مرکزی کشور که آب از توان تبخیر و تعریق بسیار زیادی برخوردار است، به جای کشاورزی به شکل سنتی از روش گلخانه‌ای استفاده کنیم تا مجبور نشویم از آب‌های زیرزمینی مصرف کنیم.
وی می‌افزاید: اگرچه بارش در فلات مرکزی حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلی متر است، ولی توان تبخیر بیش از سه هزار میلی متر در سال است بنابراین بهتر است کشاورزی در این مناطق به شکل سنتی نباشد چرا که در دراز با مصرف آب‌های زیرزمینی عارضه فرونشست زمین رخ می‌دهد.

استحصال بی رویه از آب‌های زیرزمینی    
آقای وظیفه می‌گوید: ما از آب‌های زیرزمینی به ویژه در فلات مرکزی ایران برداشت بی رویه داشته ایم که اگر بارش‌های چند برابری هم داشته باشیم نمی‌توانیم به راحتی جبران کنیم و در زمان حاضر ۸۰ درصد آب‌های تجدید پذیرمان از زیر زمین استخراج می‌شود.
وی می‌افزاید: برای اینکه سرزمینی پایدار بماند، نباید بیش از ۲۰ درصد از آب‌های زیرزمینی برداشت شود در حالی که ۸۰ درصد آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شود و بنابر این با برداشت‌های بی رویه فرونشست زمین اتفاق افتاده است مثلا در دشت‌های جنوب تهران ‏، همدان، اصفهان، جیرفت کرمان فرونشست زمین رخ داده است.
وی می‌گوید: انتظار ترسالی در این سرزمین خشک را نداریم شاید ممکن باشد در برخی از فصول سال بارندگی بیش از معمول باشد و از نظر هواشناسی دچار ترسالی شویم، ولی از نظر چرخه اقلیمی با برداشت‌های بی رویه محال است چنین اتفاقی به راحتی رخ دهد و این خشکسالی زمانی بر طرف می‌شود که محیط ما به شرایط طبیعی برگردد، یعنی سطح آب‌های زیرزمینی، رودخانه‌ها احیا شوند.
رئیس مرکز اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی می‌گوید: ما حتی رودخانه‌هایی داریم که قبلا دائمی بودند، ولی الان فصلی شدند و یا خیلی کم آب شدند، آورد آن‌ها خیلی پایین آمده است مثل رودخانه کرج، رودخانه جاجرود این رودخانه رودخانه‌ای دائمی بودند آب شان خیلی کم شده است.
آقای وظیفه می‌گوید: کشور ما در یک منطقه اقلیم گرم و خشک و در منطقه فرونشینی جوی قرار دارد و بنابر این باران کمتر و دمای نسبتا بالایی نسبت به متوسط دنیا دارد به طوری که شمال سیستان و بلوچستان وضع آب بحرانی است، در خراسان هم آب‌های زیر زمینی که به شدت مصرف می‌شود افت زیرسطحی زیادی داشته و منابع آبی روسطحی هم کاهش خیلی جدی داشته و تقریبا به مرز بحران رسیده و طبق آمار‌ها سد دوستی که مهم‌ترین منبع آبی حوضه شمال شرق محسوب می‌شود فقط ۱۲ درصد آب دارد، شرق خراسان رضوی ۵۳ درصد بارندگی منفی، سیستان و بلوچستان منفی ۴۶ تا ۴۷ درصد و هرمزگان، کرمان، تهران منفی ۳۸ درصد بارش باران داشته اند و متوسط کشور منفی ۲۰ درصد است به طوریکه بخش‌هایی از کشور با تانکر آبرسانی می‌شود.
وی می‌افزاید: امسال تفاوتی که با سال گذشته داشت به ویژه در منطقه غرب و جنوب غرب بارش‌های خوبی دریافت شد به طوری که کرمانشاه، ایلام، کردستان، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد در حد معمول یا بیش از معمول بارندگی دریافت کردند. شمال فارس نسبتا خوب بود، ولی جنوب به سمت شرق وضع نامطلوب است و همین طور بخش‌هایی شمالی آذربایجان غربی، شرق اردبیل تقریبا تمام استان‌های شمالی و همین طور شمال شرق شمال تهران، قزوین از مناطق بارش کمتر از معمول است و اثر نامطلوب دارد. در زمان حاضر تهران در واقع ۳۰ درصد ظرفیت سد‌ها آب دارد و ۷۰ درصد خالی است.
به گفته آقای وظیفه تغییرات اقلیمی باعث شده دمای متوسط کشور ما در طول سال افزایش پیدا کند به طوری که متوسط دمای کشور ما به ویژه در ده سال اخیر حدود دو درجه نسبت به معمول بلندمدت یعنی حدود ۳۰ تا ۵۰ سال گذشته افزایش پیدا کرده است. از طرفی همین تغییر دما هم در کشور ما و هم در مقیاس جهانی باعث تغییر در الگو‌های جوی شده و ماحصل این شده که بطور متوسط طی پنج دهه گذشته حدود یک پنجم از بارش کشور ما کم شود.
اگر به پنج دهه قبل برگردیم بارش‌های متوسط کشور ما حدود ۲۵۰ میلی متر بوده در حالی که در دهه قبل یعنی دهه منتهی به امسال را اگر مبنا قرار دهیم حدود ۲۰۰ میلی متر است بنابر این ۲۰ درصد از بارش متوسط کشورمان کاهش پیدا کرده و این کاهش بارش و افزایش دما و تبخیر و تعرق آب موجب شده دسترسی به آب در کشور ما کمتر از گذشته شود.
وی می‌افزاید: ما از نظر دریافت بارش یک کشور فقیر هستیم. سهم آسمانی ما نسبت به متوسط دنیا بسیار کمتر است. در سه سال گذشته در خشکسالی قرار داشتیم و شرایط لانینا حاکم بود آمار نشان داده که متوسط بارش‌های سالانه ایران کمتر از معمول بلندمدت است بنابر این در سه سال گذشته نشان می‌دهد این نوسانات سالانه خیلی تاثیرگذار بوده. همین مقداری که در زمان حاضر دریافت می‌کنیم اگر یک پنجم آن را از دست بدهیم تاثیر بسیاری بزرگی می‌تواند در محیط زیست و در دسترسی به آب تازه و آب آشامیدنی ایجاد کند.

اجرای طرح های توسعه‌ مبتنی با ظرفیت‌های اقلیمی 
آقای وظیفه می‌گوید: با افزایش دما الگو‌های جوی از نظمی که در گذشته داشته، از بین رفته و یک نظم جدیدی حاکم شده و با تغییرات الگو‌های جوی در واقع الگو‌های بارشی هم عوض شد، یعنی میزان بارش هر منطقه نسبت به معمول خودش دچار تغییرات می‌شود.
رئیس مرکز اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی تصریح می‌کند: تغییر الگوی دما، هزاران تغییر دیگر را با خودش به همراه می‌آورد. مثلا در ایران نسبت به چهار دهه گذشته مساحت جنگلی نصف شده است کیفیت جنگل‌ها تغییر کرده چرا که وقتی بشر بیش از حد از منابع زیرزمینی استفاده کند در نتیجه ریشه درختان به آب نمی‌رسد و کم کم جنگل‌ها و درختان از بین می‌رود.
وی می‌افزاید: این‌ها عمدتا عملکرد انسان است یعنی دخالت‌های ناشیانه یا به عبارتی بی توجهی انسان باعث چنین تغییراتی شده و البته تغییرات جهانی هم موثر بوده است.
آقای وظیفه می‌گوید: شاید بخش کمی از پوشش جنگلی شمال در اثر تغییرات جهانی تنگ شده یا سطح آن کاهش پیدا کرده باشد، ولی بخش عمده آن دخالت‌های انسان بوده است. توسعه بی رویه، ساخت جاده ها، توسعه صنایع بدون اینکه به ظرفیت آب منطقه توجه شود، رها سازی زباله‌ها در جنگل، فاضلاب‌های شهری بدون اینکه تصفیه شوند در محیط رودخانه‌ها و دریا تخلیه می‌شود، از مهم‌ترین عامل تغییرات است که در دنیا صورت گرفته است.
وی می‌گوید: طرح‌های توسعه‌ای که در کشور اتفاق می‌افتد مثلا در جا‌هایی که دسترسی کمتری به آب دارند مثلا نیروگاه گازی در کرمان و نیروگاه فولاد در خراسان جنوبی احداث شده که هر دو این نیروگاه آب بر هستند و در واقع توسعه کشور اینگونه نمی‌تواند پیش برود‌.ای کاش بجای نیروگاه گازی یک نیروگاه خورشیدی احداث شده بود که آب مصرف نمی‌کرد.
وی با بیان اینکه ما به شدت در فلات مرکزی ایران دچار بحران آب هستیم می‌گوید: در فلات ایران در استان اصفهان صنایع مختلف به ویژه صنایع فولاد توسعه داده شد بدون اینکه به ظرفیت آب منطقه توجه شود که اگر این صنایع در سواحل خلیج فارس ساخته و از آب دریا به جای آب شیرین استفاده می‌شد، می‌توانستیم سرزمین خودمان را پایدار نگه داریم و دچار این تنش آبی و به نوعی ناپایداری که الان وجود دارد نمی‌شدیم و این می‌توانست تغییرپذیری اقلیم را کاهش بدهد.
وظیفه تاکید می‌کند: این‌ها اقداماتی است که باید در سرلوحه کار دولت قرار بگیرد و در طرح‌های توسعه به طور جدی پایداری سرزمین را سر لوحه قرار بدهند.
وی می‌گوید: قوانینی کشور ما به خصوص قوانینی که مرتبط با محیط زیست است مورد توجه قرار نمی‌گیرند، به خاطر اینکه توسعه‌هایی که درکشور صورت می‌گیرد متناسب با ظرفیت‌های اقلیمی و وضع اقلیمی آن منطقه نیست مثلا صنایع ما در فلات مرکزی ایجاد شدند در حالی که یکی از شدیدترین کمبود‌های آب را در فلات مرکزی ایران داریم به نوعی حتی جانمایی جمعیت ما متناسب با اقلیم نیست در همین تهران شاید این ظرفیت انسانی متناسب با وضع اقلیمی نیست بهتر بود بخشی از این جمعیت در سواحل جنوبی کشور اسکان پیدا می‌کردند که حداقل دسترسی به آب دریا دارند.

لزوم تصفیه و بازچرخانی آب در صنایع 
آقای وظیفه می‌افزاید: درصد کمی از صنعت ما از بازچرخانی آب استفاده می‌کنند، یعنی آبی که دریافت می‌کنند یک بار مصرف کنند و بعد وارد محیط زیست می‌کنند در حالی که این آب باید چندین بار مورد استفاده قرار بگیرد. این می‌تواند صرفه جویی زیادی در برق داشته باشد. درست است که مصرف آب صنعت ما کم است، اما یکی از مهم‌ترین منابع آلاینده منابع آبی همین صنعت است بنابراین تصفیه آب در صنایع، بازچرخانی و استفاده مجدد آن علاوه بر کمیت می‌تواند کمک شایانی در کیفیت آب بکند.
رئیس مرکز اقلیم و مدیریت بحران سازمان هواشناسی تصریح می‌کند: در شهر‌ها به ویژه شهر‌هایی که در مناطق ساحلی قرار دارند استفاده از آب دریا یک گزینه مناسبی است که می‌تواند انجام شود و هزینه انتقال آن هم خیلی کم است مثلا اگر در فلات مرکزی آب بخواهد منتقل شود اگر یک دلارهزینه هر مترمکعب تصفیه آب است شاید به همان میزان و یا شاید بیشتر از آن هزینه انتقال به فلات مرکزی است خوب طبیعی است این آب گران قیمت را در طولانی مدت نمی‌توان در کشاورزی استفاده کرد و از آن بهره اقتصادی ببریم چرا که محصولات گران تری از محصولات جهانی تمام می‌شود یا ممکن است در صنعت، ارزش افزوده آن قدر زیاد باشدکه خروجی صنعت را از لحاظ قیمت قابل رقابت، تحت تاثیر قرار دهد بنابر این باید برویم به سمت روش‌های هوشمندانه و ان نسخه ملی خودمان را پیاده کنیم.
وی می‌افزاید: تغییرات اقلیمی، مناطق دور دست را هم دچار تغییر می‌کند مثلا گرد و خاکی که از عراق، شرق سوریه و حتی شمال آفریقا شروع می‌شود به ایران می‌رسد و همان گرد و خاک که در شمال آفریقا شروع شده گاهی اوقات با جریان‌های سطوح جو به نوعی به ایران منتقل می‌شود حتی از شمال آفریقا عرض اقیانوس را طی می‌کند و روی جنگل‌های برزیل می‌نشیند در واقع تغییرات اقلیم حتی مناطق دوردست را دچار تغییر می‌کنند این طور نیست که فقط در همان محدوده باقی بماند.

تغییر اقلیم مهم ترین عامل مهاجرت 
آقای وظیفه مهم‌ترین عامل مهاجرت انسان‌ها را تغییر اقلیم بر می‌شمارد و می‌افزاید: وقتی منطقه‌ای دچار تغییر می‌شود و برای زیست قابل استفاده نباشد باعث می‌شود انسان‌ها به مناطقی که شرایط اقلیمی بهتری دارد مهاجرت کنند تا در شرایط بهتری زندگی کنند و این یک مسئله جهانی است و در زمان حاضر بحرانی که در قاره آفریقا و اروپا وجود دارد مهاجرت است. همچنین ساکنان مناطق شرقی کشور ما به دلیل مشکل کم آبی به مناطق شمال که از آب و هوای بهتری برخوردار است مهاجرت می‌کنند تا زندگی بهتری داشته باشند. آب مایه حیات است و از آب آبادانی شکل می‌گیرد و رونق می‌گیرد.
رئیس مرکز اقلیم و مدیریت بحران سازمان هواشناسی می‌گوید: برخی از تغییرات غیر خطی هستند و شرایط جدیدی را ایجاد می‌کند که ما درک درستی از آن نداریم مثلا جنگل‌های برزیل در چند سال گذشته که به دلیل توسعه‌های که به وسیله انسان صورت گرفته است، آسیب‌هایی را به دنیا وارد کرده است، چون جنگل‌ها هم مهم‌ترین منبع تولید اکسیژن هستند. وقتی دمای هوا افزایش پیدا کند آب دریا‌ها هم گرم می‌شود و گرم شدن آب دریا موجب می‌شود دی اکسید کربن کمتری جذب کند چرا که بخش عظیمی از دی اکسید کربن دنیا در آب سرد اقیانوس جذب می‌شود.
وی می‌افزاید: کشور ما اقلیم گرم‌تر و نیاز به آب بیشتری دارد به خاطر اینکه شدت تبخیر بالاتر است لذا آب دریاچه سد‌ها زودتر تبخیر می‌شود، شاید الان درک درستی از آن نداشته باشیم که چه اتفاقی قرار است بیفتد به خاطر اینکه بخشی از تغییرات به دست انسان است. گاهی خود تغییرات زیاد نیست، ولی اثری که انسان‌ها می‌گذارند می‌تواند اثر آن تغیرات را دو چندان بکند به خاطر همین نمی‌شود یک رفتار خطی برای این تغییرات در نظر گرفت، چون رفتار خود انسان هم دخیل است انسان خودش بخش از این مشکل است و هر راه حلی که بخواهیم ارائه دهیم خود انسان را باید بخش از این راه حل در نظر بگیریم.
آقای وظیفه می‌گوید: اگر تغییراتی که در این سه چهار دهه گذشته داشتیم در نظر بگیریم در ۵۰ سال گذشته ما همواره از سه دهه قبل در شرایط خشک به سر برده ایم یعنی همواره در ۳۰ سال گذشته ما در خشکسالی به سر برده ایم و عملکرد متوسط کشور ما در شرایط خشک قرار دارد.
وی می‌افزاید:کشورمان به شش حوضه تقسیم می‌شود حوضه مرکزی، حوضه دریای خزر، حوضه خلیج فارس، حوضه شرق، حوضه شمال شرق و حوضه دریاچه ارومیه این حوضه‌های اصلی کشورمان است که این حوضه‌ها به ۳۰ حوضه درجه دو تبدیل می‌شوند و بعد آن‌ها به چندین حوضه درجه سه تقسم بندی می‌شود مثلا حوضه دریاچه ارومیه در اینجا سابقا مدل کشاورزی و سطح زیر کشت با چیزی که الان هست فرق داشت یا تولید سیب و چغندرقند در این منطقه به این شکل نبوده و دریاچه می‌تواند سهم خودش را بگیرد این حوضه با توجه به اینکه نسبت به حوضه مرکزی کوچک‌تر است می‌بینیم دچار تنش شده است و حدود ۹۰ درصد از سطح دریاچه در برخی از فصول سال تبخیر شده است.
این شرایط ناپایداری را حاکم کرده و رفته رفته با این سرعت پیش رویم این ناپایداری تشدید می‌شود بنابر این نه تنها دچار ترسالی نمی‌شویم بلکه همواره سر زمین ما خشک و خشک‌تر می‌شود و برخی نقاط برای زیست مناسب نیست و مجبوریم منطقه را رها کنیم و به مناطقی برویم که زندگی مان را تامین کند.

استفاده از انرژی‌های پاک به جای انرژی‌های فسیلی 
وی می‌گوید: تغییر اقلیم نه تنها در کشور ما بلکه در دنیا احساس شده است و کشور‌ها راهکار‌های مختلفی در پیش گرفته اند که یکی تغییر منبع انرژی است. بیشتر کشور‌ها بعد از کنفرانس پاریس سیاست اقتصاد کم کربن را اتخاذ کردند که از انرژی‌های پاک به جای انرژی‌های فسیلی استفاده کنند تا با تولید کربن کمتر، گرمایش زمین تا حدی کنترل شود.
آقای وظیفه می‌گوید: اتحادیه اروپا در سال گذشته، ۲۲ درصد از انرژی الکتریکی را از منابع پاک (باد و خورشید) کسب کرد و هدفشان این است که تا سال ۲۰۳۰ حداقل میزان تولید انرژی الکتریکی را از منابع پاک به ۴۵ درصد برسانند و با بررسی‌های انجام شده مشخص شد که اتحادیه اروپا تنها ۶ دهم درصد نسبت به برنامه ریزی که داشتند عقب‌تر است و همزمان با برنامه‌ای که تدارک دیده پیش می‌رود.
وی می‌افزاید: استفاده از امواج دریا روش دیگری برای تولید انرژی الکتریکی است که خیلی از کشور‌ها به این سمت سوق پیدا کردند که از امواج دریا و انرژی خورشیدی و بادی انرژی الکتریکی تولید کنند و از طرفی در صنعت حمل و نقل هم در حال تحول هستند به طوریکه درصد ماشین‌های برقی که این روز‌ها در اروپا فروخته می‌شود خیلی بیشتر شده است.
رئیس مرکز اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی می‌گوید: مجموعه درصد ماشین‌هایی که سال گذشته در اتحادیه اروپا فروخته شده است، حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد آن ماشین‌های برقی بود بنابر این انتظار می‌رود سرعت تغییر در سال‌های آینده افزایش پیدا کند چرا که در همین سال ۲۰۲۲ با تولید حدود دو و نیم درصد از انرژی الکتریکی، از مصرف سوخت‌های فسیلی کم شد.
آقای وظیفه می‌افزاید: با اینکه تولید صنعتی ما نسبت به کشور‌های دیگر خیلی کمتر است، اما صنایع ما خیلی انرژی بر هستند و شدت مصرف انرژی در ایران خیلی بالاست. چرا که در دنیا خودرو‌هایی تولید می‌شود که مصرف انرژی شان خیلی پایین‌تر است در حالی که اتومبیل‌هایی تولید کشور ما مصرف انرژی شان بسیار بالاست و موجب آلودگی هوا می‌شوند.